Independentzia irudikatzen

Bide-orria markatuta dauka Eskoziak. Datorren urteko irailean erreferenduma irabaziz gero, urte eta erdi inguru beharko dutela kalkulatu dute, beharrezko estatu-egiturak lortzeko, eta Londresekin horiek adosteko. Laburbilduta, Union Jack britainiar bandera zelan jaitsi negoziatu beharko dute. Orduan iritsiko da, esate baterako, Europaz hitz egiteko txanda. Nork ukatu lezake Londresek eta Edinburgok adostu dutena?

Hortxe alde handiena, Kataluniarekin. Zalantzarik balego ere, independentziaren aurka dagoela argi esan duen Josep Antoni Duran i Lleidak hori bera eskatu zion asteartean Mariano Rajoyri: negoziatu dezala, ez dezala pentsa trenen talka gertatu baino segundo bat lehenago Artur Mas bagoitik jaitsiko dela, Espainiako bagoia handiagoa delako soilik. Aldebakarreko Independentzia Aldarrikapena —UDI, ingelesez— hauspotzen ari dela gaztigatu zion Rajoyri; egoera distantzia pixka batetik aztertzen duen edonork ondorioztatuko luke hori. Espainia ez da sekula fin ibili inor limurtzen, eta orain ere irmotasuna du estrategia. Etsaia bezatzea, beldurragatik izan arren. Ziurgabetasuna dakar Eskozian ez bezala adostasunik gabeko aldarrikapenak; UDIak beldurra ematen du bai, baina morrontzak are handiagoa.

Independentzia erreferendumaren aurreko azken kongresua egin du SNP Eskoziako Alderdi Nazionalak. Azaroaren 26an Independentziaren Liburu Zuria argitaratuko dutela iragarri dute, estatu berriari buruzko zehaztasun guztiekin. Inkestak aurka izan arren, argi ikusi dute informazio gehien daukan jendea dela independentziaren alde dagoena. Nicola Sturgeon lehen ministrordeak gogora ekarri du 2011ko hauteskundeak baino lau hil lehenago laboristak zirela nagusi inkestetan, eta gehiengo osoa lortu zuten gero independentistek.

Eskoziako estatua irudikatzeak ilusioa dakar. Eskoziarren gehiengoak amesten duena papereratzea da. Londresen laguntza dauka David Cameronen azken neurriekin: posta pribatizatzea, etxebizitzarako laguntzak murriztea, gutxieneko errenta... Egunerokotasunetik eraikiko da Eskoziako estatua, ongizatean eta justizia sozialean oinarrituta. «Posta publikoa izango da Eskoziako estatuan» entzun, eta pentsatzen duzu erraz argudiatu litekeela Espainiaren baitako nazioetan ere: ez dela LOMCErik izango, botiken berrordainketarik ez dela izango, pentsioak KPIarekin igoko direla gutxienez, curriculum propioa eta kalitatezko irakaskuntza publikoa izango direla gidari, edo Espainiako lan-erreforma indargabetuko dela.

Salmondek eta Sturgeonek badakite 2014ko irailaren 18an Eskoziako nazioak hiru mendeotako hitzordu garrantzitsuena duela. Baina bide horretan, Independentziaren Liburu Zuria inkestak iraultzeko mugarria izan daiteke. Eskoziako herriarekin bat egiteko unea izango da, hurrengo hamar hileetan eskoziarrek lor dezaketena paperean erakusteko tenorea.

Aukera dena, eskura jarriko diete eskoziarrei. Katalunian ere 2014ko udagoienean dirudi helmugak, baina egiaz datozen asteetan jokatuko da partidaren zati garrantzitsuenetakoa. Cameronek eta Sturgeonek herria ekarri behar dute independentziara. Artur Masek eta Oriol Junquerasek badakite herria alde dutela, areago, herriaren aldamenean dihardutela, eta hala daudelako dutela herria alde —beharrezko ñabardurak jarri herri kontzeptuari, baina inkestak, mobilizazioa, eta parlamentua, hirurak bat datoz independentismoan—. Urratsak astiro baina sendo ari dira egiten. Espainia zein urratsetan oldartuko den, horixe zalantza. Abenduan, erreferenduma deitzean? Tira, epaileek erraz baliogabetuko dute. Hauteskunde plebiszitarioekin? Ala hori ere debekatu eta parlamentuaren esku utziko ote dute independentzia aldarrikapena? Edozelan dela, Masek data eta galdera jartzeak, Eskoziako Liburu Zuriaren besteko garrantzia edo are handiagoa izango du: Kataluniako estatua eskura dutela ikusiko dute katalanek. Eta zain dagoen Espainia hori mugitzen hasten bada, independentziarako urratsak bizkortzea baino ez zaie geldituko Bartzelonan. Eskoziaren mesedetan, gainera.

BERRIAn argitaratua

Turkiaren arazoa kurduekin

Recep Tayyip Erdogan Turkiako lehen ministroak demokratizaziorako neurri sorta bat iragarri zuen duela ia aste bi. PKK gerrillak (Kurdistango Langileen Alderdia) Turkiako estatuaren lurraldetik alde egingo zuela esan, eta haien buruzagi Abdullah Ocalanek mezu historikoa zabaldu eta urte erdira iritsi da Gobernuaren proposamena. Eta etsigarria izan da aurkeztu dutena.

«Q, X, W, Y» debekatutako letrak baimenduko ei dira aurrerantzean; turkieraz erabiltzen ez direlako debekatuta zeuden, baina aspaldi gainditutako oztopoak ziren, bai ingelesaren nagusitasunarekin (www erabilita absurdua nabarmena da), bai kurduek euren kabuz egindako urratsetan. Kurduerazko irakaskuntza 2004an ere onartu zuten, oso neurri zorrotzekin: orain iragarritakoak zabalagoak izan litezke, baina inondik inora ez dira hizkuntzaren berreskurapenerako berme: hezkuntza publikotik kanpo, ikasgai gutxi batzuk baino ez... horiekin batera, estatu osoaren demokratizaziorako beste urratsen bat, hala nola Parlamentuan sartzeko gutxienez lortu beharreko boto-kopurua ehuneko hamarretik.

«Pakete horrek ez du zerikusirik kurduekin», mintzatu da argi Abdullah Ocalan Imrali uharteko espetxetik. Egunotan bete dira hamabost urte Siriatik ihesi joan eta Kenyan harrapatu zutela. Etzi iragarri du Ocalanek egoerari buruzko analisia, baina ohartarazi du dagoeneko negoziazioetatik alde egingo duela prozesuan orain arte legez irauten badu.

ICGk ere (International Crisis Group, Nazioarteko Krisi Taldea), gogor hitz egin du Erdoganen proposamenaz. Eta neurri zehatzak eskatu ditu. Besteak beste, kurdueraren aldeko benetako neurriak, hezkuntza publikoan eta hezkuntzatik kanpo, administrazioan esaterako. Urrunago ere badoa ICG: Turkiako estatu hiperzentralistaren deszentralizazioa ezinbestekoa dela dio. Gobernu egitura horretan inolako urratsik egiteko borondate falta agerikoa da. 1923an frantses estiloan sortutako errepublika laikoari Ekialde Hurbileko eta gizarte musulmanaren ezaugarriak erantsi nahi izan dizkio Erdoganek. Besteak beste, presidenteak botere berezia izango duen errepublika berria eratu gura du (eta Erdogan bera lehendakari, noski, planteamendu horretan Abdullah Gul egungo presidente eta Erdoganen alderdikidea aurka egon arren). Turkiartasunaren indarra ahultzea ondo dago, ikuspegi horretan, islamaren mesedetan, baita agian guztiz minoritario bihurtu diren nortasun batzuk onartuta ere (greziar edo armeniar, biak kristau eta, beraz, ez-musulman), baina inolaz ere ez errepublikako laurdena diren kurduen eskubideak onartuta. Eta hor behar dira urratsak, ICGk gogora dakarrenez: egun Gobernuak dituen botereetako batzuk, hezkuntzan, administrazioan, diru-kontuetan, herritarrek hautatutako botere-gune hurbiletara pasatzea proposatzen du. Udaletara, esaterako.

Testuinguru horretan, Euskal Herriarekiko loturak itzel hazi dira azken hilotan. Beti pentsatu dut hizkuntzarekin egin dugun bidean eredu izan daitezkeen bizpahiru gauza egin ditugula, ikastolak esaterako. Zorionez, Garabide Elkarteko Hizkuntza Berreskurapenari buruzko ikastaroan Suna Altun adiskide kurdua ari da parte hartzen, Ameriketako beste dozena bat lagun indigenarekin batera. Udalbiltzarekin harremana aspaldi bilatu dute Kurdistango udalek, halaber, eta aurten gauzatu da. Lehendabizi haiek etorri ziren, eta berriki egon da euskal udal elkartea Diyarbakirren. Eta azkena, egunotako Bake-Konferentzia, lau ordezkari kurdurekin. Tartean Sirian kurduerazko eskolak ireki dituzten borrokalari ausartak egon dira, eta mugaz beste aldean Diyarbakirgo bertako alkate Osman Baydemir alkatea. Datorren martxoan hauteskundeak dituzte atzera ere, eta Gobernuak horietan jarri du begirada, neurri kosmetikoak proposatzean. Baina kurduek ikasi dute dagokiena hartu egin beharko dutela. Turkiak bere buruarekin dauka arazoa, demokraziarekin.
 
BERRIAn argitaratua

Mugak eta bisak

Indiara joatekoa naiz hil amaieran. Bisita laburra izango da, lagun baten ezkontzarako, baina ilusioa dut ezagutzen ez dudan herrialde itzel hori bisitatzeko. Espero ez nuen burokraziarekin egin dut topo, horratik. Europarrok, demokrazia liberalak diren estatuetara joateko, ia inoiz ez dugu pasaporteaz gain beste ezer behar. AEBek, bai, zorroztu dituzte neurriak, baina Internetez erraz asko egin daiteke. Ohituta nago bisitatzeko zailak diren herrialdeetara joatera, bisetan dirua eta orduak gastatzera, baina esan bezala, ez nuen horrelakorik espero Indian.

Kontuak kontu, irakurle, India edo Kuba edo bisa eskatzen duen beste herrialderen bat bisitatzekotan bazara, ez dakizula sekula barruko europar harroputza atera, burokrazia dela eta. Esperientzia interesgarria izaten da, umiltasunerako alde batetik, eta milioika herritarrek bizi dutena jakiteko.

Indian ezkontzen zaigun lagun horrek berak, Euskal Herrira etorri den azkenetan, hotela hartu du gure etxean geratu ordez. «Poliziarenera joan beharko zenukete, burokrazia itzela egin», Londresen luzaroan bizi den haren indiar bikotea gurean geratzera gonbidatzeko.

Hori da bizi garen gotorlekua. Latinoamerikako hiribururen bateko auzune aberatsa, hesi garaiak eta zaindari armatuak inguruan. Horregatik esan izan dut Europako Batasunak gurago lukeela Espainiak Ceuta eta Melilla galtzea, Gibraltar Espainian sartzea baino: sekulako buruko mina zaio Schengen eremua Afrikako iparraldean egotea. Maroko balitz, gotorlekua argi legoke: Mediterraneotik iparraldera. Frantziak dauzkan lurraldeak (Martinika, Reunion, etab.), urrunegi daude Brusela kezkatzeko.

Goseari, gerrari ihesi datozen gizajoak irudikatzen ditugu, ahuletan ahulenak. Aspaldi ikasi nuen ezetz, Bilboko afrikar batzuei esker: mendebaldeko edozein gaztek izan dezakeen irrikak, bizitzan aurrera egiteko grinak bultzatzen ditu asko eta asko iparraldeko bidea hartzera. Erraz irudikatu nezakeen neure burua, gazterik, bizimodu berri baten bila, bizitzako orrialde garrantzitsuenak oraindik idatzi barik eta idatzi beharrean daudela iruditzen zaizun sasoia da. Iruñean zein Bamakon jaio. Eskema bera, ederragoa da, karitatean oinarritutako ideia orokorra baino. Umeak datoz gero, ordea. Eta haien amak, beti amak.

Pentsatzea bera mingarria da. Hondora doan ontzia, eta ehunka lagun, eta umeak, umeak eta umeak, olgetan behar luketen haurrak, ulertu ezinik baina beldurra barruraino sentitzen. Gero heriotza (kazetari lagunok, noiz arte jarraituko dute espainiar ezjakinen arrastoan etorkin gisa estigmatizatzen? Europa osoan migrant erabiltzen da, migratzaile hori badoan edo badatorren begiratu barik).

Istorioak kontatzeko, ez da behar-beharrezko, baina bizitzako esperientziak nabarmen eragiten dio langintzari. Lekukotasunak ematen dio sarritan literatur lan bati balioa; teknika eta edukia bereiztearen artifizio hori gaindituta.

Bidaia-liburuak argitaratu ditugunok ondo dakigu, turista ez baina bidaiari aldarrikatzeko snob puntua hartuta ere, etorkizuneko literatur lanak migrazio horietatik etorriko direla. John Steinbecken Suminaren Mahatsak da ziur aski AEBetako Depresio Handiaz idatzi diren lanetan eragin handiena izan duena.

Nik dakidala, etorri zirenen seme-alabek edo bilobek idatzi izan dugu, gurean migrazioaz idatziriko apurra. Ez protagonistek eurek. Luze gabe euskaraz ere izango ditugu emigrazioari buruzko lanak baina. Euskal nortasuna aldaraziko dute, espero, identitatea zerk eta zergatik dakarren galdetzeraino. Eta eztabaida horietan guztietan, ez dira faltako, noski, galdera deserosoak. Ontziak hondora zihoazen artean, milaka lagun itotzen ziren artean, zertan ari ginen, esate baterako, eta zer egin genuen hilkintza hori gelditzeko.

BERRIAn argitaratua

Kamiseta berdeak

Iraila katalanei buruz berbetan eman dut, eta amaitu ere hurbilen daukagun Mediterraneo horretan amaituko dut. Asko ibili zarete handik joan den udan, eta benetan badoazela sinetsita etorri zarete. Diadan egon gabe ere, leiho eta balkoiak apaintzen dituzten estelada mordoa gogora ekarrita, independentzia atzera bueltarik gabea dela ondorioztatu dute han ibili diren euskaldunek.

Herenegun bertan erreferendumaren aurreko ekintza garrantzitsuena adostu zuten: urtea amaitu baino lehen, 2013an bertan beraz, jakinarazi beharko dira galdeketaren data eta galdera. Mariano Rajoyk hiru hil ditu doi-doi Artur Masekin erreferenduma negoziatzeko. Garrantzitsua da ostiralean erabakitakoa, baina CiU eta ERCren gobernu-itunean dagoena berretsi baino ez du egiten.

Kataluniako Printzerrian legez, Menorca ere euskaldun jatorren, patxada eta naturazaleen oporgune kuttunetarik izan da joan diren hiletan. Zuetako zenbat ibili zarete joan den udan Menorcan? Beraz, Kataluniako independentismoarekin legez, sobera ezagutu dituzue Balear Uharteetatik gaur dakartzadanak. Uda beroa izan baita Mao eta inguruetan. Eta ikasturte hasieran lehertu egin da haserrea. Ezetz, hondartza eta kalak eta hotela eta tabernak ezagutu dituzuela, eta gune arkeologikoren bat bisitatu, baina zazpi edo hamar egunetan ez duzuela astirik izan menorcar bakar bat ezagutzeko, galdetzeko, solasaldi bat izateko? Norberak gura bezala antolatzen ditu bere oporrak. Baina etxeko lan pixka batek, zerbait irakurtzeak, kontakturen bat lotzeak, edozein leku ezagutzeko parada ematen du, bisitatze soilaz harago. Gaur Mallorcan eta beste hiru uharteetan inoizko manifestazio jendetsuena espero dute. 50 mila lagun baino gehiago, 850.000 biztanleko uhartean, jendetza da.

Katalanezko murgiltze-eredua kendu, eta TIL hirueleduna inposatu du Jose Ramon Bauza Balear Uharteetako presidenteak. Gehiengo absolutua dauka PPk. Pentsa zitekeen Galizian edo Nafarroan baino are errazago ezarriko zutela, turismoa hain garrantzitsua den lekuan. Baina ezetz esan zuten Mao hiriko hiru institututako zuzendariek. «Bitxia da ingelesa jakiteko matematikak gaztelaniaz egin beharra», dio guraso batek Vilaweb-ek egunotan egindako dokumentalean. Gobernuak gogor egin zien: kargugabetu eta espedientea ireki zien.

Olatu berdearen hastapena zen. Ikasturte hasieran greba mugagabea iragarri zuten. Ikastetxeak hutsik daude bi astez, kaleak protesta sinbolo den kamiseta berdeekin beteta. Gurasoak irakasleen alde, eta antolatuta, seme-alabak gaur aita honekin eta bihar ama horrekin uzteko. Espainiako Kongresuak LOMCE Hezkuntza legea onartzear den honetan, L'estaca kantatu dute egunotan Mallorcan, Parlamentuko atarian. Eta protestari eusteko indartsu daude, katalanez eta kalitatezko hezkuntzaren alde. «Ikusiko dun, nola nola, laster eroriko den».

Menorcako hiru zuzendarik hasitako protestak lurrikara ekarri du Illesetan: greba mugagabea, 200 mila euroko baino gehiagoko erresistentzia kutxa, gizarteko sektore guztietara zabalduta greba... eta PPko sektore erregionalistenak aztoratuta. Tòfol Soler Balearretako lehendakari ohi eta PPko kide historikoak publikoki adierazi die babesa grebalariei, eta berdin egin dute PPren Mallorcako hainbat udalerrik.

Galiziar idazle batek ziostan, eskuin abertzalea falta zutela han, PPk betetzen zuela eremu kontserbadorea osorik. Nortasun erregionalista antikatalanismoz osatzen da Kataluniatik kanpo. Baina Balearretako bideak erakusten du ukazioan oinarritutako gatazka identitario espainiarzale horren porrota. Eta oso lezio garrantzitsua dakar, abertzaletasuna ustez ahula den eskualdeetan haserrea kanalizatzeko eta mobilizazioa zelan piztu ikasteko.

BERRIAn argitaratua

Europa gora eta behera

Katalunia ezin da estatu independente izan... eta izaten bada, Europatik kanpo egongo da. Graduazioa ulertzeko esaldi biak elkarren ondoan jartzea garrantzitsua da. Lehendabizikoak Diadara arte nagusi zen jarrera adierazten du. Bigarrenak asteon zabaldu den mezua. Eusko Jaurlaritzak legez, Europak ere zain egotea hobetsi du, eta herrialde baltikoetatik iritsi diren hitzek —«Letonia prest legoke aitortzeko...»—, Katalunia bera harritu dute. Goizegi delako. Egia da nazioarteak, Europak, printzipioz, ez duela sezesiorik nahi. Mundua eta nazioarteko erakundeak estatuek osatzen dituzte, eta estatuen amesgaiztoa egonkortasun hori haustea da. Baina sezesioak gertatu egiten dira. Sei urte, horixe Nazio Batuetan aulki berririk jarri gabe eman duten tarte luzeena, 1984tik 1990era.

Kataluniako estatua Europar Batasunean egongo ote da? Interesgarria izan liteke eztabaida, hala balitz, eztabaida, analisia. Baina Espainiaren ahotan, mehatxua da. Sarritan esan diet espainiar adiskideei gustura eztabaidatuko ditudala horiek, ea futbol ligak baino argudio garrantzitsuagoak bilatzen dituzten, ea Katalunia edo Euskal Herri independenteaz legez Espainia berri eta txikiago horretaz hitz egiterik dugun. Maite dut hitza eta eztabaida, eta Europako gaia interesgarria da, baldin eta horrek Kataluniako estatua posible dela adierazten badu.

Hala dela onartzen badu Espainiak, Katalunia independentearen onurez eta oztopoez beldurrik gabe eztabaidatu dezakete. Eta hel diezaiogun, bada, Europari: pentsa daiteke, estatu berri bat sortzean, zero puntu batean dagoela, inolako harreman diplomatikorik edo nazioarteko itunik gabe. Auzi horiek adosteak osatuko du estatua, izan ere. Teoria da hori: jatorrizko estatuaren oniritziarekin jaio diren azken estatuek urrats horiek automatikoki egin izan dituzte (Montenegro, Hego Sudan, Ekialdeko Timor), eta aldebakartasunetik gertatu denean, luzeago jotzen du prozesu horrek.

Sezesioen kontua, Europako agirietan aurreikusi gabeko egoera da. Funtsean, estatuen auzia da. Atzo manifestazio jendetsua egin zuten Edinburgon. 2014an erreferenduma independentziak irabazten badu, urte eta erdiko prozesua iragarri dute estatua jaio arte. Bitarte horretan adostuko dute dibortzioa. Gerta liteke Londresek oharra bidaltzea: «2016an Erresuma Batua zatitu egingo da, eta bi zatiek Europan gelditu nahi dugu» —paradoxikoki, Eskoziak ia ziur baietz, Ingalaterrak zalantza gehiago ditu—. Inork sinesten du Bruselak aurka egingo lukeela? Edo Flandria eta Belgika frankofonoa bereiziko balira? Auzia ez da Europa, baizik eta Espainiak, historikoki egin duen bezala, Kataluniako independentzia oztopatzeko bereak eta bi egingo lituzkeela. Elkarrekin hobeto da unionismoaren leloa Eskozian: David Cameronek berak esan du badakiela Eskozia bizi daitekeela bakarrik, baina halaber sinesten duela indartsuagoak direla elkarrekin.

Beraz, onar dezagun: Kataluniak independentzia aldarrikatu eta bere lurraldearen jabe egiten bada, ezegonkortasun une bat etorriko da. Ondo bidean —eta hor Europak izango du zeresan handia — gatazka ez da armetara iritsiko, eta eremu diplomatikoan jokatuko da: Kataluniak nazioarteko herrialdeen onarpena lortu ahala, Estatu gisa indartuko da, eta Espainia ahuldu. Europar Batasunean blokeatu ahalko du aldi batez, baina estatuek nahi dituzten harremanak izango dituzte Kataluniarekin. Blokeo horrek dirauen artean zer? Espainia ere Europatik ia kontakturik gabe geratuko da, lotura bakarra Pirinioetan eta Irunen (?) dituela. Katalunia isolatzen saia litekeela? Espainiak Katalunia aldarrikatzen badu, onartu behar die katalanei pasaporte espainiarra erabiltzea (independentista bai, ergela ez); Katalunia isolatuta ere, lasai asko bidaiatu ahalko dute katalanek. Eta agiriak ukatzen badizkie, espainiar herritartasuna kenduz gero katalan naziotasuna aitortzen ari da.

Hipotesi lar dira, badakit. Horrelako mehatxu asko etorriko dira datozen hiletan. Vicent Partalek ondo ezagutzen duen esperientzia ekarri zuen gogora: 1991ko ekainaren 23an Jugoslaviaren batasunaren alde mintzatu ziren Europako gobernuak, eta Esloveniari gaztigatu, inork ez zuela aitortuko. Esloveniak handik bi egunera egin zuen independentzia adierazpena. Belgradek 27an eraso zion Ljubljanari, eta uztailaren 4an, Amerikako Estatu Batuek eta Alemaniak onartu zuten independentzia. Uztailaren 7an su-etena iritsi zen, eta laster gainontzeko aitorpenak iritsi zitzaizkion Esloveniari.

BERRIAn argitaratua

Islandiako gutuna

Islandian eman dut astea, PEN Internationaleko urteroko kongresuan. Berezia izan da, ez dago zergatia azaldu beharrik, katalanekin eta eskoziarrekin biltzea, quebectarrei entzutea, nork bere bidea azaltzea. Eta Islandian egitea hori guztia. Europa mendebaldean independentzia lortu zuen azken estatua da, II. Mundu Gerran aldarrikatu zuen errepublika Danimarkako erresumatik bereizita. Faroe uharteek ere antzera egin zuten, erreferenduma irabazita, baina, emaitza askoz estuagoa izan zela-eta, Kopenhagek ez zuen onartu, eta oraindik ez dira estatu independente, burujabetza ahalbidetzen dien estatusa badute ere.

 

1944 urrun hartatik 70 urtera, inkestei irabazi behar diete eskoziarrek. Etzidamu, asteazkenean abiaraziko dute kanpaina, erreferendumetik urtebetera. Andrew Campbell PEN Eskoziako buruak eta Yes!, baietzaren aldeko kanpainako kideak, hedabideen presioa aipatu digu (Erresuma Batua deseginez gero, zer geratuko litzateke?), baina itxaropena daukate 368 egun barru gai izango direla Eskoziako estatuaren alde egiteko.

Alex Salmond lehendakariak 2007ko legealdian galdetu nahi zien herritarrei, lehen aldiz laborismoaren nagusitasuna hautsi eta hauteskundeak irabazi zituen hartan. Auzo-herriengan erreparatzeko esan zien eskoziarrei, zeinen ongi zeuden XX. mendean independentzia lortu zuten Islandia, Irlanda eta Norvegia. Orduan, ez zuen gehiengorik izan Parlamentuan. 2011koetan eskuratu zuen herritarren babes hori. Salmondek badu prozesurako beharrezko gehiengoa. Baina 2007ko ereduek, Irlandak eta Islandiak, hondoa jo zuten (nahiz eta altxatzeko gaitasuna ere erakutsi duten, Islandiak batez ere). Norvegia petrolioak emandako aberastasuna ondo kudeatzen asmatu duten munduko herri bakarretakoa da. Hori bera nahi du Salmondek Eskoziarako.

Unionistarik sutsuenak aitortzen dio Eskoziari naziotasuna. Agian, horregatik, independentismoak ez du aparteko lanik egin nazio-eraikuntzan, ez du beharrezko ikusi eta sezesio-prozesua Londresek eta Edinburgok bideratu dute. Baina gizartea ezin aktibatu. Areago, unionismoa piztu da. Sezesio patxadatsua eskaini die Salmondek, hondamendirik egongo ez dela ziurtatzeko. Hain patxadatsua, eze ia harremanik ere gura ez duen Kataluniarekin edo Estatu bila ari diren beste errealitateekin: Pauline Marois Quebeceko lehendakaria bera ia ezkutuan hartu zuen Edinburgon. Beldurrak uxatzea ondo dago, baina ilusioa piztu behar du independentismoak. Estatu berria egungo egoera baino hobea izango dela sinetsaraztea gutxienez. Areago, gaurko arazo gehienen konponbidea hor dagoela. Eskoziak badu arrangurarik: alderdi kontserbadorearen eskuineko politikak (postaren pribatizazioa iragarri dute asteon) eta eskuin muturreko euroeszeptikoei ematen dien bazka. Westminsterren ez dago Eskoziatik hautatutako diputatu tory bakar bat ere, hori dute independentistek Londresen erabakiei legitimitatea kentzeko oralekua (berriki Rafael Larreina Amaiurko diputatuak argudio indartsu hori erabili zuen Espainiako Kongresuan murrizketen aurka, gogora ekarriz Espainian gehiengo absolutua izan arren PPk ehuneko 23 daukala Euskal Herrian. Independentzia aipatu ere egin gabe, Estatuari legitimazioa kentzeko diskurtso sendoenetakoa da hori).

Espainiak aspaldi galdu zuen legitimitate hori Katalunian, baina ez inongo alderdi politikori esker. ANC ordezkatzen duen ekimen kolektiboaren eredu bikain hori luzaroan ikertuko da. SNPk ez bezala, independentziarako inongo asmorik ez zeukan buruzagitza politiko bat hartara behartu eta estu hartu du gizarteak. Aste honetako erakustaldiak zalantzak uxatzeko balio izan du Katalunian, baina, batez ere, Espainiako ustezko irmotasuna pitzatu du. Negoziatu beharra argi ikusten dute orain espainiar ia guztiek. Baina dagoeneko ez dago ZER negoziatu, NOLA baizik. «Ia guztiek» esan dut, Vocento taldeko egunkari nagusiak, ABC-k, negoziazioaren aurka egin baitzuen Diada osteko editorialean. Independentisten aurka «beharrezko neurri guztiak» eskatzen zizkion Gobernuari. «Legea eta Konstituzioa» aipatuko omen dizkio Rajoyk asteburu honetan Artur Masi, uztailean erreferendum eske idatzi zion gutunari emango dion erantzunean. Legea eta konstituzioa demokraziarako berme izan behar dira, baina Espainian herritarren borondatearen oztopo dira; ukaziorako aitzakia.

Islandiatik ikusi dugu Diada. 70 urte, independente dela uhartea. Gaur, herritarren ehuneko ehunek dakite islandieraz, baita ingelesez ere, inongo diglosiatara makurtu barik. Daniera bazterrean gelditu da; norbaitek espainiera eta frantsesarekin zer egin zalantzarik balu, arrastoa hor du. Ez daukate armadarik. 90eko hamarkadan, herrialde baltikoen independentzia aitortzen lehen estatua izan zen Islandia. Puntu beltz bat daukate historian, edozein herrik dozenaka dituen horietako bakar bat: XVII. mendean euskal baleazaleen aurkako sarraski bat. Duela lau mende izan zen, «baina islandiarrok biktima izaten ohituta gaude, ez guk inori kalte egiten», barkamena eskatu digute behin eta berriz. Askatasuna eta bakea maite dituen herri librea da Islandia. Eta badu sasoia independentziaren lekukoa beste herrialderen bati emateko.

BERRIAn argitaratua

BERRIAn argitaratua

Gogor jo, ezer alda ez dadin

Gertaera argi bat: Siriako gerran gauza nazkagarri asko egin dira urte biotan. Al-Assaden aldekoek hasieratik eta al-Assaden aurkakoek ere bai azken hilabeteotan. Horietako gogorrena, ziur aski, Damasko ekialdeko Ghuta auzunean bonba pozoitsuak jaurtitzea, ehunka hildako eragin zituen eraso kimikoa. Orain, inork ez du zalantzarik eta denek onartzen dute erasoa gertatu zela. Hildako umeekiko sentiberatasun txikienik erakutsi gabe, Interneteko azalpen sasisemiotikoekin, sarraskia ukatu zuten ustezko ezkertiar ezin aratzagoek, gezur horiek sarean barna errepikatu dituztenek, hausnartu beharko lukete Gernika gorriek erre zuten jarrera horrekiko erantzukizun bat dutela, ez dagokigula kazetarioi soilik ematen dugun informazioa egiaztatzea. 12 laguneko palestinar familia hil dute egunotan... baina Damaskon zeudenez, elkartasunik ez.

Ostiral arratsaldean artikulua idazterakoan, hasierako erasorako grina berreskuratu du John Kerryk, azken orduotako zalantzak uxatuta. Cowboy zaharra zaldi gainera igo da berriz ere, munduari eta Europari batez ere goitik behera begiratzeko: hilabeteak eskatzen eta orain konplexuak? Jendarme uniformea hartu du, antzezpenerako baino ez bada ere. Bikain laburtu zuen Ilya U. Topper kazetariak Mediterraneo Sur aldizkari digitalean: «Ez du askorik axola, (erasoaren egilea) nor izan zen jakiteak, ez dituelako hilak piztuko, eta interbentzioak ere ez du Siria berpiztuko. Kontua ez da erregimena aldatzea, dio Carneyk (Etxe Zuriko bozeramalea). Bestela esanda, erregimenak irautea dauka eta iraun behar du. Kontua beraz, erregimenari oreka ezegonkor batean eustea da, mehatxatuta baina erortzeko arriskurik gabe».

Asteazkenean Robert Fiskek galdetzen zuen: «Ba al daki Obamak al-Qaedaren aldean borrokatuko dela?» Arma kimikoak AEBen «marra gorria» esan bazuen esan zuen, eta hitzok gatibatuta dabil. Duela urtebete izan zen, orduantxe hasi ziren matxinoen lehen krimenen irudiak agertzen. Baina salbuespen gisa sal zitezkeen. Gogoan izan behar da, AEBetan bereziki, gerrak prestakuntza mediatikoa ere badakarrela, herritarren iritzia gerraren ezinbestekotasunera lerratzeko. Halakorik posible zen, iaz, duela urte bi, Libiako «garaipenaren» mozkorraldian, baina ordutik nabarmen ilundu dira gauzak, itsuskeria gehiegi. Aktore debekatu bat, batez ere: al-Qaeda. Hilei bost axola nork jaurti zien bonba, baina marka litzateke, Errusiak iradoki bezala, erasoa insurgentziatik baletor: krimena eta AEBen saria. Atentatu suizidaren formatuak garaipen itzela, eskala masiboan.

Esandakoaren gatibu, papar kolperen bat behar du Obamak, estatubatuar jendarmeak matxokeria erakustaldi gutxienekoa behar du. Siriak bost axola, Irani eman behar zaio abisua. Al-Assadek lortu du ez galtzea. Herrialdea Irak bezala odolusten uztea da orain alternatiba. Balantza al-Assaden aldera jarri dute atzerriko indarrek (Errusia-Hezbollah-Iran, AEB-Turkia-Qatar bezain atzerri dira, norbaiti ahaztu balitzaio ere), eta berriz ere heriotzaren oreka ekartzea da helburua. Besterik da eraso bati zelan ekin jakina dela, baina planifikatutako ondorioez gain ustekabeak ere izan ohi direla.

Triskantzaren erdian, albiste ona Londrestik, uda osoan egin duen antzera. Demokrazia eta parlamentarismo lezio bikaina iritsi da, agian ondorio praktiko txikikoa, baina estatu berri bat eraiki nahi duen edonorentzat eredu. Madrilen legez Gasteizen zein Iruñean, parlamentuak eta batzar nagusiak (eta udalak, gehienetan) eztabaida, iritzi-truke eta dialektikarako baino, konbentzitzeko lekua baino, administrazio kontseilu mediatikoa baino ez dira. Alderdiko gidoilariak emandako kortea ahalik ondoen interpretatu eta azken emaitzez zalantzarik ez dagoen lekua. Hauteskundeak egin eta hurrengo lau urteetako bozketek ia ez daukate aldaketarik Espainiako lurraldeetan. Areago, alderdiek ere sustatzen dute diputatuaren figuraren hutsaltasuna, herritarrek alderdia bozkatu dutela eta hari obeditzera behartuta dagoela argudiatuta. Ezetz esan dio Westminsterrek Cameroni. Ederra izan zen The Guardian-ek zelan jarraitu zuen eztabaida, batzuen eta besteen Twitter kontuetatik. Diputatu kontserbadore batenak hala zioen: «Siriako mozioa (nire barrutiko) auzokideei bidali diet iruzkintzeko. Babes apur bat baina aurkakotasuna nagusi. Beraz, aurka bozkatuko dut». Tradizio demokratiko luzeagoa daukate Ingalaterran. Baita Lapurditik Zuberoara, hain urrun joan barik. Notableen politika deituta deitoratzen duzue frantses pasaportea daukazuen abertzaleek. Baina eztabaidak badu lekurik, nahiko genukeen emaitzarik eman ez arren, zaborra eta errepideak ere lubaki sektarioetara eramaten diren eremu hispaniko honen aldean.

BERRIAn argitaratuta

Gerrako irudiak

Berriz ez ikustea espero nuen irudiak itzuli dira azken egunotan. Koloretsuak dira kurduen arropak, emakumeen soinekoak eta zapiak. Baina etxetik ihesi doazen milaka kurduk dakartzaten istorioak ilunak dira oso. Al-Qaedari lotutako Al-Nusra taldekoen sarraskien berri eman dute. Turkiaren babesean Siriako muga zigorgabetasun osoz gainditzen duten jihadistak duela hilabete iritsi ziren Tel Abyad eta beste herri batzuetara, eta meskitetatik aldarrikatu halal (zilegi) zela kurduak hiltzea edo bortxatzea. Etxez etxe labana eskutan egindako hilketak aipatu dituzte. YPG gerrillari kurduek duela urtebete baino gehiago herri kurduak hartzean agindutakoa egin dute: gerra inora ez eroan eta etxeak defendatu, erasoa gobernutik zein haren aurkariengandik etorri. Siria arabiarra edo Siria islamikoa, kurduentzat ez dago lekurik batean ere. 1991ko irudien gomuta etorri da orduan, Saddam Husseinen aurka matxinatu ostean, mendirantz alde egin behar izan zutenekoa. Milaka hil ziren udaberri hartan, eta ehunka mila erbesteratu mugaz beste aldera Turkiaren menpeko Kurdistanen. Oraingo honetan alde dute badela Kurdistan ofizial bat, orduan Saddamen biktima ziren haiek eratutako estatu ia independentea, hain zuzen ere.

Hegoaldeko kurduak dira arma kimikoez gehien dakitenak. Aurten bete dira hogeita bost urte Halabjan bost mila gizon, emakume eta haur hil zituztela. Asteazkenean berriz ere itzuli ziren haien lotura izan zezaketen irudiak. Ez zen odolik ageri, hasiera batean dena amarrua izateko itxaropena ere bazenuen. Gero, gorpu gehiago agertu ziren, eztulka, garrasika hilzorian ageri zirenak helduak ez eze umeak ere baziren. Dena izugarria, antzezpena izateko. Hobe hala balitz. Baina ezezkoan nago. Hiltzailea hiltzaile, Damasko ekialdean eraso kimikoa benetan gertatu zelakoan nago, goizalde hartan pozoiak itota hil zirenak sekula itzuliko ez direlakoan. Hobe bai, dena gezurra balitz. Baina ia mundu guztiak onartu du krimena egon dela, ñabardura handiak egon arren: mendebaldetik hasi eta Errusiara, eta Siriak berak azkenik, matxinoei egotziz erantzukina —eta atzo bertan oposizioaren armategi kimikoa atzeman zutela adierazita—.

Bizitza errazagoa da dena mendebaldeko gaiztoen jukutria dela irudikatuta. Dena manipulazio mediatikoa, Europa eta Ipar Amerikako gizarteak lokartzeko, eta zernahi egiteko libre izateko agintari doilorrak. Baina interes larregik bat egiten dute Sirian zuri eta beltz baino ez diren irakurketa horietarako. Turkiaren babesean sartu diren mertzenarioak ez dira Estatu Batuen gustuko, hain gutxi beren burua al-Qaedako adar gisa aitortu eta gero. Areago, gerra jihadistek irabazi baino Libanon bezala sektario bihurtu eta urteetan luzatzea izan liteke orain han Mendebaldeko askoren apustua. Al-Assadi irabazi ezinik, Errusiaren babesa daukan artean, gutxienez herrialdea ahuldu dadila.

Eta al-Assad gerrako balantza bere alderantz ekartzen ari zen unean, zein zentzu luke azeleragailua zapaltzea, Estatu Batuek adierazitako marra gorri bakarra gainditzeko? Noiz eta, Nazio Batuetako ikerleak etxean dituzunean, zeuk baimena emanda? Badira, noski, bestelako bertsioak, Jordaniatik AEBek entrenatutako talde armatuak sartu ote ziren, eta haiek txikitzeko ahalegina, armadaren zati baten oldarra baina ez erregimenarena... Washingtonek baino indar handiagoz heldu diete bertsio horiei Londresek eta Parisek, Sirian itsas edo aire erasoren baterako gogotsu. Presioa Baxar al-Assadi egin zaio, NBEko ikerleei Ghutan ikertzen utz diezaien. Horraino logikoa, Damaskon bertan izanik ikerleok, gainera. Baina Moskuk gogora ekarri du auzune horiek matxinoen esku daudela eta haiek bermatu behar dutela ikerleen segurtasuna.

Galdera larregi, eta ziur antzeko gauza bakarra, norbait eraso kimiko bat egitera ausartu dela. Gerra krimenetan larrienetakoa egin duela, debekatutako armekin. Mugarik Gabeko Medikuek argitara eman berri duten oharrean diotenez, erakunde horrek diharduen Damaskoko hiru ospitaletan 3.600 lagun artatu zituztela asteazkenean, eta 355 hil zirela. Mundua lozorroan zeukan gerrak astindua hartu du, NBEko Segurtasun Kontseilura iritsi da auzia, geldiadia hautsi da. Eta geldialdi hori Al-Assadden aldekoa zen. Edo gerraren norabidea aldatzeko krimen izugarria egin dute hura galtzen ari zirenek, edo Al-Assaden aldekoek krimen eta hanka sartze itzela. Okerrena, alde biak horretarako gai direla pentsatzea.

BERRIAn argitaratua

Dibortzioa eta aitapontekoak

Espainiaren helburuekin bat egin arren bestelako irakurketa egiten duten artikulu bi aipatu nahi ditut gaur. Miguel Gonzalez El País egunkariko kazetariak, argumentu berririk ez, eta katalan lagunei ohiko mehatxu zerrenda egiten die —EBtik kanpo, eta abar—. Baina segidan aitortzen du: «Hau guztia esaten diet [...] Baina badakit ez ditudala konbentzituko, urteotan zulatu dugun mesfidantzaren amildegia hain baita zabala ze, ez dut ikusten zubiak berriz eraikitzeko erarik».

Independentzia atzera bueltarik ez daukan zerbait bezala onartzen du: «Ziur aski beranduegi da. Ezkontzeko, beharrezko da bik nahi izatea, baina dibortziatzeko aski da batek etsitzea. Eta ezin diozu atzera eginarazi argumentu arrazionalekin, desamodioak ukitu duenean. [...] Beraz, orain bazoazela badirudi-eta, zu gerarazteko asmorik gabe, egindako akats-mukuruaz jakitun baina baita elkarrekin daukagun guztiaz ere, maite zaitudala jakin dezazun nahi dut». Kazetariak ederto darabil dibortzioaren konparazioa, harremana amaitzen denean nagusitzen den tristuraz eta porrot sentimenduaz.

Katalunia badoa. Espainiak berak botata. Gonzalezen moduan, Katalunia gehiago maite eta errespetatzen duten espainiar gehiago egon balira, 2014an ez litzateke independentzia erreferendumik egongo. Independentistak egongo ziren, noski, baina beti izan direnak gutxi-asko, ez urteotan estatua sortzea irtenbide bakar ikusi duten milaka katalanak. Kazetariak berak iradokitzen du Katalunian bizi zenean lagun zituenak independentista aurkitu dituela; hau da, lehen bestela uste zuen jendea aldatu egin dela. Eta ez du esaten kazetaria bera ere han geratu izan balitz, ziur aski, independentismoaren lerroetan legokeela gaur egun, Espainiak behartuta.

Espainiako kazetari onenetakoak —El País-etik kaleratua— antzeko tonua darabil Gibraltarri buruz. Ramon Lobok 1969tik 1982ra muga ixtearen ondorioez dihardu: «Espainiak ez zituen soilik Harkaitza, portua eta bestelakoak galdu, gibraltardarrak ere galdu zituen. Gaur Harkaitzean agintari den belaunaldia isolamenduan hazi zen. Hesia itxita (espainiar) hizkuntza galdu zen, ingelesak irabazi zuen».

Amarru ezaguna da etxeko miseriak ezkutatzeko kanpoko etsaia bilatuta esentzia nazionalistak xaxatzea. Baina munduko bosgarren armada indartsuena (eta Europako lehena) daukan eta NBEko Segurtasun Kontseiluan beto-eskubidea daukan estatuaren aurka joatea ez da oso zuhurra. Ez da, egoera arruntean; zure estatuaren lurraldetasuna sezesio-prozesu baten atarian dagoenean, burugabea da. Katalunia eta Gibraltar Espainiaren jarrerak batzen ditu: gorroto duen zerbait (Gibraltar/Katalunia) bere nahi du, eta horretarako, limurtu ordez, ahal duen okerren tratatzen du.

Kataluniak ez ei dauka autodeterminazio eskubiderik, ez delako kolonia. Gibraltarri, berriz, deskolonizatzea dagokio, baina Londresek egin behar du hori, gibraltardarrek ez daukate autodeterminatzerik. Auzia nazioarteko auzitegietara, Justizia Gortera eramateko mehatxua egin du Madrilek. Eta atoan gogorarazi dio Gibraltarrek hori beti eskatu izan duela eta Espainia izan dela arriskurik gura izan ez duena. David Cameronek bat egin du, eta tonua igo: «Autodeterminazioak lurralde-batasunak baino gehiago axola du». Ez du Gibraltar aipatu. Agian ez zen Gibraltarri buruz soilik ari. Herenegun Europari dei egin zion, udazkenera itxaron barik bidal ditzan behatzaileak.

Sezesio-prozesu gehienak potentzia handiren baten interes edo babesean gertatu dira, tamalez. Katalunia ere hasi ei da nazioarteko lanean: Islandia edo Eskandinaviako tradizio demokratikoan lehen aitorpena bilatzen estatua aldarrikatzean eta, era berean, Alemaniari independentzia «erostea». Hau da, Espainiako zorrari dagokion zatia eta are gehiago ordaintzeko prestutasuna agertzea, eta lasaitasuna ematea bidenabar Europar Batasunari.

Eta hara zelan Espainiaren baldarkeria tradizionalak, miseriak ezkutatzeko trikimailuak, are potentzia garrantzitsuagoa hurbilarazi dion Kataluniari. Aliatu interesatua, baina gutxienekoa da hori, jokoan hainbeste dagoenean. Eskoziak 2014ko irailaren 18an dauka erreferenduma. ERCk data horren aurreko bi igandeetako batean egin nahi du. Eskoziar foroetan ere gustuko dute ideia, Katalunian independentziak alde handiz irabaztea mesedegarri izango zaielakoan.

Katalunian badakite EB estatuen kluba dela eta inor ez dela Espainiarekin aldez aurretik etsaituko. Londres aski urrun iritsi da honezkero adierazpenetan. Baina ohiko jarrera Espainia ez haserraraztea izango da... Kataluniak independentzia gauzatu arte. Gero, uste baino interes handiagoa izan lezakete estatu batzuek Europako estaturik ustelenetakoa, buruko min handienetakoak dakarzkiona, pixka bat txikiagoa izan dadin.

BERRIAn argitaratua

Gibraltar eske, Katalunia galdu

Politikan ohiko akatsa da pentsatzea memoria guk baino ez daukagula. Guri egin dizkiguten guztiak gogoratzen ditugun arren, ahaztu egingo dituztela guk haiei egindakoak». Hala esan ohi du lagun batek.


Erresuma Batuarekin batera, Alemania da ziur aski Estatu Batuen zaleen den Europako nazioa. Berlingo Luftbrucke edo Aireko zubiak badauka zerikusirik horretan. 1948an Berlin mendebaldea setiatu eta itxi zuen Sobiet Batasunak, hartara laster aliatuek hiri osoaren kontrola emango ziotelakoan. Baina, berehala, Tempelhof aireportu txikira AEBetako hegazkinak iritsi ziren, eta ia urtebetez airez hornitu zen hiriko mendebaldea. Alemanen AEBekiko esker ona gaur arte iristen da.


Argentinak ez zuen 1982ko gerra soilik galdu; Malvinak ere galdu zituen. Diktaduratik oso desberdina den gobernu ezkertiarra dauka gaur Argentinak. Baina Malvinetako auzia deskolonizazioan kokatzen du oraindik ere. Asteon bertan, Nazio Batuetan egon da Cristina Fernandez hori gogorarazten. XIX. mendeko gertaerekin argudiatzen dute malvinarrek aurten ia ehuneko ehun adierazitakoak ez duela balio. Baina orain hiru hamarkadako erasoaz berbarik ez.

Serbiarrak eta albaniarrak etsai historikoak izan dira, baina 1998ko erasoak ekarri zion Serbiari Kosovo galtzea. 1981ean Jugoslavia barruko errepublika bat gehiago izatea nahi zuten albaniarrek. Ez dira gutxi, Serbian bezala, Titoren garaian gomutan diren Kosovoko albaniarrak, baina ez eskatu Belgraden menpera itzultzerik.

Harekin lotuta, egunotan bete dira bost urte Hego Osetiako gerratik. Mikhail Saakaxvili georgiar lehendakariak auzi izoztua berehala konponduko zuela pentsatu zuen, Tskhinvali hiriari erasota. Errusiako armada mugan zeukan zain —askok uste dute Moskuren tranpan bete-betean erori zela Misha—, eta Washingtongo lagunik agertu ez. Georgia pieza ahulegia zen, George Bush Errusiaren aurkako gerran sartzeko. Moskuk Kosovoren mendekua hartu zion mendebaldeari, eta Hego Osetiako eta Abkhaziako independentziak onartu zituen. Lezio asko daude ordukotik, baina horietako bat da Georgiak egun bakarrean lortu nahi zuen hori, betiko edo oso luzerako gutxienez galdu duela.

Espainiak antzeko arazoa dauka. Gibraltarrekin azaleratu da egunotan, etxeko zikinkeria tonak ezkutatzeko maniobra aski zabarrean. Bestela ere, hori du berezko jarrera historikoa. Zurruntasunak hori du arazo, tolesterik ez bada, apurtu egiten dela. Britainiar inperioa da denetan tolesena ziur aski, Commonwealth eta bestelako egituren bidez: lurralde bakoitzak burujabetza eta estatua ditu, baina hortxe dirau Londresekiko lotura historikoak, Kanadatik Australiara eta Hego Afrikatik Indiara.

Gibraltardarrak hamahiru urtez egon ziren, 1982 arte, hiritik lurrez irten ezinik, telefonoz ere mugaz beste aldeko senideekin hitz egin ezinik. Espainiak mugan egunotan eragindako ilarek eta jazarpenek, horixe bera gogorarazi diete: auzoak beretzat nahi dituela baina, era berean, gorrotoz tratatzen dituela beretzat nahi duen lurraldeko herritarrak.

Espainiako gobernuak ustelkeria kasuak ezkutatzeko modurik baldarrena hautatu du, ziur aski. Kataluniatik formalki erreferenduma adosteko bilera eskatu zaion unean, gainera. Hilabete falta da ehunka mila lagunek Kataluniako kostalde osoa hartzeko independentzia eske. Gero, 360 edo 370 egun, eta galdeketa. Eskoziako erreferenduma baino egun gutxi batzuk lehenago, ERCk adierazteko borondatea betez gero.

Hori ikusirik, okerrena pentsatu behar dela dio Hector Lopez Bofill irakasleak, «Espainiak Jugoslaviaren gisa amaituko du. Kataluniak Esloveniaren egitekoa betetzea baino ez dut espero. Bisturi-mozketa azkar eta eraginkorra, hamar eguneko gatazka eta hildako gutxi». Espainiak «berunezko ukabila» erabiliko ei du «beldurrak eta historian hainbeste errepikatu den sarraski atabikoaren hurbiltasunak Kataluniako klase ertainen grina desegingo duen esperantzan (...) Espainiak denak hondora eraman dezake, biziraupen nazionaltzat daukana jokoan badauka». Katalunia galduta, Espainiak beste lurralde aberatsekin (Herrialde Katalanetako gainontzekoak eta Euskal Herria) zelan jokatuko lukeen, eta balizko Bosniaren lekua Nafarroak edo Valentziak izan lezakeela ere iradokitzen du Lopez Bofillek. Baina egunotako matxokeriak eta Espainiaren bular hanpatzeak, gutxienez, atezuan izan gaitzala, eta egoeraren neurria hartu. Hilabete falta da Diadarako, hamahiru hil Espainia apurtzeko. Lehenago Espainiak berak harakiria egiten ez badu, historian hainbestetan legez.

BERRIAn argitaratua

Ngugi wa Thion'o eta inperio metafisikoa

Istanbulgo hotel batean hartu ninduen, duela ia aste bi, Erresuma Batuko koroaren oinordeko berriaren jaiotzak. CNN katean ikusi nuen albistea, Kate Middleton erditze lanetan ari zen, eta, morboz edo jakin-minez, BBCra aldatu nuen. Gero luze-zabal tratatu zuten gaia, baina une hartan, Hard Talk elkarrizketa saio bizi eta zuzena zeukaten, eta Ngugi wa Thiong'o kenyar idazlea ari zen.

Zazpi-zortzi minutu zeramatzan elkarrizketak, eta kolonialismoaren krimenez, britainiarrek 50eko hamarkadan egindako torturez ziharduen idazleak. Begirunez baina britainiar estilo zuzen horretan, aurkezleak bere herrialdearen alde ere egiten zuen. Ngugi wa Thiong'ok zera aitortu zuen azkenean: «Kultura guztietan badira elementu positiboak, humanistak, demokratikoak; ezin dituzu kultura osoak kondenatu».

Baina «burua deskolonizatu» beharra ere azpimarratu zion Ngugik, eta hor hartu zuen elkarrizketak interesa, inperio metafisiko kontzeptua sartu zuenean idazleak. «Hizkuntza kolonizazio espirituala zen» argudiatu zuen, «hizkuntza hain dago lotuta komunitate bati... Gauza interesgarri bat aurkitu dut, herri batek beste bat kolonizatzean, beti inposatzen du bere hizkuntza. Portugesek, frantsesek, herri guztiek!».

«Baina ironikoki, zuk erabaki hori [kikuyuz idaztea eta ez ingelesez] preso zeundela hartu zenuen, botere kolonialak alde egin zuenean, Kenyako estatuak zintuen preso, idazle arriskutsua zinelako», gaztigatu zion aurkezleak. «Nire galdera honako hau da, badakizu Chinua Achebek oso bestelako bidea hartu zuela, baita beste afrikar idazle batzuek ere. Chimamanda Ngozi Adichie nigeriar idazle gazteak dio 'ingelesa nire hizkuntza da'. Zure ikuspegia ez ote da beste garai batekoa?».

Ngugik ondo daki zeri buruz ari den «inperio metafisikoa» aipatzean, artez erantzuten dio: «Ingelesa ez da afrikar hizkuntza. Puntu. Esan daiteke 'adoptatu genuen', baina Nigerian igboa edo joruba, Kenyan kikuyua, horiek dira benetako afrikar hizkuntzak».

Aurkezleak ez du etsitzen, eta nigeriar idazlearen hitzak gogorarazten dizkio: «Ingelesa ere nirea da, bere jabetza hartu dut» esaten duen Ngozi Adichie, bera ere nolabait deskolonizatu da, ezta?». Ngugik: «Ez, inperio metafisikoaren zati da». Aurkezleak: «Alegia, oraindik kolonizatuta dagoela esan nahi duzu?».

Eta Ngugiren azalpena: «Ez, inperioa metafisikoa da jendeak sinetsi eta aldarrikatzen duenean espazio hau benetan nirea dela. Horrek ez du esan nahi hark ingelesarekin egiten duena zoragarria ez denik, baina bera ingelesaren zabalkundeari laguntzen ari zaio, ez joruba edo kikuyu edo swahiliaren zabalkundeari».

Ngugik berak bere nobelak ingelesera itzultzean ez ote duen gauza bera egiten, ingelesaren zabalkundeari laguntzen. «Ez, itzulpena oso prozesu garrantzitsua da herriak eta kulturak komunikatzeko. Hara, Europako idazleen lanak zabaltzeko zeinen garrantzitsua izan den».

Eta, noski, behin hartara helduta, merkatuari heltzen dio kazetariak: «Kikuyuz badakizu oso merkatu mugatua duzula, irakurle mugatuak, eta ingelesera itzulita badakizu mundu osora irits zaitezkeela».

Egileak irribarrea galdu barik erantzuten dio: «Hori falazia bat da, ingelesez idatzi eta urrun iritsiko zaren ideia hori. Zulueraz idatz dezakezu, eta lana itzul daiteke ingelesera eta frantsesera. Utzi galdetzen: imajina dezakezu frantses literatura zulueraz idatzita? Eta esan, 'hara, frantses literatura da hau, baina zulueraz idatzita dago'? Literatur lehiaketa asko daude egunotan afrikar literaturarako, baina badakizu zein baldintza daukaten? Ez idaztea afrikar hizkuntzetan. Afrikar literatura sustatu nahi dugu, baina afrikar hizkuntzetan ez idaztea da baldintza. Zorakeria da! Imajinatzen duzu ingeles literatura, txineraz? Ingeles literatura sustatu nahi dugu, baina txineraz idatzita egon behar du?».

BERRIAn argitaratua

Ramadanaz

Ramadanak duen onena: iftar-a, baraua haustea, alegia. Adiskidantzazko giro goxoa sortzen da, kaleak betetzen, eta ilunabar paregabeen tenorea da. Aurten ere, udan egokitu da Ramadana. Hala izango da beste urte pare batez, geroz eta gogorrago, hilabete sakratua udako solstiziorantz hurbildu ahala baraurako argi-orduak gehiago izango baitira eta hori hausteko gaueko uneak laburragoak. Iparraldeko hemisferioaz nabil, baina ia musulman gehienei eragiten die (Indonesia, musulman gehien duen herrialdea, hegoaldean dago, baina ia ekuatorean, beraz, apenas aldatzen diren argi-orduak). Horregatik, udako ilunabarren goxoari, tenperaturak apaldu eta giroa atseginago egiten den horri, iftar-a ospatzen duen jendetza batzen zaio.

Azken urteotan sarritan egokitu zait herrialde musulmanetan ibiltzea Ramadanean. Egongo da okerragorik, noski, baina Dubai, esanguratsua begitandu zitzaidan. Petrolioak basamortuan eraikitako porlanezko oihan horrek badu inpostatu itxurarik, dekoratu kolosal batena. Hala, luxuaren itxuraren atzean, mendebaldartze erabatekoak Ramadanarekin topo egitean, kontraste bitxia sortzen da: baraua ez da eskubide, baizik eta ia betebehar. Merkataritza-eremuan diren jatetxeek aulkiak pilatuta dauzkate iftar-era arte, eta janari-bizkorreko zerbitzuek argi adierazten dizute legeak debekatu egiten duela merkataritza-eremuan jatea zein edatea Ramadanean. Paradoxikoki, ia ez dago musulmanik merkataritza-eremuan —edo Dubain, oro har— lanean: India zein Filipinetako langile hinduista edo katolikoak dira nagusi. Termometroa zerbait jaitsi eta 37 ingurura iristean, iftar-arekin batera ikusten dituzu bertako arabiarrak kalean, luxuzko autoetatik irteten.

Sobietar Batasunetik sortutako herrialde musulmanak ere bereziak dira. Hasteko, independentzia gogoz kontra aldarrikatu zuten estatuak direlako. Asia erdialdeko errepubliketan eman berri ditut egun batzuk. Ezin orokortu, noski, baina hor ere agerikoa da tradizio musulmanaren eta sobietarraren arteko nolabaiteko oreka. Tarteka tentsioa, baina sarritan biak naturaltasunez bizitzea da; Mosku Meka baino hurrago dute. Lasai asko ikusi dugu idazle bat bere otoitzean, segidan bazkaritara gurekin batzeko. Errusierari gogotsu eutsi diote errepublika gehienek.

Kurdistanen, denetik bizi izan dut. Hegoaldean, Iraken, zorrotz jarraitzen diote. Iranen, legeak behartuta. Eta Turkiako laikotasunean ere ez dira gutxi barau egiten dutenak. Asko orokortuta, klase-sozialean beherago, orduan eta fededunago. Zinegotziak, zuzendariak, bulegariak tea eskainiko dizu, bazkaritara gonbidatuko. Garbitzailea baraurik ibiliko da. Urteotan egindako lagun kurdu gehienak musulman sunnitak dira tradizioz (alevi familietakoek oso Ramadan berezia dute, eta ia baraurik ere ez), baina euretako inork ez daroa buru-zapirik, hain gutxi barau egiten egunotan. Idazleak, politikariak, ikasleak, irakasleak, kazetariak, zinemagileak, soziologoak... gogoan dut lagun batekin skypez berbetan, bere gelan lasai asko ari zen otartekoa jaten eta garagardoa edaten. Familiarekiko begirunez, ez zen gelatik jaten irtengo, baina hor barruan ere ez zuen ezkutuko sekretu. Hala errespetatzen dute elkar, arazo handirik gabe.

Gure hedabideetan sarritan erakutsi dugu Ramadana azken urteotan; otoitzak, iftar-a, hil honen esangura islamean, eta abar. Baina zinez faltan ditut, besteok tradizio kristauko garen gisan, tradizio musulmanetik datozen milioika lagun ez-praktikante horiek, Ramadana gehienez ere begirunez baina baraurik gabe eta egunerokotasuna hautsi gabe bizi dutenak. Nahiago ditugu musulman fededunak erakutsi, monolitikoki, elkarrekin belauniko Mekara begira. Gu ez garen beste hori eraikitzen laguntzen digu. Musulman ateoa, zapiaren aurkakoa, Ramadanari jaramonik egiten ez diona, eskemak apurtzen dizkiguten pertsonak dira. Eta arabiarrek zapaldutako herrietan (kurduak, amazigak) zabaltzen ari den jarrera da.

Horientzat Bayram (Eid al-Adha) edo sakrifizioaren eguna da garrantzitsuena, familiarekin batzeko eta arkumea jateko eguna. Behingoz Ramadana amaitu dela ospatzeko.

BERRIAn argitaratua

Rajoy, eta gero?

Europa osoa harrituta dabil, egunik egun Espainian ezagutzen diren ustelkeria kasu larriek inongo ondorio politikorik ez dutela ikusita. Betiere urruneko begirada horretatik, eskandaluaz harritu eta lasaitu puntu bat ere hartzen dute: Rajoyren alderdiak Madrilgo kongresuan gehiengo absolutua izateak egonkortasuna dakar, Bruselak eta Berlinek agindutakoa gutxienez otzan-otzan betetzeko. Arazoa, ordea, alderdi horren barrutik dator, bere sektore ultrenetik, Jose Maria Aznar lehendakari ohiak ordezkatuta, baita itxura liberalaren pean gupidagabe astindu duen El Mundo egunkaritik ere. Oposizioaren oldarrari erraz eusteko moduan legoke Mariano Rajoy, ukazioaren eta ezer ez egiteko orain arte daukan estrategiarekin. Edozein herrialde demokratikotan onartezina izan arren, horrela egin du agintaldi osoa orain arte Rajoyk. Baina etxe barruko zafraldiez libratzea ez da hain erraza.

Giro nahasi horrek Katalunian zein ondorio izan dezakeen ere aztertu dute azken egunotan. Espainian gertatzen dena zerbait arrotza balitz legez, eta interes bakarra, horrek zelan eragin dezakeen independentzia-prozesuan. Ebidentzia bat dago: bidea ukatzen dizun estatua geroz eta ahulago izan, orduan eta hobe estatu horretatik bereizita sezesioa gauzatzeko. Aspaldi, hamarkada askoan ez da egon Espainia horren jota. Horrekin ohartarazi dugu askotan: euskal abertzaleak batzeko ahaleginak, gizartea erabakitze-eskubidera ekartzeko ekimenak, horiek guztiak ezinbesteko eta beharrezko dira. Aspaldiko ilusio handiena piztu dute, gainera. Baina horrekin batera, ringean erdi zonbi dabilen inperio zahar hori part jaus daitekeela ere aintzat hartu behar da. Kataluniak bere estatua eratzeaz herritarrei galdetzea baino ez du nahi. Baina KOrako azken ukabilkada izan daiteke Espainiarako.

Vilaweb-ek iradoki du 2014ko irail hasieran izan daitekeela galdeketa. Datozen bost hiletan argitu beharrekoa da, bai eguna bai galdera, eta, hedabide berak dioenez, CiUk eutsi egiten dio ERCrekin izenpetutako hitzarmenari. Vicent Partalek dioenez, ezin da jakin «bonba lehertzean zein paisaia geldituko den: izan liteke PPk, eskuin muturretik irtetea, bai eta harrigarriki irteera liberalagoa egitea, katalan prozesuarekiko hurbilketa zibilizatuago batekin». Azken horretan ez nuke lar sinetsiko, historiari begiratuta, Espainiak/Gaztelak ez du sekula bere menpeko lurralderik «galdu», tartean gatazkarik —aski odoltsuak gehienetan— egon gabe.

Katalan katedradunen batek gerra arriskuaz ere ohartarazi du. Baina, oro har, ezinegona da nagusi, esango nuke. Ezin esan zer gertatuko den bihar. Orain arteko jarrera ezer ez egitea zuen Rajoyk, egon eta egon, jaramonik ez, auzitegietara bideratu adierazpenak, eta judizializazioarekin kudeatu —ezen ez konpondu— auzia. Baina galiziarraren eskuinerantz daudenen presioak arrakasta balu, zer? Eskuin muturra noraino irits liteke herritarrei galdetzera tematuta dagoen Kataluniako Gobernu eta Parlamentuaren aurrean?

Horren aurrean, karta garrantzitsua daukate katalanek. Ez da nahi luketen bidea, baina behar bada hori baino ez zaie geldituko: Espainiako erasoaren aurrean, UDIa, aldebakarreko independentzia aldarrikapena. Erraz asko irabaziko lukete Parlamentuan bozketa. Esandakoa, asmoa herritarrei galdetzea da, ahal dela legalki, baina bestela ere bideren bat aurkituta. Baina bide guztiak ixtean, aldebakartasuna baizik ez da geratzen.

Euskal Herrian ere, bakegintza, lurraldetasuna eta bestelako auziak dirudite estatua eratzearen aurretik ezarrita. Baina azken hilabeteotan ere argi samar geratu da planifikatutako guztia ez dela betetzen, eta beharrezko dela aldebakartasunean sakontzea. Pentsa, Kataluniak atea ireki eta beste ehundik gora urtean itxiko balitz.

BERRIAn argitaratua

Gibraltar

Britainiarrek 1704an konkistatu zuten Gibraltar, eta 1713an onartu zuen Espainiak, Utrechteko tratatuan, hiri hori britainiar koroaren menpera pasatzea. Atzo bete zuen hirugarren mendeurrena hitzarmen hark. Hiru mendetan hainbat aldiz setiatu du hiria Espainiak, eta behin eta berriz porrot egin du.

Lehen hamarkadetako ahaleginen ostean, britainiarrak munduko potentzia garrantzitsuena ziren XIX. mendean. Espainiak aspaldiko oroitzapen zuen posizio hori: Ameriketako ia lurralde guztiak matxinatu eta independentzia eskuratu zuten mende hasierako gerretan, eta amaieran azken koloniak galdu zituen, berriz ere inperio anglosaxoniar baten eskutan, AEB oraingo honetan.

II. Mundu Gerran hainbat negoziaziotako mintzagai izan ei zen hiria, Hitler eta Francoren artean ere bai. 1954tik Gibraltarren aurkako neurriak hartu zituen Espainia frankistak. Nazio Batuen lurralde kolonizatuen zerrendan sartzea lortu zuen Espainiak, eta 1964tik Londresen eta Madrilen arteko negoziazioak izan ziren. 1967an erreferenduma egin zuten; %95eko parte hartzearekin, %99,64k britainiar subiranotasuna hautatu zuten. Berrogeita lau lagunek baino ez zuten hobetsi Espainiako zati izatea, britainiar nortasuna errespetatuko zitzaiela agindu arren. Hala eta guztiz, hiriak bere burua autodeterminatu bazuen ere, NBEren zerrendan dirau Gibraltarrek. Espainiaren lurralde-osotasunaren aitzakian, gibraltardarren «interesak» aipatzen dira, baina ez da aintzat hartzen gibraltardarren «borondatea», ez eta subjektu gisa onartzen ere.

1969an Gibraltargo Konstituzioa onartu zuten. 1713tik hiriaren estatusean egondako aldaketa nagusia zekarren: britainiar gobernuak ez zuela inoiz adostuko Gibraltargo herritarrak beste estatu baten soberaniapera pasatzea, haiek demokratikoki eta askatasunez adierazitako borondatearen aurka. Francoren Espainiaren erantzuna muga ixtea izan zen. Hamahiru urtez egon zen Gibraltar bakartuta; berriz ere setioa sentitzen zuten gibraltardarrek.

Espainiak konkistan sinetsi du betitik, inor limurtzean eta borondatez bereganatzean baino gehiago. Mendeetako gainbehera «dena ala ezer ez» horretan oinarritu zaio, bere posizioari zurrun eusten, azkenean posizio hori guztiz hautsi eta erabat galdu arte.

Azken hogeita hamar urteotako jarreran une gogorragoan eta negoziaziora emanagoak izan ziren beste batzuk izan dira, baina elementu komun bat beti: gibraltardarrei hitzari jaramonik, subjketu izaera bera ukatzea, eta Londresi soilik aitortzea hitz hori balizko negoziazioetan. Baina zeinen bide laburra zen agerian utzi zuen horrek 2002an: Espainiak eta Erresuma Batuak subiranotasuna partekatuari buruz lortutako hitzarmena atzera bota zuten gibraltardarrek erreferendumean.

2003tik sortutako Espainiako gobernu sozialistak ez zuen Gibraltar bereganatzeko urratsik egin, baina gutxienez, mahaira onartu zuen lehen aldiz. Eskuindarrek gogor kritikatu zuten, eta boterea lortzeaz gero PPk berriz ukatu dio hitza, zuzenean Londresekin negoziatu beharra duelakoan. Erresuma Batuak, baina, aspaldi heldu zion autodeterminazio eskubideari oinarrizko printzipio gisa. Egia da hiriak deskolonizatu beharreko lurraldeen zerrendan jarraitzen duela, bai Gibraltargo gobernuak bai Erresuma Batukoak hiria lurralde «autodeterminatutzat» jo arren, behin eta berriz agerian utzi baitu britainiartasuna eta, batez ere, Espainiarekin bat egitearen aurkako jarrera.

Espainiak 1713ko akordioa du aipagai. Historia borondatearen aurka. Hiru mendetako porroten zerrenda da Espainia. Erresuma Batuak inperioa bortitza eratu eta desegin zuen, eta gaur eguneraino datorren lotura eta kolonia ohien sarearen zentro da Londres oraindik. Potentzien arteko gerrak sortutako subjektu koloniala izan zen Gibraltar, bai, baina horrek ez du atzera bueltarik. Etorkizuna da negoziatu beharrekoa, ez iragana. Eta etorkizuna gibraltardarren esku egongo da.

BERRIAn argitaratua

Kosovoko korapiloa

Kosovoko serbiarrek parlamentua eratu dute iparraldean, eta berriz argi utzi Belgraden menpe nahi dutela, eta ez Pristinaren. Belgradek berehala gaztigatu die neurri hori Serbiako estatuaren interesen aurka doala, oztopoa ekar diezaiokeelako Bruselarekiko negoziaketetan. Kosovok eta Serbiak eskumen zabalak lituzkeen udal serbiarren elkargoa adostu zuten apirilean, Bruselak negoziatzera behartuta. Hori da Vetevendosje (Autodeterminazioa) taldekoek salatzen dutena: Kosovo independentea da, bai, ez da Serbiaren dependente, baina independentzia hori 1999an lortu zuen NATOri esker, ez 2008an. Estatua eratzeak ez dio ekarri burujabetza, NBEn edo EBren protektoratu da berez. Vetevendosjek protesta egin du Belgradekiko itunagatik. 1995ean Daytonen gerra amaitzearen truke Bosnian sortutako Srpska errepublika baten ernamuina ikusten dute, eta argi dago Bosniako estatuak porrot egin duela.

Apirileko itunak eragiten dien serbiarrek ere ezetz esan diote udal elkargoari. Azkenean, Mitrovica iparraldeko serbiarrak eta Vetevendosjeko albaniarrak gatazkako estremista gisa erakutsi ditu nazioarteak, mendebaldeko presioei men egiten dieten pragmatikoen aldean. Elkarren etsai —sufrimendua hurbilegi daukate— baina elkarrengandik bereizi behar dutela argi dute lehen biek. Kanpoko neurrien ordez erabakitzeko eskubidea. Ohiko aitzakia jarri die munduak, horratik: aurrekaria litzateke. Pandora kaxa zabaltzea omen, serbiarrek Serbiara batuta egotea eta ez Kosovo albaniar horretan —zer esanik ez, Kosovok Albaniarekin bat egitea—, Bosniako serbiarrek eta Mazedoniako albaniarrek bide bera hauta lezaketelakoan. Erabakitze eskubiderik gabe sortu eta bizi den estatua da Kosovo. Pandora, betiko aitzakia, Errusiak Stalinek sortutako mugak ez aldatzeko, edo Frantziak Euskal Herriari aitorpena ukatzeko. Konparazio urruna izan arren, hizpide ditugun serbiarren udal elkargo eta parlamentuak egunotan Eneko Bidegainek lurralde elkargoaz eta Udalbiltzaz idatzitakoak ekarri dizkit gogora. Eta lerrook amaitzerako, Jakes Abeberrik elkargoaz erreferenduma proposatzen duelarik, ezin ahaztu hori bera egin zutela Kosovoko serbiarrek iazko otsailean, inoren aitorpenik gabe baina %99ko garaipena lortuz.

Kosovok utzi duen gauza garrantzitsuena Aldebakarreko Independentzia Aldarrikapenaren (UDI, ingelesez), eta orain hiru urte Hagako Nazioarteko Auzitegiaren ebazpena: nazioarteko legedian UDIak ez daude debekatuta. Are garrantzitsuago, estatuen lurralde batasunaz dioena: printzipio hori —mugak ezin ukitzea— estatuen arteko harremanei dagokie, inbadituko ez zaituen bermea dira estatuen lurraldeen aitorpenak. Zerikusirik ez estatu barneko sezesio-mugimenduekin. Baina badu ondoriorik, ordea, independentzia mailakatuak planteatzen dituztenentzat, «lehengo A askatu, eta gero etorriko da B».

Sezesio prozesu batek A du helburu bakar, horretara doa indar oro, B lurraldea ahaztuta. Euskal Herritik begiratuta, mendebaldeko autonomia erkidegoak lehendabizi estatua eratuko balu, helburu luke Espainiaren onarpena. Gogoan hartu, AEBren eta EBren babes eta guzti eta ehun herrialdek aitortu arren, Kosovo ez dagoela NBEn. Estatuen klubean egoteak klubean ez daudenei betoa jartzea ahalbidetzen du; Europak Belgradi presio egingo dio, baina Serbiak aitortu arte jai du Kosovok. Espainiak mendebaldeko euskal estatua aitortzearen truke, elkarri lurralde batasuna onartu beharko liokete, eta «Espainia» dakarten seinaleak ezarri Endarlatsan, Etxegaraten eta Lizartza zein Kanpezu irteeran.

BERRIAn argitaratua

UDIa nola egin

Urteak bide erdia egin du gaur. Kataluniako sezesio-prozesuan mugarrietako bat behar zuen datak Artur Masek Espainiako Gobernuari erreferendumerako baimena eskatzeko epea baitu. Nola-hala, betetzat jo dute urrats hori, Erabakitze Eskubidearen Aldeko Itun Nazionala eratuta, eta hor adostutakoa Madrilera bidaliko dutela iragarrita. Solidaritat alderdi independentistak kritika egin dio Masi eta ERCri, Gobernu itunean dakarrenaren arabera («Espainiako estatuarekin negoziazio eta elkarrizketa-prozesua irekitzea, erabakitze-eskubidea egikaritzeko, erreferendumera deitzeko aukera ere barne duela»), erreferendumeko galdera honezkero egon beharko litzatekeela iritzita. Datozen sei hilotan egingo ei dute urrats hori, kontsulta bera iragartzeko unean.

Basquitis deitu izan diote katalanen euskaldunokiko lilurari. Katalanitisa ere puztu da gurean aspaldion. Euskal Herriak daukan lagunik onena non dagoen zalantzarik balego ere, bart Nou Campen izan dira Gorka Knorr eta Fermin Muguruza, jendetza bildu duen ekitaldian. Hausturaren edo deskonexioaren unean basquitis edo euskal suhartasun pixka bat beharko dutelakoan daude geroz eta gehiago. Espainiari lotzen dituen entxufea ateratzeko uneaz ari dira, zero momentu hori zelan landu.

Duela urtebete ANC Kataluniako Biltzarrak aurkeztutako plangintzan ameskeria zirudien 2014ko irailean erreferendumera deitzea. Egun, epe luzeegia dirudi, adituren batek adierazi legez: ezin da herria etengabe mobilizatuta egon. Herri-ordezkariek ere beren lana egin behar dute. Kataluniako herriak bultzatuta, ERCk babestuta, Artur Masen gobernuak agindutako urrats kolektiboak bete ditu orain arte. Madrilekikoak Masek berak egin behar ditu, herria atzean eta aurkaria aurrez aurre duela, konfrontaziora doala jakitun. Espainiarekin negoziatzea alferrik baina egin beharrekoa dela jakinik. Galdeketa legezkoa izatea zail du; beraz, legitimitatean dago gakoa. Auzia gero nazioartean jokatzen baita. Zuk lana txukun egin baina inork aintzat ez bazaitu hartzen, alferrik ari zara. Espainiak daukan karta garrantzitsuenetakoa da hori.

Kataluniako herria prest eta gogotsu dago 2014an estatua eratzeko. Sinetsita dauka egungo arazo askoren konponbidea estatu horretan dagoela. Europan eskualdeak haurren patioa dira, erabaki ezinik, eta nagusien patioa, estatuena begi bistan dauka Kataluniak. Badaki horra joan behar duela, are gehiago, atea zeharka dezakeela uste du. Eskoziak, estatu burujabeen zelaian jokatzeko, erreferenduma irabazi behar du atea zeharkatzeko. Hala adostu du atezainarekin, eta etxekoak konbentzitzea dator orain. Hori da ideala, galdeketa lasaia, eta irabaziz gero trantsizio epe labur bat, agintea eskutik eskura pasa, banderak jaistearen protokoloa eta hori guztia. Erresuma Batuak inork baino gehiagotan egin du hori XX. mendean mundu zabalean.

Baina Espainian, denik eta amesgaizto handiena da bandera jaiste hori. Kataluniak etxea konbentzituta dauka, baina ateaz beste aldera joateko Espainia abusatzailea dauka, pasatzen ez uzteko. Mas lehendakariak garbi eta aratz sartu nahiko luke estatuen klubean. Atera hurbiltzen ari da Katalunia, eta ziur aski atezainari bultza egitea eta arineketan irtetea beste biderik ez du izango. Sakada bakar baina irmo bat abusatzailea botatzeko; altxatzen denerako, kanpoan egongo dira, agian Islandia edo antzeko herrialderen baten oniritziarekin. Guk ere atezainik ez dagoen une horretan irten beharko genuke, behingoan «gu» nor garen adosten badugu.

Horrek praktikan esan nahi du Kosovon bezalako Aldebakarreko Independentzia Adierazpena egitea (UDI, ingelesez). Une horretan, eskuak zikintzea dator, eta Espainiako Estatua neutralizatzea Katalunian. Izan ere, independentziarako lehen neurria zure lurraldearen gaineko kontrola da, gurean kontrol berdeek behin eta berriz argi uzten diguten legez. Lurraldearen kontrolik gabe UDI bat inork ez du serio hartuko. Katalunian are zailago dute, Madrilek finantzaketa etenda.

Lurrikara unea da hori, bai. Ahalik laburrena izan behar du, baina lurrikara dakar zure territorioaren kontrola hartzeak, Estatuko ordezkaria indargabetzeak, esaterako. Une horretara arte, nazioarteak ez du atzamarrik mugituko. Gero Europak, beti bezala kontserbadore, gatazka eragoztea izango du lan nagusi; une horretan lehen aldiz, aintzat hartuko ditu bi subjektuak, Espainia eta Katalunia.

Hirugarren subjektua zelan izan geu? Euskal Herrian ere ari gara erabakitze-eskubidean eta gizarte-aktibazioan lanean. Aurrez aurreko elementua falta zaigu, ordea: Bartzelona, Generalitat-a, president bat. Iruñea, Gasteiz, nork bideratuko du hori? Elkarrekin egingo duzue? Planifikazioak beharrezko dira, baina jakin behar da karta guztiak ez daudela zure esku. Eta urtebete barru Espainia KO egon liteke, 1898tik egon ez den legez, Kataluniak independentzia aldarrikatuta eta Europaren presiopean, negozia dezan. Pentsatu beharko da Gasteizek, Iruñeak, biek ala bietako batek, nork gidatzen duen herri hau handien patiora. Agian abusatzailea berriz jaiki eta atea beste 116 urtean itxiko du eta.

BERRIAn argitaratua

Territorio libreak

Korsikara zihoan ferry batean daukat lehen irudia, ez dakit zergatik; agian zorroa fakturatu egin nuen eta ordura arte ezin atera. Dena dela, Bastiara ginderamatzan ferry harekin lotzen dut BERRIAren lehen zenbakia. Pozik, harro baina kezkaz ere atera genuen ale hura motxilatik, beste inork ulertzen ez zuen dokumentu arriskutsua balitz legez. Hala zen, neurri batean. Lau hilabete lehenago ikusi genuen zeinen hauskorrak ginen, zeinen babesgabe geunden. Euskarak herri bat zeukan atzetik, euskal erakunde gehienek —abertzaleek baino ez, hasiera hartan— protesta egin zuten, elkartasuna adierazi. Baina hareazko gaztelu baten gisan ikusi genuen geneukan hura txikitu zigutela.

Korsikako bazterretan inbidia sumatu genuen. Urrun zekusaten horrelako zerbait egiteko aukera. Harrotasun berarekin inbidia bera sumatu dut munduko bazterretan, Ameriketako herri indigenetatik Europako hizkuntza gutxituetara.

Oso gutxi dira eguneroko egunkaria daukaten hizkuntza gutxituak. Kurduen Azadiya Welat, Turkiaren erasoetan dozenaka kazetari galdu dituena, eta kito. Europan bertan, Midas elkarteko zerrendari begiratuta, auzo herrialdean estatu hizkuntzak dira nagusi: alemanak Italian, hungariarrak Errumanian, suediarrak Finlandian eta abar. Katalanak dira salbuespen bakar egunkari bat baino gehiagorekin. Eta hortik kanpo? Galizierak duela urte bi galdu zituen Galicia Hoxe eta A Nosa Terra, PPren Xunta glotozidak itota. Irlanderak La Nua galdu zuen. Galeserazko Y Bid egitasmoa jaio ere ez.

Euskara eta katalana kenduta, bi hizkuntza gutxituk baino ez dute egunkaria Europan, biak ere aski txiki eta, gehienentzat, ezezagunak: Alemania ekialdeko sorabiarrek Sorbske Nowiny dute, Alemaniako Errepublika Demokratikoaren garaian lortutako eskubideei esker, erakunde publikoek finantzatuta. Suitzan bizi diren erromantxera hiztunek ere La Quotidiana daukate, Konfederazioak eta Grisoniako kantoiak ordainduta.

Beste inork ez dauka egunkaririk. Arazoa ez da hizkuntza edo hiztun kopurua, gutxitu izaera baizik. 300.000 hiztun dituen islandieraz badira sei-zazpi egunkari, eta 50.000 hiztuneko faroerak ere baditu egunkariak. Hegemonia da gakoa. Irakurleak faroeraz edo islandieraz irakurtzen du; hortik aurrera helduko dio danieraz edo ingelesezkoari. Baina inoiz ez alderantziz. Estatua izanda eta hizkuntza normalizatzeko neurri zorrotzak egin dituzten Estonian eta Letonian, milioia pasatxo hiztunekin, badituzte dozena bat egunkari, eta errusierazkoak ere badauden arren, estoniera eta letonierazkoak dira jarraitzaile gehien dutenak. Ez dute euskarak baino askoz hiztun gehiago, baina hegemonia bai. Estatuak ematen duen hegemonia. Livonierak aitorpen ofiziala dauka oraindik Letonian, sinbolikoa agian. Livoniera ama-hizkuntza zeukan azken pertsona egunotan hil da, eta ikasi dutenak dozena batzuk dira.

Euskaldunon grina gogorarazi dit BERRIAren urteurrenak. Livonierak, okzitaniar auzoez oroitarazi nau. Atlantikotik Alpeetaraino arnasa hartzeko lekurik ez. Tira, bat bai, Pirinioetan bera. Aran ibarra Kataluniako zati da, eta pribilegioa da hori. Horri ere erreparatu baitiote estatu berria horrenbesteko mimoz landu dutenek. Ibarra Kataluniako eremu burujabe izango da, hala nahi balu estatutik bereizteko gaitasunarekin, egoki deritzon burujabetzarekin eta hizkuntza politikarekin. Aranerak Katalunia independentean dauka etorkizuna segurtatuen. Okzitaniako eremu libreena izango da Aran ibarra.

BERRIAn argitaratua

Laidoa

Laidoa (grievance ingelesez, agravio gazteleraz), sezesio-prozesu baterako bultzatzaile garrantzitsua izan ohi da. Katalanek Estatutuaren murrizketan daukate laidoa, eta fiskalitateak hauspotzen du sentimendu hori. Eta zein da gure laidoa? Ez Gernikak, ez LOMCEk, ez torturak, ez Egunkaria ixteak, ez lehendakaria espetxeratzeko edo autonomia kentzeko mehatxuek ez dute indar katalizatzaile nahikorik izan, prozesu sezesionista pizteko. Baina hara non, kontzertu ekonomikoa eta konbenioa aipatu, eta bat egin duen klase politikoak. Espainiako agintariek ere nabarmendu dute hori. Paradoxikoa da, baina euskaldunoi edozer egitea libre zela uste zutenek, ikusi dute marra gorria. Itxi kazetak edo aipatu armada, baina kontzertua ez ukitu.

Laidoa falta du Eskoziak ere, ziur aski. 500 egun baino gutxiago falta dira 2014ko irailaren 18ko erreferendumerako. Epea murrizten, eta independentisten datuak ez doaz hobetzen; aitzitik, unionismoak indartzen dirudi. Oraingoz, eskoziar gehienek ez dute sinetsi Eskoziako estatu batean Erresuma Batuan baino hobeto biziko direnik. Argi ikusi dute libre direla estatu bat eraikitzeko. Garrantzitsua da libre zarela sentitzea, ez zaudela zapalduta. David Cameronek asmatu du erronkari erantzuten. Eskoziarren laidoa, gobernu kontserbadoreen neurrietatik etorri ohi da, izan ere: ingelesek bozkatzen dute eskuina, baina haren politikek, osasunean esaterako, eskoziarrei ere eragiten diete. Eskoziako hezkuntza-sistema arrakastatsu eta publikoa, esaterako, autogobernuaren zutabe garrantzitsu dute, Ingalaterrako sistema klasistaren aldean. Pentsaezina da LOMCE legerik Eskozian. Itxaropena, beraz, Ingalaterran Independentziaren Alderdiko ultren gorakadan eta torien eskuineranzko joeran dago.

Katalunian ere laino beltz batzuk hasi dira agertzen. Artur Masek legealdia betetzea espero zuela esateak 2016raino darama bere agintaldia. Ez dirudi oso logikoa 2014an Estatu katalana eratzeko erreferenduma egin nahi duen agintariarengan. Esquerra Republicanak berehala erantzun dio: galdeketarik ezean, akabo babesa. Eta ez dabil 2014ra soilik begira. CiU eta ERCren arteko hitzarmeneko sei puntuetatik hiru bete dira: Kataluniako Herriaren Subirania Adierazpena, kontsulta-legea onartzea, eta Trantsizio Nazionalerako Kontseilua eratzea. Beste bik 2013ko abenduan dute epea, kontsulta deitzeko. Baina falta den puntuak dio Espainiako estatuarekin negoziazio eta elkarrizketa prozesua irekiko dela, eta data jartzen dio: 2013ko lehen seihilekoa. Joan Tarda diputatuak gogorarazi zion ostegunean: «Presidenteak ez baditu betetzen ERCrekin dituen akordioak, garesti ordainduko du, ziur. Ekaina amaitu baino lehen, Estatuari baimena eskatu behar dio erreferenduma egiteko». Ez da Espainiatik ezer lor daitekeelako, aldebakarreko bideari ekin aurretik bestelako bideak agortu behar direlako baizik.

Urak nahasten eta giroa gaiztotzen ari zelarik, inperioak super-heroia bidali du Londrestik. Benetako inperioak alegia, ez Madrilen nahi eta ezin nostalgiko horretan (argigarria izan zen Eneko Bidegain ostegunean Bilbon, nazionalismoari buruzko mintegian, Ipar Euskal Herriko abertzale kopuru apala aipatzean: ez da gauza bera frantses izateaz harro egotea, edo espainiartasunaz). Cameronengana buelta: «Ez dut uste zuzena denik ezikusi egitea nazionalitate, independentzia eta nortasun gai hauei, jendeari erabakitzen utzi behar zaio». Inork galdetu gabe, estatu baten izena erantsi zuen, ez Suedia edo Australia, zalantzarik balego ere: «Ez nintzateke inoiz ausartuko esatera Espainiako jendeari nola egin behar dieten aurre euren erronkei, Espainiako gobernuaren eta lehen ministroari dagokie hori». Vicent Partalek esan bezala, «ez zuen Katalunia aipatu, ez zen beharrezko».

Hurrengo batean aipatuko dugu nazioarteko babesaren garrantzia, Europako sezesio guztietan ikusi den legez.

BERRIAn argitaratua

Protestak eta kezkak

Laguna arduratua izan dugu, Kurdistanera joatear dela, Istanbuleko istiluez kezkatuta. «Nork pentsa inoiz horrelakorik esango genuenik: egon lasai, zuen laguna oporretan Diyarbakirrera badoa eta ez Istanbulera, ez du arazorik izango». Egunotan Euskal Herrira etorri diren alkate kurduekin ibili dugun txantxetako bat da. Munduan leku gutxitan aurkitzen dugu gisako konplizitaterik euskaldunok: Aldatu Espainiara Istanbul eta ziur Diyarbakir asko datozkizuela burura Euskal Herrian.

Diyarbakirdik askoz ekialderago, gerra betean izan diren Hakkari eskualdetik etorri zaizkigu asteon bisitariak. Probintzia horretako Semdinli —Semzinan kurdueraz— herriarekin senidetu da Hernani. Iranek, Irakek eta Turkiak bat egiten dute hor, hiru estatuetako biztanleak kurduak izan arren. Okupazio militarrak estraperloa bizibide ia bakar uzten du Hakkarin; urteotan milaka lagun hil eta ehunka herri txikitu dituzten eremua da. Duela urte pare bat argitaratu genuen erreportaje-sorta handik. Honela genioen: «Hiri txikia da Hakkari, Zap haran estua osatzen duten mendi zorrotzek inguratua. Desplazatuen auzune batean Recepekin geratu gara. Mendien ikuspegi paregabea daukagun belardi batera eraman gaitu bere esperientziaren berri ematera. Tiroa entzun da urrunean. 'Hara, etengabe gaude horrela, tiro artean. Eta gero esaten dute gu terroristak garela. Lagun bati hamahiru urteko espetxe zigorra jarri diote. Limoi bat izan da horretarako froga'». Recep deitu genion gaztetxo hark bi hilabete eman zituen preso, adingabeko ehunka neska-mutilekin, hamabi urteko umeak ere tartean. Limoi-tantak begiak garbitzen ditu, Poliziak auzunea gaseztatzen duelarik.

Orain limoia erresistentzia sinbolo bihurtu da Istanbulen, herenegun Alberto Barandiaranek orriotan gogora ekarri legez. Baina esaldi horretan garrantzia ez dauka limoiak, «orain» adberbioak baizik. Patrikan limoiak eramateagatik umeak espetxeratzen zituztenean isilik zeudenak orain protestan ari dira. «Turkiar gehienek orain jakin dute Poliziak gehiegikeriaz erasotzen duela, Gobernua autoritarioa dela. Azken 30 urteotan entzungor egon dira kurduak hiltzen eta espetxeratzen zituztenean», zioen kurdu batek astelehenean.

Ez da kasualitatea, Espainiako M-15 mugimenduak Euskal Herrian oihartzun apala izan zuen legez, Gezi parketik sortutakoak ere ia erantzunik ez piztea Kurdistanen. Ez da Turkian soilik gertatu. Siriako kurduek asmatu zuten arabiarren gerra zibiletik bereizten; lehendabizi protestetatik apartean, eta gerra betea lehertu zelarik, etxean nagusitzen eta defentsa estrategian. Erasoei aurre egiten diete orain, baina ez doaz ofentsiban; aitzitik, etxea atontzeko baliatu dute gerra: kurduera eskoletara eroateko edo defentsa-unitate mistoak sortzeko, esaterako. «2004an Qamishlin sarraskitu gintuztenean elkar hartuta egon ziren arabiar sunita eta alauiak, eta orain alde batekin joateko dioskute?».

Irakeko Kurdistan burujabea dute ispilu Sirian zein Turkian, gauza bera egin nahi gabe ere, hango lorpenak itzelak baitira. Kurduen laugarren estatua Iran da. Duela lau urte handik nenbilen. Teheranen eta Isfahanen ilusio handia zegoen xingola berdeekin, gazte jendearen artean bereziki. Mahmud Ahmadinejaden babesa ere ez zen txikia, jende xumearen artean batez ere, ingelesik ez dakiten milioika pertsiarren artean. Kurdistanen ez, noski, baina mugimendu berdearekiko errezeloa ere nabarmena zen. Kurdu gehienek ez zuten bozkatzeko asmorik. Eta hala ere, aurkitu nuen, errepresioak gogor zigortutako familietan ere, Mir Hossein Mousavigan eta Mehdi Karroubigan itxaropena zeukanik. Datorren ostiralean berriz hautatuko dute presidentea Iranen, eta honezkero ez ilusio ez errezelo. Askatasuna ez dute hautestontzietan lortuko, ez kurduek ez irandarrek. Tamalez.

BERRIAn argitaratua

Mundu bat Taksimen

Istanbulen bizi izan nintzen 2009-2010ean. Taksim plazan zehazki. Izen horrekin, plaza bera eta Istiklal kalea eta inguruko kalexkak biltzen ziren; alde baterantz Cihangir gentry-rantz jaisten ziren oinezko kaleak, bestetik, Urrezko Adarrera bidean, Tarlabasi dekadentea zegoen, milaka kurdu, ijito eta turkiar behartsuren etxeak erortzera uzten jaitsita. Bien arteko muinoan daude Istiklal kalea eta Taksim plaza, XIX. mende amaieran inperioko hiriburua europartzeko sortutako Pera auzunean. Galatatik Taksimera mundu bat dabil inurritegi batean bezala, geroz eta txikiagoa den komunitate sefarditaren sinagogak, kalean aurrera San Antonio eliza katolikoa, Greziako eliza ortodoxoa, Frantses Institutua, baita dozenaka kafetegi, taberna, pub eta gau eta egun bizi den hiria. Taksimek mugatzen du eremu zoragarri hori, hiriak Besiktas eta Sisliko etxeorratzetarantz egin aurretik. Eta plaza horren ondoan, aireportuko autobusak geratzen diren txoko horretan, bada parkea, udaberrian ezin atseginago Bosfororaino joateko astirik ez denean. Leku berde bakar hori ere porlanezko nahi du Recep Tayyip Erdogan lehen ministroak, beste merkataritza eremu bat egiteko, antigoaleko ktusu otomandarrez. Parkearen aldeko protestek Madrilgo M15 edo New Yorkeko Occupyren antz handiagoa zuten Tahrir plazarekin baino. Turkiak Ekialde Hurbileko historia eta ondarea ditu, baina baita zorrotz —esan kurduei zeinen zorrotz— ezarritako ia mende bateko laikotasun errepublikarra ere.

Zelan bihurtu da, beraz, protesta bat horren neurrigabeko polizia-indarkeriarako motibo edo aitzakia? Taksim eta Beyogluko Inguru liberal eta laiko horretan ere, Turkiako Gobernuan den AKP Justiziaren eta Garapenaren alderdiak dauka alkatetza. Egunotan famatu den Gezi Park ondoko hotel batean bildu ohi gintuzten Istanbulen kreditatutako kazetariak, Gobernuak edo AKPren inguruko lobby eta institutuek, Turkiari, Europako Batasunari eta antzeko gaiei buruzko mintegi interesgarriak egiteko. Erdoganen ohiko jarraitzaileengandik (nekazari munduko, erlijiosoa, Anatolia barnekoa eta ez kostaldekoa) oso urrun dagoen sektore zabal baten babesa zeukan lehen ministroak, izan ere: militarismo kemalistaz gogaitutako sektore demokratikoak gogo onez hartu zituen armadaren boterea mugatzeko neurriak eta Europara hurbiltzea, botere ekonomikoak pozarren egon dira Espainiaren antzeko adreilu eta porlan egitasmoekin dirutza egiten, kemalismotik zetozen nazionalista batzuek ere gustura hartu zuten Turkia eskualdeko potentzia bihurtzea, eta ideia errepublikarrek isilarazitako islamismo nostalgikoak zabal besarkatu zuen neo-otomanismoa. Kurdu kontserbadore asko ere izan ziren, baina bigarren legealdirako bizkarra eman zioten. Sektore liberal eta demokratikoak umezurtz sentitzen dira berriz ere Erdoganen autoritarismoa eta konstituzio presidentzialista berria ikusita.

Siriako gerran hartutako jarrerak bonba-autoak ekarri dizkio Turkiari. Kurdistan autonomoa sortzen ari zaio Siriarekin daukan mugan bertan. Etxean, PKK gerrillak egin ditu urratsak, Turkiak oraindik ez. Ehunka kazetari, abokatu eta giza-eskubideetako aktibista daude preso edo epaiketa zain. Eta islamismoaren marka duten neurriek jendea gogaitarazi dute: gaueko hamarretatik aurrera alkohola saltzea debekatu berri dute, eta lehengo astean musu-protesta egin zuten Ankaran, hiriko metroan jarritako oharren aurka. «Moralarekin bat» jarduteko eskatzen zuten, bikote bat musuka harrapatu zutela eta. Mundu musulmanean eredu gura zuena, Istanbul kosmopolita, lehertu egin da. Ez kamerarik ez dagoen Kurdistango kale eta herrixketan, jipoituetan jipoituen. Gasez, tiroz zein hegazkinez bonbardatutako kurdu behartsuei ordez, klase ertaineko gazteei, turkiar zein kurdu —ez ahaztu bizpahiru milioi kurdu bizi dira Istanbulen, Kurdistanen ere ez dago horrenbeste biztanle duen hiririk— oldartu zaie polizia. BDP alderdi kurduko diputatu Sirri Sureya Onder dago zaurituen artean. Eta Turkia osoan hedatu dira protestak.

BERRIAn argitaratua