Suitzatik kantoiak etorri dira

Joan da Genevako konferentzia, eta lorpen handiena, bizirik amaitu izana. Baxar al-Assaden gobernua indartzeko balio izan du, funtsean proposamenak egiteko gai den alde bakarra baita. Zer eskain dezake gerrari Istanbulgo hotel batetik behatzen dionak? Genevan izan den oposizioak ez dauka jokatzeko kartarik. Datorren aste osoan oposizioko aktore gehiago biltzen saiatuko omen dira, nolabaiteko legitimazioa izan dezan ordezkaritzak. Presaka eta korrika Washingtonek egindako presioek lortu zuten Geneva II-n norbait egotea mahaiaren beste aldean, baina laster konturatu dira bide hori mugatuegia dela.

Matxinoetako batzuk, ISIS, Al-Nusra eta Al-Qaedarekin lotutako taldeak, besteak beste, ez dira ekuazioan sartzen. Beste muturrean dagoen matxinada, laikoa bezain demokratikoa, berdin-berdin baztertu dute. Kurduek argi erantzun dute: Genevatik etor litekeena ez da loteslea izango beraientzat, bertan parte hartzea blokeatzen dieten artean. Errusia izan da kurduei babes pixka bat eman dien herrialde bakarra, eta une batez Genevan kurduen ordezkaritza egotea ere defendatu zuen. Salih Muslim PYD Batasun Demokratiko Alderdiko buruak ekarri zituen Moskuk esan ziena: «Ez atera auzi kurdua orain. Utz ezazue beste bilera batzuetarako». Sherwan Ibrahim kazetari kurduak gogora ekarri duenez, «beti esan izan du ezin garela errusiarrez fidatu».

Errusiarekin historikoki izandako harremanaren laburpena, azken batean. 1946an Mahabadeko errepublika, lehen estatu kurdu independentea, Stalinen babesean sortu zen, britainiarrek kontrolatutako Iranen aurrean. Urtea amaitu baino lehen hondora joan zen dena, Sobietar Batasunak babes hori kenduta. Gerora, antzera gertatu izan da PKKrekin: laster egon ziren akordioak Moskuren eta Ankararen artean, «lurralde batasunari eusteko eta terrorismoari borroka egiteko». Kurduak eta txetxeniarrak zapaltzeko alegia.

Siriako gerran ere, Damaskok, Iranek eta Errusiak karta kurdua baliatu dutela esan izan da, matxino islamistei ageri-ageriko babesa ematen zien Turkia ahultzeko. Estatu Batuek iradoki ere egin dute PYDko ordezkaritza Al-Assaden Gobernuaren aldean joan beharko litzatekeela Genevara. Badago kurduen beste plataforma bat, Kontseilu Nazional Kurdua, tirabira eta gorabeherekin PYDrekin akordioak izenpetu izan dituena, kurduek ahots bakarra izateko. Labur esanda, PYD Abdulla Ocalan PKK-ko sortzailearen ideologiaren jarraitzaile da, eta KNCn dauden alderdi eta buruzagiak Hego (Irakeko) Kurdistanen agintean den Barzani familiaren Alderdi Demokratiko Kurduaren (KDP) babesa dute. Gauzak pixka bat konplikatzeko, KDPk geroz eta harreman hobeak ditu Turkiarekin, petrolio-negozio oparoak baitauzka. Horrek, bide batez, Bagdadeko aginte xiita amorrarazten du. Tira, bada, KNCk, azken orduan, onartu zuen Genevan egotea, oposizioarekin batera, handik kurduen eskaerak egingo zituztelakoan.

Azkenean, PYDtik salatu bezala, kurduez ez da berbarik izan Genevan, nahiz eta Siriako iparraldeko eremu zabala duten kontrolpean. YPG miliziek (Herritarren Babes Taldeak), hau da, PYDren indar armatuek, askatu dute Rojava (mendebaldea esan nahi du, Kurdistan mendebaldea alegia), eta KNCren eragina murrizten joan da.

Paradoxikoki, Genevak siriarrei poztasun gutxi ekarri badizkie ere, ospakizun handiak izan dira Rojavan. Qamixlo hiriaren inguruan aldarrikatu zuten lehendabizi autonomia, Irak eta Turkiako mugan den eremu zabalerako Jazira kantoia sortuz. Kurduen gobernu soila izan beharrean, eskualdean diren talde etniko eta erlijiosoak ere ageri dira: asiriar kristauak, esaterako. Jihadisten erasoen aurrean, YPGen babesa bilatu dute milaka siriar kurduk zein kurdu ez direnek, eta badituzte milizian, besteak beste, talde kristauak ere. Hurrena Kobaniko kantoia etorri zen, eta Efringoa azkenik, basamortutik urrun eta Mediterraneora hurbiltzen diren olibondoz betetako mendietan. Lau hilabeteren buruan hauteskundeak egiteko asmoa daukate, eta erabat zibil eta laikoa den gobernua eratzeko: besteak beste, administrazioko postuen ehuneko 40 gizonentzat eta beste 40 emakumeentzat erdi bana egitea aurreikusten du. Genevan itxitako ateak etxeko lanak bizkortzea ekarri du. Ohi bezala, nazioarteak bizkarra eman die. Nahiz eta mendebaldean sinpatia handiena piztu beharko lukeen antolakuntza-mota egin duten. Betikoa, lagun bakarrak, mendia (eta kalaxnikova). A, Salih Muslim Euskal Herrira etortzekoa da aurki. Ea beste inon ez duen babesa gurean behintzat aurkitzen duen.

BERRIAn argitaratua

Kurdistango aste historikoa

Oso gertakari garrantzitsu bi jazo dira asteon Kurdistanen. Lehendabizikoa Sirian gertatu da: Kurdistan autonomoko trantsizio gobernuaren sorrera iragarri zuen PYD alderdiak (Batasun Demokratikoaren Alderdia). Hari lotutako YPGko indar armatu kurduek (Herriko Defentsa Unitateak, PKK-ko gerrillan ibilitako kide ugariz osatuta), Al Kaidaren inguruko taldeen eskutan ziren dozenaka herri «askatu» dituzte azken asteotan. Eta asteartean lurralde horren gaineko gobernua aldarrikatu zuten Qamishlin, eskualdeko hiri garrantzitsuenean. Hala, Rojavan (mendebaldea kurdueraz, Siriako Kurdistan aipatzeko) biltzar bana izango duten hiru kantoi iragarri dituzte. Kurduez gain, arabiar, kristau eta txetxeniar komunitateetako ordezkariak ere izan ziren (txetxeniarrak XIX. mendean Errusiako inperioak kanporatutakoen ondorengoak dira). Izan ere, kurdu ez diren askok ere indar askatzaile gisa ikusi dituzte YPG taldeak jihadisten aurrean: besteak beste, armeniar zein asiriar jatorriko kristauek, eta arabiar askok.

Erreakzioak berehala iritsi ziren: Turkia haserre bizian, baita hark aterpetzen duen Siriako oposizioa ere. Kurduak pozarren irudikatuko dituzue. Ospakizunak izan dira, eta egunotan herri gehiago hartu dituzte kontrolpean. Baina kritika gogorrena kurdu batek egin die; ez edozeinek gainera: Masud Barzani Hego Kurdistango (Irakeko zatia) lehendakariak Turkiarekin bat egin eta autonomia gutxietsi zuen. Berdin egin dute PKKren ideologiatik urrunago dauden Siriako alderdi kurduek, Barzanirekin eta Siriako oposizioarekin bat datozenek eskuarki. Al Assadekin batzea leporatu diote PYDri, horren arabera, presidenteak lurraldea «opari» eman, oposizioa eta Turkia ahultzeko asmoz. Egia da PYD ez dela Siriako kurduen alderdi bakarra, eta baduela kritikarik, hasierako hilabeteetan erabilitako autoritarismo eta indarkeriagatik. Baina aurkariek ere aitortzen diote egindako lana, herriak askatzen, eskolak irekitzen edo emakumea iraultzaren erdigunean jarrita.

Sakoneko arazoa kurduen baitako zatiketa eta Ekialde Hurbileko egoera dira. Batak besteari eragiten dio. Masud Barzani kurduen nazionalismo tradizionalaren ordezkari da, eta PKK eta haren inguruko taldeak Abdullah Ocalanen ideologia iraultzaileak gidatzen ditu. Lehenak asmatu du historian zehar irauten eta berrasmatzen, Ekialde Hurbileko aliantza bereziak egiten, gaur honekin eta bihar harekin, Sobietar Batasunarekin hasi eta Estatu Batuetara segitu. Irakeko Kurdistan autonomoa aberats egin dute barzanitarrek, herritar asko genozidioa sufritzetik segurtasunera igaro dira, oparotasunera, eta —Ekialde Hurbileko testuinguruan— mendebaldearen antzekoa izan litekeen demokrazia batean bizi dira. Hala ere, ustelkeria salaketak asko dira Hego Kurdistanen.

Ipar Kurdistan modernoagoa eta mendebaldarragoa da. Turkiako zapalkuntzak paradoxikoki errepublika laikoaren eragina ere ekarri du. Eta 70eko hamarkadako mugimendu iraultzaileekin bat egitean PKK-k, ez zuen Turkiako zapalkuntza soilik salatu, baita nazionalismo tradizionala ere, feudalismoaren garrantzia esaterako. Abdullah Ocalanek etengabe azpimarratu du ez dagoela Kurdistan askatzerik emakumeak eskubide guztiak bereganatu eta kurduen feudalismoa gainditu ezean.

Turkiak Siriako oposizio sunita hauspotu zuen hasieran, baita gerora Al Kaidari lotutako matxinoak ere. Gero Al Assadek, armada Alepon eta Damaskon kontzentratuta, PKKri lotutako kurduek Siria-Turkiako mugaldea eskuratzea ahalbidetu du. Barzani kurdu guztien batasuna lortzen saiatu da, Siriako Kurdistanen daukan eragina ez dadin PYDren eskuetan gal. Baina asteongo adierazpenek argi utzi dute kale egin duela. Eta atzo lehen aldiz Diyarbakirrera joan zen, Ipar Kurdistango hiriburu ez-ofizialera, Recep Tayyip Erdogan Turkiako lehen ministroaren eta haren AKP alderdiaren eskutik. Milaka lagunek egin zioten ongietorri. Kurdistango bandera debekatua lasai ibili zen atzo Diyarbakirren, eta kurduerazko afixak jarri zituen Erdoganek Barzaniri ongietorri egiten.

Aste gogoangarria izan da Kurdistanen, egunik egun idazten ari diren aro historiko honetan.

Donostiako Bake Konferentzian egon zen Osman Baydemir alkateak ere harrera egin zien, baina haren alderdiak, Bakearen eta Demokraziaren Alderdiak (BDP), gogor kritikatu du Barzani: AKPk datozen martxoko udal hauteskundeetan kurduei keinua egin nahi diela diote, eta Barzani erabili dutela horretarako. Ez hori bakarrik: 80ko hamarkadatik erbestean zen Siwan Perwer ere aritu zen atzo kantuan. Oso mingarria zaie askori gerrillariek hainbatetan entzun duten kantaria Erdoganen ondoan entzutea. Baina inkestetan, BDP jaun eta jabe da Kurdistango hiri eta herrietan oraindik.

BERRIAn argitaratua

Gogor jo, ezer alda ez dadin

Gertaera argi bat: Siriako gerran gauza nazkagarri asko egin dira urte biotan. Al-Assaden aldekoek hasieratik eta al-Assaden aurkakoek ere bai azken hilabeteotan. Horietako gogorrena, ziur aski, Damasko ekialdeko Ghuta auzunean bonba pozoitsuak jaurtitzea, ehunka hildako eragin zituen eraso kimikoa. Orain, inork ez du zalantzarik eta denek onartzen dute erasoa gertatu zela. Hildako umeekiko sentiberatasun txikienik erakutsi gabe, Interneteko azalpen sasisemiotikoekin, sarraskia ukatu zuten ustezko ezkertiar ezin aratzagoek, gezur horiek sarean barna errepikatu dituztenek, hausnartu beharko lukete Gernika gorriek erre zuten jarrera horrekiko erantzukizun bat dutela, ez dagokigula kazetarioi soilik ematen dugun informazioa egiaztatzea. 12 laguneko palestinar familia hil dute egunotan... baina Damaskon zeudenez, elkartasunik ez.

Ostiral arratsaldean artikulua idazterakoan, hasierako erasorako grina berreskuratu du John Kerryk, azken orduotako zalantzak uxatuta. Cowboy zaharra zaldi gainera igo da berriz ere, munduari eta Europari batez ere goitik behera begiratzeko: hilabeteak eskatzen eta orain konplexuak? Jendarme uniformea hartu du, antzezpenerako baino ez bada ere. Bikain laburtu zuen Ilya U. Topper kazetariak Mediterraneo Sur aldizkari digitalean: «Ez du askorik axola, (erasoaren egilea) nor izan zen jakiteak, ez dituelako hilak piztuko, eta interbentzioak ere ez du Siria berpiztuko. Kontua ez da erregimena aldatzea, dio Carneyk (Etxe Zuriko bozeramalea). Bestela esanda, erregimenak irautea dauka eta iraun behar du. Kontua beraz, erregimenari oreka ezegonkor batean eustea da, mehatxatuta baina erortzeko arriskurik gabe».

Asteazkenean Robert Fiskek galdetzen zuen: «Ba al daki Obamak al-Qaedaren aldean borrokatuko dela?» Arma kimikoak AEBen «marra gorria» esan bazuen esan zuen, eta hitzok gatibatuta dabil. Duela urtebete izan zen, orduantxe hasi ziren matxinoen lehen krimenen irudiak agertzen. Baina salbuespen gisa sal zitezkeen. Gogoan izan behar da, AEBetan bereziki, gerrak prestakuntza mediatikoa ere badakarrela, herritarren iritzia gerraren ezinbestekotasunera lerratzeko. Halakorik posible zen, iaz, duela urte bi, Libiako «garaipenaren» mozkorraldian, baina ordutik nabarmen ilundu dira gauzak, itsuskeria gehiegi. Aktore debekatu bat, batez ere: al-Qaeda. Hilei bost axola nork jaurti zien bonba, baina marka litzateke, Errusiak iradoki bezala, erasoa insurgentziatik baletor: krimena eta AEBen saria. Atentatu suizidaren formatuak garaipen itzela, eskala masiboan.

Esandakoaren gatibu, papar kolperen bat behar du Obamak, estatubatuar jendarmeak matxokeria erakustaldi gutxienekoa behar du. Siriak bost axola, Irani eman behar zaio abisua. Al-Assadek lortu du ez galtzea. Herrialdea Irak bezala odolusten uztea da orain alternatiba. Balantza al-Assaden aldera jarri dute atzerriko indarrek (Errusia-Hezbollah-Iran, AEB-Turkia-Qatar bezain atzerri dira, norbaiti ahaztu balitzaio ere), eta berriz ere heriotzaren oreka ekartzea da helburua. Besterik da eraso bati zelan ekin jakina dela, baina planifikatutako ondorioez gain ustekabeak ere izan ohi direla.

Triskantzaren erdian, albiste ona Londrestik, uda osoan egin duen antzera. Demokrazia eta parlamentarismo lezio bikaina iritsi da, agian ondorio praktiko txikikoa, baina estatu berri bat eraiki nahi duen edonorentzat eredu. Madrilen legez Gasteizen zein Iruñean, parlamentuak eta batzar nagusiak (eta udalak, gehienetan) eztabaida, iritzi-truke eta dialektikarako baino, konbentzitzeko lekua baino, administrazio kontseilu mediatikoa baino ez dira. Alderdiko gidoilariak emandako kortea ahalik ondoen interpretatu eta azken emaitzez zalantzarik ez dagoen lekua. Hauteskundeak egin eta hurrengo lau urteetako bozketek ia ez daukate aldaketarik Espainiako lurraldeetan. Areago, alderdiek ere sustatzen dute diputatuaren figuraren hutsaltasuna, herritarrek alderdia bozkatu dutela eta hari obeditzera behartuta dagoela argudiatuta. Ezetz esan dio Westminsterrek Cameroni. Ederra izan zen The Guardian-ek zelan jarraitu zuen eztabaida, batzuen eta besteen Twitter kontuetatik. Diputatu kontserbadore batenak hala zioen: «Siriako mozioa (nire barrutiko) auzokideei bidali diet iruzkintzeko. Babes apur bat baina aurkakotasuna nagusi. Beraz, aurka bozkatuko dut». Tradizio demokratiko luzeagoa daukate Ingalaterran. Baita Lapurditik Zuberoara, hain urrun joan barik. Notableen politika deituta deitoratzen duzue frantses pasaportea daukazuen abertzaleek. Baina eztabaidak badu lekurik, nahiko genukeen emaitzarik eman ez arren, zaborra eta errepideak ere lubaki sektarioetara eramaten diren eremu hispaniko honen aldean.

BERRIAn argitaratuta

Gerrako irudiak

Berriz ez ikustea espero nuen irudiak itzuli dira azken egunotan. Koloretsuak dira kurduen arropak, emakumeen soinekoak eta zapiak. Baina etxetik ihesi doazen milaka kurduk dakartzaten istorioak ilunak dira oso. Al-Qaedari lotutako Al-Nusra taldekoen sarraskien berri eman dute. Turkiaren babesean Siriako muga zigorgabetasun osoz gainditzen duten jihadistak duela hilabete iritsi ziren Tel Abyad eta beste herri batzuetara, eta meskitetatik aldarrikatu halal (zilegi) zela kurduak hiltzea edo bortxatzea. Etxez etxe labana eskutan egindako hilketak aipatu dituzte. YPG gerrillari kurduek duela urtebete baino gehiago herri kurduak hartzean agindutakoa egin dute: gerra inora ez eroan eta etxeak defendatu, erasoa gobernutik zein haren aurkariengandik etorri. Siria arabiarra edo Siria islamikoa, kurduentzat ez dago lekurik batean ere. 1991ko irudien gomuta etorri da orduan, Saddam Husseinen aurka matxinatu ostean, mendirantz alde egin behar izan zutenekoa. Milaka hil ziren udaberri hartan, eta ehunka mila erbesteratu mugaz beste aldera Turkiaren menpeko Kurdistanen. Oraingo honetan alde dute badela Kurdistan ofizial bat, orduan Saddamen biktima ziren haiek eratutako estatu ia independentea, hain zuzen ere.

Hegoaldeko kurduak dira arma kimikoez gehien dakitenak. Aurten bete dira hogeita bost urte Halabjan bost mila gizon, emakume eta haur hil zituztela. Asteazkenean berriz ere itzuli ziren haien lotura izan zezaketen irudiak. Ez zen odolik ageri, hasiera batean dena amarrua izateko itxaropena ere bazenuen. Gero, gorpu gehiago agertu ziren, eztulka, garrasika hilzorian ageri zirenak helduak ez eze umeak ere baziren. Dena izugarria, antzezpena izateko. Hobe hala balitz. Baina ezezkoan nago. Hiltzailea hiltzaile, Damasko ekialdean eraso kimikoa benetan gertatu zelakoan nago, goizalde hartan pozoiak itota hil zirenak sekula itzuliko ez direlakoan. Hobe bai, dena gezurra balitz. Baina ia mundu guztiak onartu du krimena egon dela, ñabardura handiak egon arren: mendebaldetik hasi eta Errusiara, eta Siriak berak azkenik, matxinoei egotziz erantzukina —eta atzo bertan oposizioaren armategi kimikoa atzeman zutela adierazita—.

Bizitza errazagoa da dena mendebaldeko gaiztoen jukutria dela irudikatuta. Dena manipulazio mediatikoa, Europa eta Ipar Amerikako gizarteak lokartzeko, eta zernahi egiteko libre izateko agintari doilorrak. Baina interes larregik bat egiten dute Sirian zuri eta beltz baino ez diren irakurketa horietarako. Turkiaren babesean sartu diren mertzenarioak ez dira Estatu Batuen gustuko, hain gutxi beren burua al-Qaedako adar gisa aitortu eta gero. Areago, gerra jihadistek irabazi baino Libanon bezala sektario bihurtu eta urteetan luzatzea izan liteke orain han Mendebaldeko askoren apustua. Al-Assadi irabazi ezinik, Errusiaren babesa daukan artean, gutxienez herrialdea ahuldu dadila.

Eta al-Assad gerrako balantza bere alderantz ekartzen ari zen unean, zein zentzu luke azeleragailua zapaltzea, Estatu Batuek adierazitako marra gorri bakarra gainditzeko? Noiz eta, Nazio Batuetako ikerleak etxean dituzunean, zeuk baimena emanda? Badira, noski, bestelako bertsioak, Jordaniatik AEBek entrenatutako talde armatuak sartu ote ziren, eta haiek txikitzeko ahalegina, armadaren zati baten oldarra baina ez erregimenarena... Washingtonek baino indar handiagoz heldu diete bertsio horiei Londresek eta Parisek, Sirian itsas edo aire erasoren baterako gogotsu. Presioa Baxar al-Assadi egin zaio, NBEko ikerleei Ghutan ikertzen utz diezaien. Horraino logikoa, Damaskon bertan izanik ikerleok, gainera. Baina Moskuk gogora ekarri du auzune horiek matxinoen esku daudela eta haiek bermatu behar dutela ikerleen segurtasuna.

Galdera larregi, eta ziur antzeko gauza bakarra, norbait eraso kimiko bat egitera ausartu dela. Gerra krimenetan larrienetakoa egin duela, debekatutako armekin. Mugarik Gabeko Medikuek argitara eman berri duten oharrean diotenez, erakunde horrek diharduen Damaskoko hiru ospitaletan 3.600 lagun artatu zituztela asteazkenean, eta 355 hil zirela. Mundua lozorroan zeukan gerrak astindua hartu du, NBEko Segurtasun Kontseilura iritsi da auzia, geldiadia hautsi da. Eta geldialdi hori Al-Assadden aldekoa zen. Edo gerraren norabidea aldatzeko krimen izugarria egin dute hura galtzen ari zirenek, edo Al-Assaden aldekoek krimen eta hanka sartze itzela. Okerrena, alde biak horretarako gai direla pentsatzea.

BERRIAn argitaratua

Protestak eta kezkak

Laguna arduratua izan dugu, Kurdistanera joatear dela, Istanbuleko istiluez kezkatuta. «Nork pentsa inoiz horrelakorik esango genuenik: egon lasai, zuen laguna oporretan Diyarbakirrera badoa eta ez Istanbulera, ez du arazorik izango». Egunotan Euskal Herrira etorri diren alkate kurduekin ibili dugun txantxetako bat da. Munduan leku gutxitan aurkitzen dugu gisako konplizitaterik euskaldunok: Aldatu Espainiara Istanbul eta ziur Diyarbakir asko datozkizuela burura Euskal Herrian.

Diyarbakirdik askoz ekialderago, gerra betean izan diren Hakkari eskualdetik etorri zaizkigu asteon bisitariak. Probintzia horretako Semdinli —Semzinan kurdueraz— herriarekin senidetu da Hernani. Iranek, Irakek eta Turkiak bat egiten dute hor, hiru estatuetako biztanleak kurduak izan arren. Okupazio militarrak estraperloa bizibide ia bakar uzten du Hakkarin; urteotan milaka lagun hil eta ehunka herri txikitu dituzten eremua da. Duela urte pare bat argitaratu genuen erreportaje-sorta handik. Honela genioen: «Hiri txikia da Hakkari, Zap haran estua osatzen duten mendi zorrotzek inguratua. Desplazatuen auzune batean Recepekin geratu gara. Mendien ikuspegi paregabea daukagun belardi batera eraman gaitu bere esperientziaren berri ematera. Tiroa entzun da urrunean. 'Hara, etengabe gaude horrela, tiro artean. Eta gero esaten dute gu terroristak garela. Lagun bati hamahiru urteko espetxe zigorra jarri diote. Limoi bat izan da horretarako froga'». Recep deitu genion gaztetxo hark bi hilabete eman zituen preso, adingabeko ehunka neska-mutilekin, hamabi urteko umeak ere tartean. Limoi-tantak begiak garbitzen ditu, Poliziak auzunea gaseztatzen duelarik.

Orain limoia erresistentzia sinbolo bihurtu da Istanbulen, herenegun Alberto Barandiaranek orriotan gogora ekarri legez. Baina esaldi horretan garrantzia ez dauka limoiak, «orain» adberbioak baizik. Patrikan limoiak eramateagatik umeak espetxeratzen zituztenean isilik zeudenak orain protestan ari dira. «Turkiar gehienek orain jakin dute Poliziak gehiegikeriaz erasotzen duela, Gobernua autoritarioa dela. Azken 30 urteotan entzungor egon dira kurduak hiltzen eta espetxeratzen zituztenean», zioen kurdu batek astelehenean.

Ez da kasualitatea, Espainiako M-15 mugimenduak Euskal Herrian oihartzun apala izan zuen legez, Gezi parketik sortutakoak ere ia erantzunik ez piztea Kurdistanen. Ez da Turkian soilik gertatu. Siriako kurduek asmatu zuten arabiarren gerra zibiletik bereizten; lehendabizi protestetatik apartean, eta gerra betea lehertu zelarik, etxean nagusitzen eta defentsa estrategian. Erasoei aurre egiten diete orain, baina ez doaz ofentsiban; aitzitik, etxea atontzeko baliatu dute gerra: kurduera eskoletara eroateko edo defentsa-unitate mistoak sortzeko, esaterako. «2004an Qamishlin sarraskitu gintuztenean elkar hartuta egon ziren arabiar sunita eta alauiak, eta orain alde batekin joateko dioskute?».

Irakeko Kurdistan burujabea dute ispilu Sirian zein Turkian, gauza bera egin nahi gabe ere, hango lorpenak itzelak baitira. Kurduen laugarren estatua Iran da. Duela lau urte handik nenbilen. Teheranen eta Isfahanen ilusio handia zegoen xingola berdeekin, gazte jendearen artean bereziki. Mahmud Ahmadinejaden babesa ere ez zen txikia, jende xumearen artean batez ere, ingelesik ez dakiten milioika pertsiarren artean. Kurdistanen ez, noski, baina mugimendu berdearekiko errezeloa ere nabarmena zen. Kurdu gehienek ez zuten bozkatzeko asmorik. Eta hala ere, aurkitu nuen, errepresioak gogor zigortutako familietan ere, Mir Hossein Mousavigan eta Mehdi Karroubigan itxaropena zeukanik. Datorren ostiralean berriz hautatuko dute presidentea Iranen, eta honezkero ez ilusio ez errezelo. Askatasuna ez dute hautestontzietan lortuko, ez kurduek ez irandarrek. Tamalez.

BERRIAn argitaratua

Mediterraneoko hizkuntzak

Errepublikari eta Konstituzioaren bigarren artikuluari zirrikitua Hexagonotik kanpo hasi zaio urratzen. Herenegun, bederatziak baino lehenxeago, bi eguneko eztabaida luzearen ondotik onartu zuen Korsikako Biltzarrak korsikeraren koofizialtasuna aitortzen duen testua. Erabakia Parisen defendatu behar dute orain, baina irekitako bidea biziki garrantzitsua da. Hezkuntzan, administrazioan, hedabideetan hartu beharreko neurriak banan-banan bozkatu zituzten ehundik gora emendakinetan. Pierre Ghionga Korsikeraren Kontseiluko buru eta testuaren idazleak dio onartezina litzatekeela Frantziako Errepublikak uko egitea eskualde baten borondate demokratikoari. Luze joko du oraindik, baina historia idatzi zuten Aiacciun herenegun.

Uhartetik mendebaldera Katalunia dugu; urtebete barru katalan estatuari buruz bozkatzeko asmoz. Azken hilotan hizkuntza ere eztabaidagai izan da independentisten artean. Funtsean, 2014an eratu nahi duten Estatua nolakoa izango den irudikatzeko unean dira. Vicent Partalek Kataluniako estatuak hizkuntza ofizialik ez izatea proposatu du. Katalana litzateke Estatuko hizkuntza nazionala eta de facto erabiliko litzatekeena, eta gainontzekoak lekuaren eta erakundeen arabera erabiliko lirateke. Izan ere, katalana ofizial egiteak espainierari ere koofizialtasunerako bidea irekitzea ekar lezake, eta normalizazioa behin betiko oztopatzea hain hizkuntza handiaren presiopean. Asko dira munduan zehar hizkuntza ofizialik gabeko estatuak. «Konbentzituta nago Kataluniako estatu berriaren erronka garrantzitsuenetakoa dela ulertzea munduan gauzak ez direla halabeharrez Espainian diren bezala, eta ez direla kopiatu behar Espainiako estatuaren jokabide guztiak» dio Partalek. Gurean ere euskara ezagutzea beharrezko izatea proposatu izan dute abertzaleek, Espainiaren kalko eginez. Hobe administrazioa euskaraz bizitzea, udaletatik epaitegietara, poliziak herritarrekiko harremanak euskaraz bideratzea, funtsean Estatu-hizkuntza edo hizkuntza nazionala izatea.

Mediterraneoaren beste muturrean, nekez heltzen da albiste onik Siriatik. Baina sarraski hartan ere itxaropena herri ukatuen eskutik dator. Azken urteotan Iraken burujabetza lortu ondoren, orain Kurdistan mendebaldean (Sirian), banan-banan askatu dituzte herri kurdu gehienak iazko uztailetik. Eta burujabetza-esperientzia paregabea ari dira garatzen. Eskola da lehen urratsa; dozenaka ireki dituzte Siriako Kurdistanen. Hamarkada luzetako arabiartze behartuaren lekuan, lehen aldiz kurdueraz egin dute ikasturtea umeek. Neska-mutilak elkarrekin gelan, elkarrekin erakunde berrien agintean eta elkarrekin gerra-frontean eta kontroletan. PKKren Siriako adar diren YPG miliziek daukate eskualdearen kontrola. Asteon bi irudi eder iritsi dira Kurdistandik: umeek eskola-agiriak erakutsi dituzte harro, kurdueraren eguna ospatzeko. Bigarrena, Turkiako estatua utzi duten gerrillariak Irakeko Kurdistango mendietara iristen. Litekeena da hainbatek Siriako bidea hartzea, egun kurduen apustu garrantzitsuena den Rojava-n («mendebaldea» kurdueraz), autonomia behin betiko finkatzen laguntzeko. Nazioarteko laguntza eskatu dute. Berriki zenbait kaxa botika iritsi zitzaizkien Nafarroatik.

Sirian bertan bada gutxiago ezagutzen den gutxiengoa. XIX. mendean Errusiak Kaukasotik kanporatu eta otomandar inperioan sakabanatu ziren zirkasiarrak, Zirkasia hutsik gelditu zen, biztanleen ehuneko 90 galduta, bertan zein Itsaso Beltzean hilda edo deportatuta. Hala sortu zuten Amman hiria esaterako, egun Jordaniako hiriburu. Siriako zirkasiarrek berriz, arbasoen lurraldera itzultzea eskatu dute. Ehunka gutxi batzuei baino ez die Moskuk utzi, ordea. Etzi, maiatzaren 21ean, Zirkasiako konkistaren eta zirkasiar nazioaren suntsiketaren 149. urteurrena gogoraraziko dute. Krasnaya Polyana izeneko zelaian izan zen azken borrokaldia 1864an. Urte bakarra falta mende eta erdirako, eta orduan Krasnaya Polyanako zelaietan egingo dituzte Sotxiko Neguko Olinpiar Jokoak. Berariaz ezkutatu du orduko sarraskia Errusiak, zirkasiar kulturari ez dio oihartzun txikiena eman, ezta folklorikoki ere. «Gure arbaso sarraskituen hilobien gainean ibiliko dira eskiatzen» salatu dute diasporako zirkasiarrek.

BERRIAn argitaratua

Txetxeniaz

Kutxak zituen atzo aipagai Andoni Egañak. Gerretako memoriak gordetzen dituztenak. Niri Txetxeniako oroimenaren kutxa ireki zitzaidan. Azken gauean, etxeko nagusiak bere gelara eraman ninduen, emazteak —nire itzultzaileak— afaria egin bitartean. Zail genuen komunikazioa, nire errusiera eskasegia zen. Baina ohepetik armen kutxa atera zuen eta fusil zatiak muntatzen irakatsi zidan. Baita kamuflaje uniformea jantziarazi ere. Hantxe nengoen, munduko herririk arriskutsuenetako batean, soldadutxoetara olgetan. Ez da azaltzeko erraza, baina han emandako egunetan ulertu nuen nolabait. Armekiko lilura, sendotasunaren kultura, mutilengan txikitatik oso errotutako balioak dira. Borroka-arteak eta borroka-kirolak maite dituzte, gimnasioak, tradizioa eta familia. Yoav Karni kazetariak gogora ekarri legez, hainbat herri menditarrek gisako bizimodua izan dute. Suitzarrak ez ziren bada mertzenario izan? Euskaldunak pirata? Gaur Sirian oposizioaren aldeko Muhajireen (etorkinen) Brigadako borrokalari ausartenen artean dira txetxeniarrak, lehenago Abkhazian eta beste hainbat lekutan borrokatu diren legez. Ez ditut maite horrelako orokortzeak, baina Gulag Artxipelagoan Alexandr Solzhenitsinek ere adierazi zuen gatibutzan txetxeniarrak zirela duintasunari eutsi zioten bakarrak.

Errusiarren herririk gorrotatuenen artean dira txetxeniarrak. Kaukasoko menditar nortasun independentea Errusiako lautadetako otzantasun feudalaren antipodetan dago. Eslaviarren balioetatik urrun, baita mendebaldekoetatik ere sarritan. Indarrez konkistatu zituzten 1859an, 1943an Stalinek lau txetxeniarretik bat hil zuen trenetan Kazakhstanera bidalita, 1999tik Vladimir Putinek milaka hil ditu Ramzan Kadirov Txetxeniako ugazaba ezarri arte. Edozein txetxeniarren biziaz eta heriotzaz erabakitzeko gaitasuna duen Kadirovek eskuak garbitu ditu Bostongo gertakarietan. Moskuk ere irribarre zinikoa egin du: hara zer gertatzen den Mendebaldeak terroristak aterpetzeagatik. Txetxenian inoiz bizi ez eta Estatu Batuetan hazitako familia batetik ei datoz Tsarnaev anaiak. Ustez zortzi urteko ume bat, 29ko emakume bat eta ikasle txinatar bat hil zituen bonba jarri zuten Bostongo maratoian. Anaia nagusia hil du poliziak, eta hemeretzi urteko gaztea atxilotu.

Hortik aurrera galdera ugari dago. Kaukasoko Emirerria aldarrikatu zuten gerrillariek ez dute Bostongo erasoa aldarrikatu. Errusiako edo Txetxeniako zerbitzu sekretuengana ere begiratu du norbaitek, nahiz eta tsarnaevtarrez zabaldu den profilak besterik dioen (AEB edo Txetxeniako selekzioarekin ariko zela, ez Errusiarekin). Washingtonek Magnitsky zerrenda jakinarazi berri du; AEBetan sartzea debekatzen duten Errusiako hemezortzi goi-kargudunen izenak ditu, hiru txetxeniar tartean, giza-eskubideak urratzen dituztelakoan. Bostongo tsarnaevtarrez esandakoak (musulmanak, borroka-kirolariak, armazaleak) edozein txetxeniarren profilari dagozkio: kolaborazionista, independentista zein islamista. Baina estigma berriz ezarri da.

Mutil torturatuak elkarrizketatu nituen Txetxenian. Txetxeniar emakumeek, berriz, seme desagertuez hitz egin zidaten, ez oinaze pertsonalez. Emakumezko kazetarien bidez jakin dugu hori. Natalia Estemirovarekin hitz egin genuen; aste gutxira hil zuten. Berdintsu gerrak elbarritutako umeekin ziharduen Zarema Sadulaieva. Anna Politkovskaia haien aurretik. Gizonezko kazetariok iristerik ere ez dugun eremuak. «Bagoaz aurrera; duela urte batzuk ezingo genuke horrela joan autobusean, ni zure ondoan eta senarra apartean eserita», esan zidan lagun batek. Genozidio stalinista eta guzti, sobietar garaiko lorpen sozialak hondora joan dira Putin eta Kadirovekin. Nire memoriaren kutxa irekitzean, beso zabalik hartu ninduen komunitatea datorkit gogora. Inguxetian atxilotu eta hotelean mehatxatu ostean iritsi nintzen, eta Grozni ondoko herrixka batean, gerraostean berreraikitako etxean hartu ninduten abegikor. Han seguru nengoen, hala da txetxeniar legea. Haien bizipoza eta etxeko ohiturak barrutik ezagutzen utzi zidaten. Herri berezirik bada, txetxeniarra hori. Tinkotasunagatik iritsi dira XXI. mendera, izugarri ordainduta. Merezi dute behingoan askatasuna.

BERRIAn argitaratua

Egun berria hasi da

Donostian dozena erdi kurdu, lau aldetakoak, Udaletxean jarritako banderaren pean. Juan Karlos Izagirre alkateari nork bere egoera azaldu dio. Handik gutxira heldu da mezua Kurdistandik. Hunkidura. Malkoak. «Bi anaia desagertuta dauzkat», esan du batek. Galdutako senideak ekarri ditu gogora beste batek. Isiltasuna. Malkoak eta itxaropena.

Bi milioi lagun Ameden, Diyarbakirren, hamarkada askoan debekatutako Newroz edo Urte Berria ospatzen. Horia, gorria eta berdea nagusi, eta sua, Kawa errementariak kurduak Zuhak asiriar tiranotik duela 27 mende askatu zituela gogoan. Mendietan piztutako su haren bidez jakin zuten amaitu zela tirania, martxoak 21 zituela eta egun berria bazetorrela. Martxoak askatasuna dakar. Aurtengoak aro berri bati bidea zabaldu nahi izan dio. Ez dira hamabost hilabete Roboskiko sarraskitik, baina Kurdistanek bestelakoa dirudi.

Zein izan da Abdulla Ocalanen mezua? Su-etenaz harago doa, uste bezala. Besteak beste, gerrillaren erretirada gauzatzeko estatuak eman beharreko urratsak ere zehaztu behar dira, eta balizko desarmea behatuko dituen batzordea eratu. Hortik aurrera, prozesua abiatu liteke. Baina oraingoz ez dago prozesurik. BDP alderdi kurduak prest du Konstituzio berri baterako zirriborroa, eta ezinbestean jaso beharko lituzkeen oinarriak.

Kurdistan independentea edozein kurduk aitortuko dizun ametsa da, konfiantza pixka bat hartutakoan. Denek daukate, etxean edo paparrean eskegita, lau estatuetako lurraldeak batzen dituen mapa. Baina gaurko Ekialde Hurbilean, Irakeko esperientziari jarraiki —zeina, euskal autonomia baino askoz zabalagoa den, erabateko burujabetza baitute kurduek Irak federalean, euren mugak kontrolatzera arte—, estatuen baitan dagokiena eskuratzea da lehen urratsa. Turkian bereziki. Estatuaren laurdena dira, hogeitaka milioi lagun, gutxieneko eskubiderik gabe. Recep Tayyip Erdogan lehen ministroak ez du, azken urteotan bereziki, interes berezirik agertu auzia konpontzeko. Baina Turkiak ezin du estatu demokratiko izan biztanleen laurdena miserian, baztertuta eta arrazismoaren menpe dituela.

Zergatik orain, zein interes dauka Turkiak? Ez da Europari erakusteko neurri kosmetikoen sasoia, baina mendebaldeak, AEBek bereziki, pisu handia daukate Ankaran oraindik ere. Amets neo-otomanoa inoiz baino indartsuago dago, Turkiak eskualdeko potentzia izan nahi du. Baina uste baino ahulagoa dela ikusi du. Golkoko erregimen sunitekin bat egiteak, eta Teheran-Bagdad-Damasko ardatz xiitaren aurka, barne etsaia hauspotu dio. Eta kontraesanak agertu. Bagdaden aurka Hego Kurdistango Gobernuaren aliatu leial bihurtu da, petrolio-hornitzaile du Erbil, eta Masud Barzani lehendakari kurduak mehatxu bezainbat balizko independentziarako berme dauka Ankara. Kontraesanetik mehatxura, bere mugetan PKKren aliatu bat, Siriako PYD, Kurdistan autonomo berri bat sortzen ari dela ikusi du Turkiak, izututa. Barzaniren babesarekin, gainera. Turkiak arabiar matxinoekin ez bezala, Damaskok ez du kurduak armatu beharrik izan. Kurdistandik erretiratzea aski izan du Al Assadek Turkiaren ahultasuna agerian uzteko.

Lautik bat zen libre, eta bigarrenak bere burua askatu du. Iran urduri dago, hauteskundeak ditu aurki. AEBek Israelen ostean eskualdean daukaten aliatu garrantzitsuena da Turkia, eta ezin dute utzi, Iran jomugan dutela, horrelako barne-gatazkek ahultzea. Ankarak aukera historikoa dauka auzia konpontzeko. Kurduek ere esperientzia berriak izan dituzte gatazka-konponketan. Goizegi da dena jakiteko, baina ez da inongo sekretua Europan kurduek bilatu duten babesa. Sinn Feinekin, Brian Currinekin. Atzo ere ez zen euskal ordezkaririk falta Ameden. Inoiz baino libreago zela aldarrikatuko zuen Ipar Kurdistango hiriburuak. Zer gerta ere, ez dadila hildako gehiago egon, adierazi du Abdulla Ocalanek. Armak isilduta, politikaren ordua da. Zorionak, Egun berria da, Newroz pîroz be.

BERRIAn argitaratua, 2013ko Newroz eguneko adierazpenaren biharamunean.

«Sagar usaina zegoen»

Badator udaberria. Sua piztu, eta kantu eta jauzi ospatzen dute Asiako eremu zabal batean Egun Berri edo Newroz deitzen diote martxoaren 21ari, Mediterraneotik Himalaia eta Txinako basamortuetaraino. Islamaren aurreko sinesmenean oinarrituta —zoroastrianismoaren adarretarik— eguzkia gurtzen dute kurduek eta eskualdeko beste hainbat herrik. Ospakizunaren berri dakarte idatzi zaharrek, duela urte pare bat euskaratu genuen Mem eta Zin epopeiak esaterako.

Baina udaberriak natura biziberritzea dakarren legez, heriotza eta txikizioa ere adierazi izan du. Ismail Kadarek azaltzen digu Hiru Eresi Kosovorentzat lanean, zer izan den udaberria mendietako jendeentzat, hala Balkanetan nola Kaukason: «Inork gerrarako prest ziren armadak bere begiekin ikusi zituela zin eginda ere, menditarrak gailur elurtuei begiratu eta burua astintzen zuen. Elur kuttunak han goian zirauen artean, ez zegoen armadarik bidean ez gerrarik hastear. Udaberrian ziurtasun hori guztia birrindu egiten zen eta gesaldutako urekin batera aldatzen ziren pentsamenduak».

Udaberriaren poza eta beldurra Kurdistanen ezagutzen dute inongo ondoen, ziur aski. Ostirala zen 1988ko martxoaren 16a. Egun osoz bonbardatu zuen Halabja hiria Irakeko armadak, harik eta arratsean hegazkinetatik bestelako bonbak erori ziren arte. «Sagar usaina zegoen» diote han izan eta bizirik irten zirenek. Heriotza zen, sarin eta ziape gasekin, eta VX nerbio gasarekin, zianido bonbekin. Berehala hil ziren batzuk, beste batzuk barrezka, beste asko oinazezko agonia amaigabean. Irandar tropek hildako hiria aurkitu zuten, kalean, etxeetan, sotoetan, Pompeia bezperan hondoratu balitz legez. Kazetariek zabaldu zuten haren berria. Kaveh Golestan argazkilariak gogora ekarri zuen zelan hurbildu zitzaizkien herritarrak ospitalera, umeak ospitalera eramateko erregutzen: «Kazetari bakoitzari ume bat eman ziguten. Aireratu bezain laster, likidoa irten zitzaion nire neska txikiari ahotik eta besoetan hil zitzaidan».

2007an egon nintzen lehenengoz Halabjan. Duela hiru urte berriz ere. Ez zen udaberria, argazkietako inguru berdea hautsak hartuta zegoen. Hilerria salbu. Laurehun gorpu adierazten zituen hilobi batek. 1.200 beste batek. Erasoan bost mila lagun hil ziren. Beste ehunka edo milaka hurrengo asteetan. Milaka gehiagok gaur ere jasaten dute Halabjaren ondorena, zauri sendaezinekin daude, eta hala jaiotzen zaizkie seme-alabak ere. Handik hamabost urtera munduan protestan zebilen Iraki gerra ez egiteko. Kurduak ez. Badakite AEBek ez dutela interesik euren laguntzan, Washingtonek bereak eta bi egin zituen sarraskia isilarazteko, Iranek egin ote zuen ere iradoki zuen. «Nahiago genukeen Norvegiak edo Suitzak askatu bagintu, baina AEBak baino ez ziren etorri». Ez ziren euskal abertzaleak ere Franco botatzeko edonoren laguntza bila ibili 1940ko hamarkadan?

«Gernika kurdua» deitu zion Fermin Muguruzak Halabjari. Eta Kurdistanen hasiko du munduko bira, Diyarbakirgo udalarekin egin ditugun harremanei esker. Kurduek Gernika asko izan dituzte, horratik. Azkena Roboski izan zen, duela urtebete pasa, asteazkenean argitaratu genuen legez. Estatuak pobrezia eta estraperloa ezarri zien, eta hegazkinez heriotza ekarri zieten inoiz aitortu ez duten Hego-Ipar Kurdistango mugako herritarrei. Gernika aipatu zuen Cengiz Candar turkiar politologoak, sarraski horrek kurduen memorian izango duen oihartzuna gogorarazteko. Iaz Gernikako 75. urteurrena gogoan, Dersim hiri ezkertiarrean 1937an izandako genozidioa ere gogora ekarri genuen.

Siriako kurduek arrisku eta ilusio uneak dituzten sasoiotan, Halabjarekin batera Qamishliko sarraskia gogora ekarri dute egunotan. 2004an ez zegoen gaurko banaketarik suniten eta alauien artean. Arabiarrak bat zetozen kurduen aurka egiteko. Amorratuta zeuden Iraken lortu zuten burujabetzarekin. Egun Sirian kurduek hartu duten jarrera ezin uler daiteke Qamishli aintzat hartu gabe.

Saddam Hussein exekutatu zuten, Halabjagatik inoiz epaitu baino lehen. Baita Ali Hassan al-Majid kimikaria ere. Anfal kanpainaren antolatzaileak izan ziren, zeinean 180 mila kurdu hil baitziren 80ko hamarkada amaieran. Baina nekez burutuko zuten horrelakorik munduko handien babesik gabe. Singapur, Herbehereak, Alemania zeuden gas kimiko horien hornitzaileen artean. Holandako auzitegi batek Frans van Anraat hamabost urteko espetxera zigortu zuen 2005ean, Saddamen erregimenaren hornitzaile izateagatik, eta lehen aldiz aipatu zuen «genozidio» hitza. Irakeko gobernuak bere egin zuen, eta hala egin dute Suediak eta Erresuma Batuko parlamentuak berriki.

Kanadak gizateriaren aurkako krimentzat jo du Halabjako erasoa. Nortzuk ziren hornitzaile? Herbehereak, Alemania, India eta arabiar herrialdeak.

Euskal Herria korrika dela iritsiko da udaberria, eta 2013ko Newrozek aspaldiko oihartzun handiena izango du gurean. Baionan gaur ospatuko dute, eta Donostian eta Bilbon datozen egunetan. Gernikatik hizkuntza debekatura, lotura uste baino handiagoa baita. BERRIAn argitaratua.

Batasuna

Duela astebete, Siriako kurduek Masud Barzani (Irakeko) Hego Kurdistango lehendakariak sustatuta lortutako hitzarmena aipatu genuen. Kurdistango Kontseilu Nazionalak —hamabi bat alderdi biltzen ditu— eta PKKren Siriako adar Batasunaren Alderdi Nazionalak (PYD) izenpetu zuten, eta denen artean Herritarren Defentsarako Batasuna (YPG) sortu. Gogoan hartu behar da duela hilabete eta erdi elkarrekiko tirabirek hainbat hildako eragin zituztela Afrin aldean, Halabetik Turkiara artean dagoen eskualde kurdu menditsuan. PYDri Baxar al-Assaden txotxongilo izatea leporatu zioten, eta horregatik erregimenak eskualde kurduak kontrolatzeko baimena eman ziola. PYDk behin eta berriz esan du Al-Assaden aurka dagoela, baina baita Siriako oposizio islamistaren aurka ere. Turkiaren aterpea daukate, eta hori ez da inoiz dohainik izaten.

Asteazkenean, Defentsa ministroa hil zuten. Erregimenaren pretoriar guardia desagertu zen, Segurtasun Nazionalaren eraikinean egindako atentatuan, hau da, Siriako lekurik gotortuenean. Erakunde islamista batek eta Siriako Armada Libreak (FSA) bere gain hartu dute erasoa, baina hortik aurrera ez dugu askorik jakin, atentatugilea bizkartzain bat izan ote zen salbu. Bada atentaturik izan ere ez zela izan dioenik, maiatzean aldarrikatu baitzuen FSAk ministroaren hilketa. Azalpen irudimentsua izan liteke, baina erregimenaren bihotzeraino infiltratzeko gaitasunetik oso urrun zirudien orain arte FSAk. Saudi Arabiak eta Qatarrek armatuta ere, egin kontu ez direla gai izan herri edo lurralderik bere gain hartzeko.

Damaskoko erasoa joan den igandean hasi zuten matxinoek. Asteazkeneko atentatuak borrokaldiak indartu zituen. Ostegunean, Turkia eta Irakeko hainbat mugako gune konkistatu zituzten —errenditu ziren siriar soldaduak sarraskitu zituzten matxinoek, mugaren beste aldeko irakiar soldaduek esan dutenez— , eta, ostiralean, Halabeko hainbat auzune hartu zituzten. Erregimenak, halaber, Al-Midan eta Damasko hegoaldeko zenbait gune berreskuratu zituen. Horraino azken ordukoen irakurketa. Gero, Siriak behera egin zuen hedabideetan, AEBetako tiroketagatik, Damaskon den holandar kazetariak Twitterren azaldu zuen legez: «Denverren zerbait jazo dela entzun dut. Egun lasaia orduan niretzat».

Gerraren azkenetan gauden ala luze joko duen, horra galdera. Baina erregimenarentzat aste kritikoa izan da. Robert Fiskek: «Oraindik izango da sarraskirik, noski. Zergatik joan ziren ihesi osterantzean milaka siriar Yarmouk palestinarren iheslari eremura, arabiar munduan traizio gehien jasan duten herritarren babesaren bila?». Fiskek mapari erreparatzeko ere eskatzen zuen, Errusiaren jarrera ulertzeko: Kaukasotik uste baino hurbilago dago Siria, eta kezka dauka Txetxeniatik hurbil gobernu islamista izango ote den.

Al-Assad Latakian zela zabaldu zuen oposizioak. Alaui sinestunen eskualdea Turkia eta Libanoko kostaldean dago. Mendetan Hama eta Homseko jauntxo suniten menpe egon ziren, harik eta 1970eko hamarkadan Siriako estatuaren jabe egin eta alauitak nagusi diren erregimen laikoa antolatu arte. Bizpahiru hedabidetan gutxienez aipatu da Frantziako protektoratu garaian legez alaui estatua eratzeko asmoa egon litekeela.

Kurduek bai, egin dute urratsa. Saddam Husseinek, Turkiako armadak eta paramilitarrek, Irango erregimenak sarraskitu dituzte azken 25 urteotan, eta 90eko hamarkadan kurduen arteko borrokak ere izan ziren. Eskarmentua ikasita, Barzanik argi esan izan du: «Desadostasunak desadostasun, kurduen arteko gerra gehiagorik ez». Siriako kurduak batu ditu, eta berehala matxinatu dira. Kobani herria hartu zuten ostegunean. Amuda eta Afrin gero. Lerrook larunbatean idazten ari naizela, Qamishli hartzeko ahaleginetan dira. 2004an matxinatu ziren Qamishlin kurduak, eta gogor zapaldu zituzten. Arabiarrek ez zieten jaramonik egin orduan, horixe gogorarazten diete azken hilabeteotako utzikeria aurpegiratzen dietenei.

Kurdistango eguzkiaren bandera da nagusi, PYD/PKKkoaren aurretik, nahiz eta hori ere ez den ezkutatu. Baina pentsa liteke, badagoela arrazoi estrategikorik horretarako. Turkia arduratuta dago, Kobani muga-mugan dago, eta Qamishli eta Turkiaren menpeko Nusaybin (PKK-k babes handia duen hiria, bidenabar), mugak bereizitako hiri bera dira. Siriako Kurdistango hiri nagusia da Qamishli, balizko autonomiako hiriburua da, baina baita multietnikoa ere: kurduera nagusi da, baina asko dira armeniarrak eta asiriar kristauak ere. Gauzak gehiago nahasteko, Barzaniren papera dago: egun kurdu gehienek errespetatzen dute, baina harreman estua dauka Ankararekin ere. Are gehiago, lotura ekonomikoa: Kirkukeko petrolioa Turkiara bideratzen ari da Kurdistango gobernua, bi aldeak aberasten. Bagdad haserre bizian dago horregatik. Ekialde Hurbileko jukutriak dira, AEBek ekarritako Irakeko agintari xiitak Iranen eta Assaden aliatu bihurtu dira, eta Hego Kurdistan Turkia neoislamistaren aliatu. Baina aliantza eta taktiken gainetik, kurduak elkar ez hiltzera tematu dira, eta askatasunaren aldeko bidea ez da taktika bat, biziraupenerako ezinbestekoa da, Turkiak babestutako erregimen islamista gailentzen bada batez ere. Estrategikoa da batasuna. Nazio zapaldu guztietan.
BERRIAn argitaratua.

Siriako kurduen hitzarmena

Aste berezia izan da Kurdistanen. Ekialde Hurbilean oro har, ziur asko. Ez dira kasualitatez izan Errusiaren zenbait mugimendu: Vladimir Putin Israelen, Sergei Lavrov Atzerri ministroa Baxar al-Assaden erregimena estutzen eta oposizioarekin biltzen. Siriako odolusteak posizioa indartzeko parada eskaini dio Moskuri. Inperioen arteko gatazka bihurtu da neurri handi batean, eta afrikar esaerak dioenez, bi elefantek borrokatzean, zoruak sufritzen du. Siria erlijioen arteko gerra zibilera doa. Manaf Tlass jeneralak Al-Assad utzi eta oposizioaren alde egin duela hedatu du Mendebaldeak, erregimenarentzako kolpe handi gisa aurkeztuta. Tentuz hartu behar dira horrelakoak, lehen ere zenbait desertzio antzeratsu aurkeztu dira eta. Baina badirudi erregimeneko eta armadako sunita erlijioko figura nagusia zela, eta erlijioen arteko espirala handituko duela. Iraken antzeko, baina aurkako panorama indartzen ari da: Saddam Husseinen erregimenak bere tribu sunitaren nagusitasuna gehiengo xiitari inposatzen zion artean, Sirian kostaldetik Libanoko mugara doan gutxiengo alauitak boterea izan du assadtarrekin. Nahiz eta, aitortu behar den, erregimenaren krimen eta ustelkeria guztiekin, asmatu duela gutxiengo druso eta kristauak alde izaten, baita klase ertaineko sunita asko ere. Horregatik, sunita horiek matxinadarekin bat egitea kolpea izan dakioke erregimenari.

Kurduen auzia desberdina izan da ia urte eta erdiko matxinadan. Oposizioarekin bat egin edo haiengana hurbiltzeko tentazioan —eta ekintzan— ibili dira Siriako Kurdistango hainbat alderdi, eta alderdiez nazkatutako milaka gazte irten dira kaleetara protestan. Baina Batasun Demokratikoaren Alderdiak (PYD, hau da, PKK gerrillaren Siriako adarra) protesta horiei aurre egin die, eta lortu du matxinada Kurdistanera ez zabaltzea. Ez da jarrera politiko erraza izan: Siriako Kurdistan PYD kontrolpean dago, baina bi etsairen artean eta etxe barneko lehian jardun behar izan du. «Al-Assaden gobernuak Kurdistanen kontrola galdu du», esan zuen asteazkenean Salih Muslim PYDko buruzagiak. Al-Assadekin bat egitea leporatu diote PYDri: kurduek matxinadarekin bat ez egitearen truke, PKKri askatasun osoa emango lioke erregimenak. Lehen ere luzaro erabili zuen Al-Assad aita zenak PKKren karta, harik eta 1998an Turkiak gerrarako mehatxu egin eta Damaskok Abdullah Ocalan kanporatu zuen arte. Bestelako azalpena eman du PYDk: Siriako hondamendia Kurdistan askatzeko baliatu duela, jakinik erregimenak ez zuela bigarren fronte bat irekiko. Hamarkada luzez ukatutakoa, aginte kurdua, kurduerazko eskolak, hedabideak dauzkate orain Siriako Kurdistanen. Herrien sarrerak kontrolguneak ditu PYDk, eta horiei eusteko borondatea, herritarren batzordeen bidez. «Ez, PKKk eta PYDk, herritarrek eurek eragotzi diote Siriako Armada Askeari (FSA) Efrinen (herri kurdu bat) sartzea. Ez dugu nahi FSA herri kurduetan sartzea eta militarrei aitzakia ematea gu txikitzeko. Gure jendea babestea geure ardura da. FSA ez da armada koordinatua, ehun dibisio ditu. Ez dira elkarrekin komunikatzen eta asko lapurrak edo bahitzaileak baino ez dira, FSAren aitzakian. Uste dut alderdi kurduek badakitela beharrezko direla kontrolgune horiek, aurka daude beraiek ez daudelako kontrol horietan. Gure atea zabalik dago denentzat. Baina inozoegia da esatea egoera honetan ez dela kontrolik. Kontrolgune horiek ez baleude, arabiarrak jazarriko litzaizkieke kurduei».

Ia urte eta erdian, PYDk lortu du Kurdistanen nagusitzea, baina beste alderdiekiko gatazka ere ekarri dio. Al-Assad ez bota nahi izatea leporatu diote PYDri, eta horrek Turkiarekin bat egitea beste alderdiei. Ezin ahaztu oposizioan indar pixka bat duen Siriako Kontseilu Nazionalak (SNC) Turkian diharduela, Ankararen erabateko babesarekin. Eta Turkiaren asmoa Ekialde Hurbilean nagusitzea bada, are auzi garrantzitsuago du barnekoa, Kurdistango gatazka. Sirian PKKren kontrolpean legokeen Kurdistan autonomoa onartezintzat du.

Siriako oposizioak Abdel Basset Sayda kurdua izendatu zuen buruzagi ekainaren 10ean, hartara kurduak erakarriko zituelakoan. Baina PYD ez beste alderdiak biltzen dituen Batzorde Nazional Kurdua ere gogaitu da Siriako Kontseilu Nazionalaz, eta geroz eta ageriago daukan agenda islamista sunita eta arabiarrarekin. Kairon joan den astean egindako azken bilera utzi egin zuten kurduek, SNCk, promesez haratago, ezer izenpetzeari uko egin baitzion. Ez autonomia edo federalismoa soilik, baita kurduera hizkuntza ofizial izatea eta herrialdeak arabiar izena kentzea ere.

Irakeko Kurdistango Gobernuak diplomazia lan handia egin du gatazkan zehar. Massud Barzani lehendakariak deituta, behin betikoa izatea erabaki duten hitzarmena izenpetu zuten PYDk eta gainontzeko alderdi kurduek, Batzorde Kurdu Gorena sortzeko. Denborak esango du zein den hitzarmenaren garrantzia, baina kurduek ulertu dute batuta egon behar dutela. Erregimenaren aurka bezainbat, oposizio islamistari, arabiar nazionalismoari eta, batez ere, Turkiari indartsu aurre egiteko. Etorkizuna ez dago idatzita, eta kurduek aukera paregabea daukate. Dena irabazteko, eta dena galtzeko.
BERRIAn argitaratua

Bozetara

Hau mundu zoro hau» aipatu genuen urtea amaitzean. Eta udaberriak aldaketak dakartza gure eremu hurbilenetik inguru zabalxeagora. Lapurditik Alsaziara, edo Guienatik Korsikara, Europako begiak adi dituzue, otoitz edo vudu, eskuindarren desmasien amaiera delakoan. François Hollandek irabazteak baino gehiago, Nicolas Sarkozyk galtzeak irribarrea handia pizten du Europan barna. Eta hori ez gertatzearen beldurra parekoa da.

Asteburuko menuaren hastapenean torien porrota zegoen, udal hauteskundeetan. Ken Livingstone laborista (benetako laborista esan nahi dugu, sozialista eta Irakeko gerraren aurkako, esaterako) Londresko alkatetzako ateetan gelditu da. Interesgarria izango zen Olinpiar Jokoetan hain pertsona osoa ikustea, baina Boris Johnsonen estrabagantzia populista doi-doi nagusitu da.

Kontinenteko beste fokua Balkanetatik dator. Greziatik, eskuarki. Esplikazioa ez da hain zaila ere: denak egin du porrot, eta porrotera eraman dutenek porrot egingo dute. PASOK historikoari eta eskuindarrei botoa ematea Angela Merkeli emandako txeke zuria dela jakitun, beste norabait joango dira hautesleak. Eskuin arrazistak gustura egiten du igeri testuinguru horretan, baina inkestek komunisten eta oro har ezkerraren gorakada nabarmendu dute.

Greziaren nortasunetik hurbilen dagoen herrietako bat ere bozetara doa gaur, Serbia. Boris Tadic Europaren kuttunak ia Espainiaren pareko langabezia ekarri dio eslaviar herriari, eta Tomislav Nikolic (behinola erradikal eta Europaren aurkako, aspaldion diskurtso moderatuxeagoz) izan liteke EBrekin eta Kosovorekin negoziatu beharko duena aurrerantzean. Oposizio gutxi izango du, gutxienez.

Eta ekialderako? Europako mugak geografikoak edo kristautasunarenak diren, Armenia sartu edo ez, lehendaria hautatuko dute Kaukaso hegoaldean ere. Errusiaren aliatu historikoak badu aski lan Turkia eta Azerbaijanen artean irauten, azken horri 1993an gerra irabazi eta lurraldearen ia bostena kendu bazion ere. Baina Kaukasoz berba egiteko aitzakia nuen, datozen urte parean geroz eta gehiago agertuko baita hedabideetan: Dagestanen berriz ere atentatu odoltsuak izan dira, Vladimir Putin estatuburu bihurtzetik egun gutxira. Putin izango da Sotxiko 2014ko Neguko Olinpiar Jokoetan presidente, baina Kaukasoko beroa era arriskutsuan ari da hara ere hurbiltzen.

Egiptoarrak egunero ari dira ikusten Mubarak faraoia kanporatzea demokrazia ekartzea baino errazagoa izan zela. Mediterraneoaren iparraldean edozer pentsatuta ere, Magrebeko herrialde askotan demokraziak, gaur-gaurkoz, bizardunak agintera joatea dakar. Marokon gertatu da neurri batean, Tunisian gertatu da, Libian bozik gabe ere gertatu da eta bozen ostean gertatzeko zantzuak badira. Eta horixe Egiptoko gakoa (baita Sirian ere). Irabazi behar lukeena, jendearen babes handiena daukana, lehiatik kanpo uztea seinale txarra izan ohi da. Aljerian hori bera egin zutenean hondamendia ekarri zuen. Ordutik bi hamarkada joan, eta Egiptorekin batera Afrika iparreko herrialde garrantzitsuenean (Mali eta enparauetako auzietarako ezinbesteko pieza), datorren asteko hauteskunde historikoetan ere islamistak faborito. Eta Libian zein Aljerian zein Marokon, gehien borrokatu diren amazighak, jokoz kanpo. Ez dut esango berdin denik ezkerra zein eskuina, baina amazighei, euskaldunei, kurduei edo txetxeniarrei begira, eskumako inperialista baten antz handia duena ezkertiar panarabista bat da. Lagunak Washingtonen, Caracasen, Moskun zein Pekinen izan.
BERRIAn argitaratua

Newroz

«Hilkor guztiek argi berarekin egiten zuten distira udaberria heldutakoan, Newroz, kurduen Urte Berria iritsitakoan. Zaharrek zioten antigoaleko garaietatik ohitura zela Kurdistango txoko guztietan, herri bakoitzean, hiri bakoitzean, haran bakoitzean, mendietan... eguzkiak bere handitasuna ezartzen zuenean berriz ere, inork ez zuela etxean geratu behar... gizon-emakumeek, zaharrek eta gazteek, zelaietara jotzen zuten Newroz ospatzeko, berriz argi ematen zien eguzkiaren ohoretan». Hala dakar Mem eta Zin epopeia kurduak, 2010ean Txalaparta argitaletxearentzat egin genuen itzulpenean.

Ehmede Xanik idatzi zuen, XVII. mendearen amaieran, eta Romeo eta Julietaren bertsioa da, gizarte-estatus desberdineko gazte biren maitasun-tragedia kontatzen baitu. Mem-u-Zin, literatura balio handiko lantzat ez ezik, abertzaletasun kurduaren abiapuntu gisa ere hartu ohi da. Tribuen arteko banaketa salatzen du Xanik, eta kurduen batasuna aldarrikatzen. Eta Euskal Herrian Kurdistanekiko antzekotasuna azaldu dudan bakoitzean, hori ulertzeko abiapuntu bikaina ematen du lehen kapituluan: «Egileak zergatik idazten duen kurdueraz». Hara zer dioen Xanik: «Gure hizkuntza hautatu dut, orain arteko ohitura arabieraz, persieraz edo turkieraz idaztea izan bada ere, ez dezaten esan kurduak ezjakinak direla, herri guztiek liburuak dauzkatela kurduek izan ezik». Zelan ez oroitu Etxeparez? «Bertze jendek uste zuten / ezin eskriba zaiteien / orai dute forogatu enganatu zirela / euskara jalgi hadi plazara». Ez dugu aurkituko venezuelarrik esaten zergatik idazten duen espainieraz, palestinarrik esaten zergatik idazten duen arabieraz. Baina ehun aldiz elkartasun handiagoa dauka gose greban den palestinar presoak ekintza berean hilabete baino gehiago daroaten Selma Irmak eta Faysal Sariyildiz diputatu espetxeratuek baino. Joan den asteko Gazako bonbardaketen —beharrezko— salaketak min ematen die urrian ustez arma kimikoz hildako gerrillarien senideei, oraindik ere gorpu eske.

Europatik Txina eta Indiara arteko eremu zabalean ospatzen dute Newroz udaberria iristean, bai kurduek bai beste hainbat irandar zein turkiar herrik: persiarrek, azerbaijandarrek, balutxeek eta abarrek suaren gainean egiten dute jauzi, eguzkiaren sinbolo, islama iritsi aurretik gurtzen zen eguzkiaren sinbolo. Oraindik ere hala sinesten dute jazidi erlijioko kurduek, eta islama azaleko berniza da besteentzat, bai Mem eta Zin baso ardo batekin hasten zuten garaian, bai gaur egun feudalismoari ihesi parez pare borrokan diharduten emakume gerrillarien artean. Egongo da zer kritikatua Kurdistango mugimenduan, baina mundu egitasmo nazional gutxi daude hain loturik emakumearen askapenarekin.

Kurdu zintzoak, kurdu gaiztoak dokumentala egin zuen Kevin McKiernan estatubatuarrak, AEBen joko bikoitza salatzeko: Saddam Husseinek hildako kurduak zintzoak dira Washingtonentzat, baina NATOko kide Turkiak zapaltzen dituenak, terroristak. 24 urte bete ziren herenegun Halabjako bonbardaketa kimikoa izan zenetik. Bost mila zibil, haur zein heldu, hil ziren sagar usaineko gasetan. Baina ezkerrak antzeko memoria hautakorra du: palestinar matxinoak berdin zaizkio zintzo, Hamas Iranekin dagoelarik zein Baxar Al-Assaden aurka lerratuta. Kurduak, aldiz, Turkian soilik dira zintzo, NATOren aurka badaude. Teherango bizardunek urkatzen dituztenak Israelen aliatu dira, prentsa integristak esan eta Latinoamerikak errepikatzen duenez. Irakeko kurduak AEBetara salduak omen («nik ere nahiago nuke suitzarrek edo norvegiarrek askatzea, baina AEBak baino ez ziren etorri»). Sirian, matxinadaren urteurrena oroitarazi berri dute. Haren aurrekaria Qamishli hiri kurduan dago, 2004an: Irakeko kurduen arrakastaren poza tiroka zapaldu zuten, gaur legez, Al-Assaden indarrek.

Qamishliko biktimak gogorarazi dituzte. Eta geroztik egondako sarraskietakoak. Ez dira hiru hil joan, eta inori ez zaizkio axola Roboskin Turkiak hildako haur eta nerabeak, 30 pertsonatik gora. Diyarbakirren armenierazko eskolak ireki ditu udalak asteon, Turkian lehen aldiz, Kurdistango mugimenduak gainontzeko herriekin duen begirunearen adierazle. Trukean, Kurdistango hiriburuan gaur ospatzekoa zuten Newroz eguna debekatu die gobernuak, duela hogei urte legez. Orduan lau mila herri suntsitu, ehunka mila desplazatu eta egungo tragediaren hazia erein zuten. Ez dadila berriz gertatu.
BERRIAn argitaratua

'Ondo sorue mundu hau bixi gariena'

Erreferendum batekin hasi genuen urtea, erreferendumaren aldarria nagusitu urte erdian eta erreferendum deialdi batekin amaitu dugu. Bien bitartean, eskubide pertsonalak murriztutako erregimen autoritarioen aurkako euriak busti du 2011 osoa. Munduko herritarrek beren etorkizunaren jabe izan nahi dute. Eta aldarrikapen horretan pausua aldatuta harrapatu dute mendebaldea. Establishment-a lehendabizi, baina baita ustezko antinperialismoan ainguratuta herriez eta herritarrez ahaztu den ezkerra ere.

Mohamed Buaziziren martirioa geratuko da ziur aski Arabiar Iraultzaren pizgailu gisa. Ezin ahaztu Marokoren errepresioa, ordea, hilabete lehenago, Aaiun ondoko Gdeim Izik-en kanpatuta zeuden sahararren aurka. Abiapuntua bata zein beste izan, Tunisiako olatuak Ben Ali erauzi zuen urtarrilean. Artean arreta txikia izan zuen gure hedabideetan ia azkenera arte. Hego Sudanen erreferendumari garrantzitsuago generitzon, gatazka armatu larrienak ere bakebidez, erreferendumean eta estatu berriak sortzen konpon daitezkeela ikusteko. Khartumgo aginte arabiarraren urtetako zapalkuntzari aurre eginda, hegoalde beltzak bereiztearen alde egin zuen. Uztailean aldarrikatu zuten estatua, mugaldeko Abiei eskualdean gatazkak okerrera egin badu ere. Berriz ere, gerra eta gosea hizpide ekarri dugu eskualde hori, Afrikako Adarreko gosete berriz ahaztuan, Boli Kostako botere gatazkan —Frantziaren esku luzea ostera ere, Laurent Gbagbo Hagara bidaltzeko— eta Kongoko borrokaldietan. Pertsonak zakurrari haginka egitea zela albiste ikasi genuen, baina Angolak Portugali laguntza eman izana ez da albiste izan.

Eta aspaldikoa badirudi ere, agintean urtea betetzear da Dilma Rousseff, Lularen oroitzapena aspaldiko bihurtuz. Brasil Latinoamerikatik aterata Txina eta Indiaren ondora eroan du hilabete gutxian. Iparrean, Obamak legealdiko gola hilketa estrajudizial batekin lortu du. Bost axola Bin Laden desagertzeak ezer gutxi aldatu izana Afganistanen zein Pakistanen. Kanpoan bluff handi bihurtu da Obama. Etxean ezinezko zirudien bigarren agintaldia lor dezake, errepublikanoen zatiketaren laguntzarekin.

Hosni Mubarak otsailean erori zen, martxoan Fukushimak jo zuen hondoa eta zentral nuklearrak Japonian ere arriskutsuak direla ikasi genuen. Tunisiako krisiak zipriztinduta, Michelle Aliot Mariek dimisioa eman behar izan zuen, Ben Ali diktadorearen negozio ilunetan ibiltzeagatik. Bolbora piztuta, arabiar herrialdeetan zapalduta zeudenek protesta egin zuten: xiitek Bahrainen, kurduek Sirian (urtarrilean bertan, Daraa eta Homseko arabiar suniten protestak gero iritsi ziren), askatasun egarri, etorkizunik ikusten ez zuten gazteak gizartearen erdia baino gehiago ziren Jordanian, Libian, Marokon, Aljerian, Yemenen, Saudi Arabian. Hastapeneko zalantzak luze iraun dio mendebaldeari. Ezikusi egin zion Bahraingo inbasio eta zapalkuntzari. Saudi Arabia zuen hark buru, Irani hortzak erakutsi beharrean. Estatubatuarren Irakeko erretiradak morroi bikaina utzi dio Teherani Bagdaden, eta ez zegoen prest bigarrenik proxi xiita bat onartzeko. Hipokrisia eta joko bikoitzaren erakustaldi bikainena izan da. Baina itsuskeria bera —alderantzikatua— agertu du ezkerraren zati batek, Latinoamerikako antinperialismotik tiraka. AEBen lagunen aurka matxinatzea zilegi da, baina tiranoa AEBen etsai bada, akabo matxinatzeko eskubidea. Ezkerraren eztabaida Libiak markatu du, nabarmen.

Ez da korporatibismo soila, baina harro egoteko modukoa da gurea bezalako herri txikiak nola jaso duen Libiako gerra. Lau euskal kazetari ere egon dira herrialde horretan, nork bere iritzi eta keinuekin, baina denak zorrotz eta profesional. Gaddafiren tortura eta sarraskiak dokumentatzen, Sirte eta Bani Walideko triskantzak bertatik bertara jasotzen, amazighen borroken berri ematen. Ez da aski estimatu Karlos Zurutuzak BERRIA-n eta beste lankideek beste hedabide batzuetan egindako lana. Gurera etorri berri direnen artean, komunitate handienetakoa dira arriftarrak. Eta munduak «arabiar» deitu duen udaberrian euskaldunok jakin dugu, garia lastotik bereizita, zapalduetan zapalduen, bereber edo amazighen matxinadei erreparatzen, Atlas eta Arrifetik Libia eta Egiptoraino. Moroak behelainotik ere atera dira.

Mediterraneoaren beste aldera iritsi da oldarra, Espainiara lehendabizi eta AEBetaraino gero. Denborak erakutsiko du aparra noraino jaitsi den, baina arabiar erauntsiaren zaparrada soil dirudite egun begiratuta, Grezia, Italia eta Espainiako agintera nortzuk iritsi diren ikusita bereziki. Mediterraneoak baino interes handiagoa piztu beharko luke Euskal Herrian Eskoziako gobernu berriak. Alex Salmondek garaipen historikoa lortu zuen maiatzean. Eta erreferenduma egin beharra dauka, agindu duenez. Are gehiago, independentziaren aurkakoek egiten diote presio handiena ahalik eta bizkorren dei dezan galdeketa. Angela Merkelek David Cameron barik ibiltzea erabaki duenetik, ingelesen bakardadea are nabarmenagoa da. Eta iparrerantz jarraituta, Faroe uharteetaraino iritsiko ginateke. Han ere, metropoliak esan dio atea zabalik dagoela independente izan nahi dutenean. Udan jazo zen, Faroetako konstituzioak Danimarkakoa urratzen zuela eta. Atzera egin zuten faroetarrek, baina denbora kontua da estatu eskandinaviar berria noiz sortu.

Azken erreferenduma, asteon ezagutu dugu. Kosovoko serbiarrek deitu dute, Pristinako albaniarren agintea onartzen duten jakiteko. Onartzen ez dutela berresteko, alegia. Hegoaldean ohiko erreakzioa sortu du: ez dela legezkoa, mugak ezin direla aldatu eta abar. Demokraziarik gabeko lekuetan inoren etxea antolatzen ez uzteko betiko jokaera.

Jokaera bera Mediterraneo osoan, otomandar ukituarekin edo hori gabe. Turkia zuten ispilu matxino sunitek, Tunisiatik Siriara. Erabateko gehiengoz nagusitu zen berriz ere Recep Tayyip Erdogan ekainean, baina bizkarra eman zioten kurduek, eta inoizko ordezkaritza abertzale handiena bidali dute Ankarara, Parlamentura. Erantzuna asterik aste ikusi dugu, eta egunotan inoizko argien. Botere militarrari aurre egin nahi zioten demokrata islamistek tradizio militarista beldurgarriena abiarazi dute. Sarraskiak, atxiloketak, egunkari eta erakundeen itxierak, Wango lurrikarako biktimekiko ezaxola.

Urte hasiera beldurgarria izan zen ekialdeko kurduentzat ere. Irango teokraziak egunero urkatu zituen presoak, militante kurduak eta bestelako gatibu politikoak asko. Orduan inork gutxik egin zien jaramon. Euskal PEN Klubak ekarrita ezagutu genuen kurdu haien aldarrikapena udaberrian. Baina Siria sobera nahastu denean, Palestinak estatua aldarrikatu eta Unescon onartu dutenean, Israelek barne-arazoak kanpora begira konpontzea ebatzi duenean jarri diogu berriz arreta Irani. Eta gerra-danborrak etengabe Persiako Golkoan, erregimen basatian hiltzen direnekiko ezaxola. Hormuzko itsasartea ixteak petrolioari lekarzkiokeen arazoak eta energia nuklearra dira beldur bakarrak.

Ixen be ondo sorue da mundu au bixi gariena, zioen kiromantziak. Brasil, Txina, India hazi ahala, nor dela erakutsi gura izan du Vladimir Putinen Errusiak. Eta Moskuko hotzean dardara sortu da. Osetiar aliatuen Kaukasorik otzanenean piztu zen haserrea azaroan, Kremlinaren hautagaiari bizkar eman zion herriak. Martxoan hamabi urtez luzatu asmo duen aginte makila nahi du KGBko espioi zaharrak. Gaur ez dauka itzal egingo dion hautagai indartsurik. Baina martxoan iristen da udaberria.

BERRIAn argitaratua

Errusiako beroa

Duela hogei urte eraitsi zuten igitai eta mailudun bandera Moskun, eta Errusiako urdin-gorri-zuria jaso. Amaiera zirudiena abiapuntua ere bazen: gutxi batzuentzat ia legerik gabeko urte libre eta zoroen hastapena zen, herri askok aspaldi ezagutu gabeko askatasunari heldu zioten. Bestelako irudi orokorra geratu da, horratik: presidente mozkor bat, planifikatutako ekonomia batetik ahal dena egin eta gabezia handiko urteetara, hotza eta pobrezia, eta nazionalismo sutuek piztutako gerrak.

Hamarkada joan, eta mende berriak presidente berria, gerra berriak eta harrokeriaz betetako politika berria ekarri zituen. Bere horretan zirauten ustelkeriak eta polizien gehiegikeriek, Txetxenia genozidio bidez baketu zen, eta alderdi bakarreko erregimenera bideratu zen Errusia. Baina salaketak NATOzaleen propaganda zirela esan eta Errusiako herriaren ideia berezi bat hedatu zen, hau da, segurtasuna ematen zien buruzagi indartsu haren magalean harro bizi zen herri otzanarena, eslaviar/esklabo berbaren erroak gogora ekarrita bidenabar. Funtsean, Mendebalde harroan sarri dagoen pentsamoldea barneratu genuen: demokrazian eta askatasunean luzaro bizi izan ez denak ez daukala hura erabiltzeko heldutasunik, Errusiarekiko gure ezin ulertua azaltzeko era. Funtsean, halaber, beste modu batera sinplifikatu ohi dut: nazionalismo guztiek izan dezakete alderdi arriskutsua, baina inperio izan direnen harrokeria nazionala inperialismo zapaltzaile bihurtzen da, oso erraz itsutzen eta limurtzen dira herritarrak egitasmo handi horretako kide izateko, eta inperialismoak izan dezake ezkerreko mozorroa, are antikolonialista ere. Inperioa ez da ingelesez soilik mintzo, eta Londres eta New Yorketik zuzentzen. Ryszard Kapuscinkik Moskun kokatu zuen inperioa, eta berdin mintza litzateke espainolez, frantsesez, txineraz zein arabieraz. Georgia eta Hego Osetiako 2008ko gerran, Txetxeniako memoria galduta, Putinekin itsutu zen inperio bakarra ikusten duen sasiezkerra. Kaukason beti elkarrekin bizitako bi herri borrokan ari zirela eta, okerrena gertatu, zubi guztiak lehertu eta inperioek parte hartu. Eta badakizue afrikar atsotitza: bi elefantek borroka egiten dutenean, belarrak sufritzen du.

Hilabete eta erdi doi-doi da errusiera ofizial izateari baietz esan ziotela hegoaldeko osetiarrek erreferendumean. Eta handik aste gutxira, inoizko manifestazio handiena Tskhinvali hiriburuko kaleetan. Egin kontu hiru urte baino ez direla joan gerra izan zenetik, baina ez dute Errusiarekiko morrontza itsua onartu osetiarrek: Moskuk inposatutako hautagaiari bizkarra eman eta berenari, Alla Dzhioevari bozkatu diote. Eduard Kokoiti presidentea —Putinen Tskhinvaliko txakur otzana, BERRIAN pare bat aldiz argitaratu ditugu berari egindako elkarrizketak— dimisioa ematera behartu dute azken orduotan.

Mundua Caracas-New York parametroan soilik ulertzen duenak ez dakit zelan azalduko dituen kontu horiek. Vladimir Putinen aldekoek bizkor leporatu diote Hillary Clintoni protesten atzean egotea. Arabiar udaberria Moskuko neguan piztuko ote da, bada? Errazago jarriko dugu: Siriari emandako babesa ordainarazi nahi dio Mendebalde maltzurrak. Baina, hara non, Alderdi Komunista izan den Putinez gogaituta zeuden herritarretako askok egindako hautua.

Heldu den martxoko bozetan erraz nagusitzeko asmoa zuten Vladimir Putinek eta haren morroi Dmitri Medvedevek. Hamabi urteko agintearen perspektiba astunegia zaie errusiarrei ere, horratik. Eta petrolioaren berorik gabe oso gogorrak dira Errusiako neguak. Hamarkada berria oso interesgarri dator. Kaukason argi izpia piztu da, Moskuraino hedatu, eta oraindik ez da lehertu. Txetxeniako datu ofizialek diote % 99k bozkatu dutela Putinen alde. Gezurra da, noski, baina datu hori saltzen duenak jabetu beharko luke zer-nolako terrorez legokeen horrela bozkatzen duen herri batek. 2014ko Neguko Olinpiar Jokoak Kaukasora ekarri zituen KGBko espioi ohiak, Sotxira. Ekologistek, zirkasiar abertzaleek —1864ko konkista eta Sotxiko bertako biztanleen genozidioa salatzen— eta ia beste inork ez zion aurre egin. Baina geroz eta gehiagok diote ez dela Putinik izango Sotxiko irekieran. Eta, deskuiduan, ezta martxoko hauteskundeetan ere.
BERRIAn argitaratua

Siriako oposizioa(k)

Siria azken edo azken-aurreko kapituluan sartzen ari ote da? Badira seinale bat baino gehiago hori adierazten. Oposizioak onartu du, zati batek gutxienez, armak hartu dituela, eta orain arteko eraso bortitzenaren berri eman dute egunotan. Ezin egiaztatu bertsiorik, horratik. Libiako auziko konplexutasunek zenbait kontraesan agerian utzi zituzten, Siriak, berriz, horiek denak bideraktzen ditu. Badu petroliorik —Kurdistanen nagusiki—, baina behingoan, inork gutxik dauka urre beltza hizpide. Herrialdearen garrantzia geoestrategia, ideologia, munduko gatazka garrantzitsuenen bihotzean egotea... Ekialde Hurbileko mapan gurutzea irudikatuko bagenu, Hego-Ipar —Arabiako Penintsulatik Itsaso Beltzera— mendebaldearen aliatu diren herrialde sunitak topatuko genituzke, eta ekialdetik mendebaldera, Irandik Mediterraneora, xiismo antimendebaldarra. Artean, elkarren etsai diren bi teokrazia (Iran eta Saudi Arabia), NATOko kide bat, NATOk erauzitako erregimen sunita baten ondoren nagusitutako erregimen xiita —Irak—, hamarkada luzetan bere buruari eusten aski lan izan duen monarkia —Jordania—, eta horiek guztiek bat egiten duten Libano. Eta denen erdian, Siria (eta Kurdistan).

Gaur oposizioaren babesleku nagusi den Turkiak —Libanon ere badaude Siriako Armada Librearekin bat egin duten oposiziokideak—, ez du beti jarrera bera izan. Protesta hasi eta zenbait astez isilik egon ondoren joan da lerratzen manifestariekin. Hamarkada batean Ankararen politika berriaren —«zero arazo auzoekin»— adibide garbiena zenari bizkarra eman lehendabizi, eta orain aurrez aurre jarri zaio. Mendebaldeko herrialdeen erasoa baztertuta, Turkiak dirudi, inork egitekotan, balizko erasotzaile bakar. Hala eskatu dio oposizioaren zati batek, Istanbulen urrian sortutako Siriako Batzorde Nazionaletik zehazki. Ez dirudi berehalakoan Turkiako armadak urrats hori egingo duenik. Siriako Armada Librea babestea «errazagoa» da. Daniel Iriarte espainiar kazetariak egunotan Libanoko mugan desertoreekin bildutako testigantzek, hiru lerro irudikatzen dituzte kaleetan errepresioan; horren arabera, atzeko militarrek aurrealdeko soldaduak hilko lituzkete aginduak bete ezean. Eta irandar frankotiratzaileak, denaren begirale. Bada dena gezurra dela dioenik; horretan laguntzen du Bashar al Assaden itxitasunak. Baina sarraskien egiazkotasunerako argudio garrantzitsu bera ere horixe da, eta ez dira gutxi horren testimonioak, egiaztatzeko modu zehatzik egon ez arren.

3.500 hilketaren ondoren, gatazka fase berri batera sartu dela. Gerra zibilaren fasea izan litekeela ohartarazi dute bai Errusiak bai AEBek ere. Itxuraz oposizio armatua eta kanpoko erasoaren aldeko Siriako Batzorde Nazionala indartu dira, edo horiei eman die ahotsa Mendebaldeak eta Arabiar Ligak (Anaia Musulmanak daude Batzordean, besteak beste). Marka da horrenbeste erregimen ustel dituen erakundeak inor kanporatzea giza eskubideak hausteagatik. Baina orain arteko urratsik mingarrienetakoa ere bazaio Al Assadi, zeinen bakarrik gelditzen ari den erakusten du.

Etxeko lanak etxean egitea aldarrikatzen duen eta kanpoko esku hartzearen aurkako den Koordinazio Nazionaleko Batzordea —oposizio ezkertiarragoa— ahulago ageri da. Arraultzak bota zizkieten berriki Kairon «traidore» deituta. Batzorde horretan daude, besteak beste, PKKren aldeko Siriako kurduak. Argi utzi dute ez dutela Turkiaren inbasiorik onartuko. Alderdi kurdu txikiagokoetako kideak Istanbulen sortutako batzordean daude, eurak gabe aldaketa demokratikorik posible ez dela jakitun. Eta alderdietatik kanpo milaka gazte kurdu ari dira manifestatzen. «Kurduek baldintzatuko dute Siriako iraultzaren arrakasta», idatzi du asteon Henry Jackson Society think tank eskuindarreko Michael Weiss adituak. Bateko eta besteko, Siriako kurdu guztiak Batzorde Kurdu Nazionalean biltzea lortu zuten urrian. Datozen egunetan berriz bilduko dira Irakeko Kurdistanen. Fitxak mugitzeko unea da.

BERRIAn argitaratua

Auzi konplikatuak

Euskal Herriko historia hurbileko gertakari garrantzitsuenetako bi arabiar herrietako antzeko albisteen itzalean geratu dira: Barajasko bonba lehertu baino 3-4 ordu lehenago Saddam Hussein urkatu zuten; egunotan, are berri garrantzitsuagoaren oihartzuna Muammar Gaddafiren hilketak estali du. Libiaren ondoren, Siriara begira jarri dira, atzera ere, Gaddafiren ondoren, Al Assaden txanda dela diote manifestariek. Baina gauzak konplikatuak dira: Nazio Batuetan mendebaldeak izandako porrotak, Txinari eta Errusiari esker, Damaskoko erregimena hauspotu du. Manifestazio jendetsuak deitu ditu Al Assadek hiriburuan eta Alepon, eta argi geratu da lehendakariak atzean dituela gutxiengoak —kurduak salbu—: hainbat sinesmen kristau, druzoak eta, zelan ez, Assadtarrak kide izanik Sirian botere handiena duten alauitak; denak ere, protestan ari diren gehiengo sunitaren beldur. 1982ko sarraskiaren ondoren —20.000 islamista hil zituzten Hama hirian—, erraz uler daiteke erregimena botatzeko suniten ahalegina. Baina Siriaz ari gara, munduko eskualde konplikatueneko estatu konplikatuenetakoaz.

Alauismoa xiismoaren adarretako bat da. Ez da kasualitatea arabiar herrietan porrot egin duen matxinada bakarra, mendebaldean oihartzun txikiena izan duena, Bahraingo gehiengo xiitaren aurkako zapalkuntza odoltsua izatea, Saudi Arabiaren laguntzarekin. Gauza bat da matxinadak zinez herritarrenak izatea Tunisian, Egipton, Yemenen, Libian, Bahrainen edo Sirian, eta beste bat Washingtonek —eta Riadek— aukera txikiena ematea Iran indartzeko eskualdeko joko-mahaian.

Benetan indartu den herrialdeak ere, Turkiak, aspaldiko eraso gogorrena jasan du; ostegunean PKK-ko gerrillak 24 soldadu hil zituen gutxienez —ehun, gerrillaren arabera—. Ankarak izan du arrakastarik islamismo moderatu eta demokratikoaren eredu izaten, baita otomanismo berria lantzen ere. Auzoekin arazorik ez leloa gezurra izan da hasieratik —hara Zipre, hara Armenia— baina hilabeteotan Siriako manifestariei emandako babesak Iran ere amorrarazi du. Hezbolarekin daukan zilbor-hestea arriskuan ikusi du. Baina etxean ere badauka aski arazo Teheranek. Zigor ekonomikoek ahulduta, Turkia du ia helduleku bakar. Turkia laikoa galbide eta salbazio.

Orain, aurkitu dute zerk batzen dituen: kurduen errepresioak. Jose Maria Aznarrek Euskal Herrian egindakoaren antzera, Recep Tayyip Erdogan Turkiako lehen ministroak ere, aurreko agintaldian, egin zuen ahaleginik auzia bideratzeko. Ekaineko bozak erabateko gehiengoz irabazita, baina, gerraren alde jo du. Eta PKK-k indartsu dagoela erakutsi, Çukurca eta Yuksekovako erasoetan. Irakeko mugaz gaindi Hego Kurdistani eraso dio Turkiak, Barack Obamak abenduan badoazela esateaz bat. Uda osoan mehatxu kriminalak izan dira turkiar hedabideetan, «hara zeinen ongi konpondu zuten tamilen auzia Sri Lankan» izan da kuttunetakoa. Berriz ere gerra hotsak. 20 milioi kurdu —Turkiako herena edo laurdena, bertsioen arabera— anikilatzea ezinezko dela jakinda ere, beti da errazagoa propaganda nazionalista, arazoa konpontzen saiatu eta botoak galtzea baino. Hor bai, bat egin dute Iranek eta Turkiak.

Otomanoekin amaitzeko, Europako azken eremuari begiratu bizkorra: Balkanetako sua berotzen ari da. Bulgarian gaur bozak, erromanien —ijitoen— aurkako xenofobia nagusi dela. Kosovon, mundua alderantziz: gobernua ari zaio esaten gutxiengo serbiarrari «Estatuko mugak zatiezinak» direla. Europatik ere gogoratu dute zatiketa —Kosovo iparraldeak Serbiarekin bat egitea— ez dutela aintzat hartzen. Baina aipatze hutsak mahai gainera dakar auzia. Mazedoniako lehendakariak dio Kosovo zatitzeak eskualdea desegonkortuko lukeela, bere herrian hiru biztanletik bat albaniarra baita. Eta Bosniak urtebete darama gobernurik gabe, 1995ean Daytongo laborategian jaiotako estatuak kale egin duela bistaratuz. Arreta gehiago jarri beharko genioke euskaldunok eskualdeari, gure auzi politikorako galderak etengabe sortzen baitira. Sarri odolezko erantzuna daukate, baina konponbide irudimentsuak horrelako egoera konplikatuetan aurkitu behar dira.
BERRIAn argitaratua

Kurduak Siriako protestean

Ezaguna da esaera zaharra, azken hamarkadetako berrikuntzarekin: «Kurduok ez daukagu lagunik, mendiak (eta kalaxnikova) baino ez». Sirian, ordea, muino gutxi batzuk baino ez dituzte kurduek, edonolako gerrilla borroka eragozten. Barne zatiketa handia izan dute, eta kontraesan historikoa: Siriako Arabiar Errrepublika Sozialistak harrera ona egin zion PKKri sorreran; palestinarren gerrillekin batera entrenatu ziren Libanoko Bekaa haranean. XX. mendeko logikan, Gerra Hotzaren eta ezker/eskuin aliantzen sasoian, bete-betean txertatzen zen. 1998an Hafez Al Assadek atzera egin zuen, ordea, Turkiaren gerra mehatxua benetakoa zela ikusita. Abdulla Ocalan kanporatu eta turkiarrek Kenyan atxilotu artekoa ezaguna da (Israelen laguntzaz, gaur propaganda antikurduak Israelen lagun izatea leporatu arren kurduei). Ankararen aliatu estu bihurtu da Damasko XXI. mendean. Duela hiru urte elkarrekin eman zituzten oporrak Erdogan eta Assad familiek. Turkia, Europaren kalabazez aspertuta, Ekialde Hurbileko islamismo demokratikoaren eredu bihurtu da, militar laikoei boterea murriztu ahala. Bidenabar, Iran eta Siriarekin batera, gogor ekin diete kurduei. Siriako milaka kurduk ez zuten inolako agiririk, bertakoak ez zirela argudiatuta. «Arabiar askok uste dute gu ez garela Siriakoak, Turkiatik etorritako kanpotarrak baizik», esan zidan iaz Alepoko ikasle batek. 2004an 30 kurdu hil zituzten futbol zelai baten ondorengo istiluetan: Deir el Zor hiriko jarraitzaile arabiarrek Saddam Husseinen izena aldarrikatu eta kurduek Irakeko autonomia eskaerak oihukatu zituzten Kamishlin. Poliziak 36 kurdu hil eta milaka atxilotu zituen. Ordutik, Muhabarat polizia sekretu beldurgarriak estu hartu ditu kurduak.

Arabiar udaberrian, joan den astera arte, protesta txikia egin dute kurduek, horrelako herri borrokalariaren aldetik espero dena kontuan izanda. Baina Dara hirian piztutako manifestazioak, Hama eta Himsekin batera, Deir el Zor hirian izan du oihartzun handiena; hiriotako arabiar sunitak izan dira herengun 3.000ra iritsi zen kopuruan biktima gehienak. Siriako kurdu askorekin egin dut berba asteotan. «Beti gara gu jipoituenak, eta orain ere zain egon dira noiz matxinatuko. Baina gu izan ginen lehenak 2004an, eta inork ez zuen ezer esan orduko sarraskietan. Oraingoz, itxarotea erabaki dugu, ze altxatzen garenean behin betiko izango da», esan zidan berriki Rizo Seckin Kamisloko kazetariak. Manifestazioak egon dira Siriaren menpeko Kurdistanen, baita talde armaturen baten agerpena ere, «herritarrak sarraskitik babesteko» asmoz, Interneten adierazi dutenez. Hala ere, alderdi nagusiek ez dute aparteko deialdirik egin joan den astean Mishaal Tamo buruzagia hil zuten arte. «Aski da siriar soldadu bat hiltzea armada gure herriak txikitzera etor dadin», zioen asteon ezkerreko alderdi bateko buruzagiak. Bashar al Assaden estrategia ere izan da, makila eta azenarioa erabiltzea oposizioak bat egin ez dezan. Protesten hasieran batez ere: alderdi kurduei biltzeko deialdia egin zien, eta hamarkadako politika arrazista bertan behera utzita, naziotasuna aitortu zien atzerritartzat ageri ziren 220.000 kurduri. 80.000 daude orain paperik gabe.

Siriako oposizioarekiko errezelo handia daukate kurduek: Turkiaren babes handiak preziorik baldin badauka, kurduekikoa izango da, Iraken daukaten autonomia aski eta gehiegi dela iritzita. Istanbulen eta Antalyan egindako bileretatik alde egin dute alderdi kurduek, besteak beste arabiar oposizioak ez duelako onartu Siriako Arabiar Errepublika izena aldatu eta Siriako Errepublika deitzea. Ohi bezala, ezker zein eskuin, islamista zein laiko, turkiar zein arabiar, bat datoz kurduak baztertzerakoan. «Baina Assad erortzen bada, ez izan zalantzarik geure autonomiari helduko diogula», diost idazle batek. Ez dute erraz izango, lehendakaria erorita ere. Turkiak botatzen badu, batez ere.
BERRIAn argitaratua