Tahiti-Baiona

Frantziako zentralismoak mugimendu independentisten radarretik atera ohi du errepublika Erresuma Batuaren edo Espainiaren aldean. Baina Frantzia da urtetan independentzia-erreferendum bat adostuta izan duen Europako estatu bakarra. Noumeako akordioen arabera, Kaledonia Berriak 2014 eta 2020 bitartean gauzatuko du Frantziaren menpe jarraitu ala bereizi erabakitzeko galdeketa. Horri esker, Ozeaniako artxipelagoa Nazio Batuetako autogobernurik gabeko lurraldeen zerrendatik kendu zuten.

Joan den astean, berriz, Pazifikoko estatu txikiek bultzatuta eta estatu indartsuenak —Frantzia bera, AEB, Erresuma Batua— aurka egon arren, Polinesia Frantsesa lurralde ez-burujabeen, hau da, deskolonizatu beharreko lurraldeen zerrendan sartu zuen Nazio Batuetako Biltzar Orokorrak. Erreakzio sutsua berehalakoa izan da, bai Parisen bai Tahitin, independentistei boterea kendu berri dieten autonomisten artean. Izan da gogora ekarri duenik denbora luzeago duela Polinesiak Frantziako zati, Hexagonoko zenbait lurraldek baino: Savoia eta Niza 1860an sartu ziren Errepublikan. Giusseppe Garibaldi Nizako seme zen. Historiak baino, ikerleek saltwater test edo itsaso-froga deritzena dago, azkenean: horren arabera, kolonia-izaera, eta horrek dakarren autodeterminazio-eskubidea, metropoliak itsasoaz haraindi dituen lurraldeei legokieke.

Paradoxa bat: 2004tik bost aldiz izan da lehendakari Oscar Temaru independentista, baina ezin izan du erreferendumera deitu, autodeterminazioa kolonia-egoeran daudentzat erreserbatuta dagoelakoan. Maiatzaren 15ean Gaston Flosse autonomistari eman zion aginte-makila, hil hasierako bozak irabazi baitzituen. Baina handik egun bira NBEren erabaki garrantzitsu hori gertatu da, eta hara zelan itzuli den Temaru New Yorketik Tahitira heroi gisa. Berehalako ondorioa izan du: «Deskolonizatu beharreko herrialdea, Jainkoarren! Ahalik bizkorren amaitu behar da horrekin», esan du Flossek. Eta zer hoberik NBEk agindutako autodeterminazio-eskubidearen aldeko ebazpena egitea baino, «gogorarazteko polinesiar herriak daukan eskubide ukaezina Frantziako Errepublikaren baitan bizitzeko». Independentziari ezetz esateko nahi du Flossek, hain zuzen ere, galdeketa.

Ipar Irlandan ere unionista batek baino gehiagok begi onez ikusi zuen Sinn Feinen proposamena, 2016an Irlanda batzeari buruzko erreferenduma egiteko. Hori irabazteak auzia belaunaldi baterako atzeraraziko duela sinetsita daude. Konparazioa aski erraza da: Nafarroaren borondatea argi dagoela esan ohi dutenak behin ere ez dira saiatu nafarrei horren argi zegoena galdetzen. Galdeketa hori irabazteak euskal abertzaletasunaren estrategia guztia hondora bidaliko luke, behin betiko garaipena litzateke espainolismoarentzat, baina ez dira behin ere ausartu.

Aurkako helburuekin izan arren, konponbidea herritarrei galdetzea dela argi dute Polinesiako autonomistek zein independentistek. Auzia hortxe dator, ordea: nortzuk dira herritarrak, zein da subjektua? Egoera kolonialetan ohi denez, independentistek ez dute uste metropolitik denboraldi bat egitera datozenek bozka dezaketenik. Oscar Temaruk argi esan du: «1966tik, saio nuklearren ondoren heldu diren guztiek ez dute bozketan parte hartzeko eskubiderik. Sakoneko aldaketa hori gurean saio nuklearrak egiteak ekarri baitu. Europako Justizia Batzordeak onartu du Kaledonia Berrian hamabost urtez bizi izana (bozkatu ahal izateko). Ni urrunago joango nintzateke; orain, eztabaidan jarri behar da». Gaston Flossek ezetz erantzun du, hori bazterketa litzatekeela.

Hara non, maiatzaren hamazazpian Frantziako oinarrietarik bi astindu ziren. Parisen ia espanturik sortu gabe, bidenabar. Korsikeraren ofizialtasunaren alde bozkatu zuten Aiacciun. New Yorken Polinesia Frantsesa kolonia bat zela aldarrikatu zuten. Heldu den astean autodeterminazio-erreferendumaz mintzatuko dira Tahitin. Aiacciu zein Tahitiko erabakiak, bistan da, Parisa doaz segidan. Lehenak zail du, bigarrenak erraz.

Parisek deskolonizazioa, Errepublikako beste hizkuntzak eta herritarrei hitza emateari buruzko ebazpenak mahai gainean izanen dituelarik, on litzateke Euskal Herritik ere mezurik igortzea. Eta argiena, heldu den larunbatean Baionako karriketan jendetza biltzea Lurralde Elkargoaren alde. Sekula une aproposagorik.

BERRIAn argitaratua

Mediterraneoko hizkuntzak

Errepublikari eta Konstituzioaren bigarren artikuluari zirrikitua Hexagonotik kanpo hasi zaio urratzen. Herenegun, bederatziak baino lehenxeago, bi eguneko eztabaida luzearen ondotik onartu zuen Korsikako Biltzarrak korsikeraren koofizialtasuna aitortzen duen testua. Erabakia Parisen defendatu behar dute orain, baina irekitako bidea biziki garrantzitsua da. Hezkuntzan, administrazioan, hedabideetan hartu beharreko neurriak banan-banan bozkatu zituzten ehundik gora emendakinetan. Pierre Ghionga Korsikeraren Kontseiluko buru eta testuaren idazleak dio onartezina litzatekeela Frantziako Errepublikak uko egitea eskualde baten borondate demokratikoari. Luze joko du oraindik, baina historia idatzi zuten Aiacciun herenegun.

Uhartetik mendebaldera Katalunia dugu; urtebete barru katalan estatuari buruz bozkatzeko asmoz. Azken hilotan hizkuntza ere eztabaidagai izan da independentisten artean. Funtsean, 2014an eratu nahi duten Estatua nolakoa izango den irudikatzeko unean dira. Vicent Partalek Kataluniako estatuak hizkuntza ofizialik ez izatea proposatu du. Katalana litzateke Estatuko hizkuntza nazionala eta de facto erabiliko litzatekeena, eta gainontzekoak lekuaren eta erakundeen arabera erabiliko lirateke. Izan ere, katalana ofizial egiteak espainierari ere koofizialtasunerako bidea irekitzea ekar lezake, eta normalizazioa behin betiko oztopatzea hain hizkuntza handiaren presiopean. Asko dira munduan zehar hizkuntza ofizialik gabeko estatuak. «Konbentzituta nago Kataluniako estatu berriaren erronka garrantzitsuenetakoa dela ulertzea munduan gauzak ez direla halabeharrez Espainian diren bezala, eta ez direla kopiatu behar Espainiako estatuaren jokabide guztiak» dio Partalek. Gurean ere euskara ezagutzea beharrezko izatea proposatu izan dute abertzaleek, Espainiaren kalko eginez. Hobe administrazioa euskaraz bizitzea, udaletatik epaitegietara, poliziak herritarrekiko harremanak euskaraz bideratzea, funtsean Estatu-hizkuntza edo hizkuntza nazionala izatea.

Mediterraneoaren beste muturrean, nekez heltzen da albiste onik Siriatik. Baina sarraski hartan ere itxaropena herri ukatuen eskutik dator. Azken urteotan Iraken burujabetza lortu ondoren, orain Kurdistan mendebaldean (Sirian), banan-banan askatu dituzte herri kurdu gehienak iazko uztailetik. Eta burujabetza-esperientzia paregabea ari dira garatzen. Eskola da lehen urratsa; dozenaka ireki dituzte Siriako Kurdistanen. Hamarkada luzetako arabiartze behartuaren lekuan, lehen aldiz kurdueraz egin dute ikasturtea umeek. Neska-mutilak elkarrekin gelan, elkarrekin erakunde berrien agintean eta elkarrekin gerra-frontean eta kontroletan. PKKren Siriako adar diren YPG miliziek daukate eskualdearen kontrola. Asteon bi irudi eder iritsi dira Kurdistandik: umeek eskola-agiriak erakutsi dituzte harro, kurdueraren eguna ospatzeko. Bigarrena, Turkiako estatua utzi duten gerrillariak Irakeko Kurdistango mendietara iristen. Litekeena da hainbatek Siriako bidea hartzea, egun kurduen apustu garrantzitsuena den Rojava-n («mendebaldea» kurdueraz), autonomia behin betiko finkatzen laguntzeko. Nazioarteko laguntza eskatu dute. Berriki zenbait kaxa botika iritsi zitzaizkien Nafarroatik.

Sirian bertan bada gutxiago ezagutzen den gutxiengoa. XIX. mendean Errusiak Kaukasotik kanporatu eta otomandar inperioan sakabanatu ziren zirkasiarrak, Zirkasia hutsik gelditu zen, biztanleen ehuneko 90 galduta, bertan zein Itsaso Beltzean hilda edo deportatuta. Hala sortu zuten Amman hiria esaterako, egun Jordaniako hiriburu. Siriako zirkasiarrek berriz, arbasoen lurraldera itzultzea eskatu dute. Ehunka gutxi batzuei baino ez die Moskuk utzi, ordea. Etzi, maiatzaren 21ean, Zirkasiako konkistaren eta zirkasiar nazioaren suntsiketaren 149. urteurrena gogoraraziko dute. Krasnaya Polyana izeneko zelaian izan zen azken borrokaldia 1864an. Urte bakarra falta mende eta erdirako, eta orduan Krasnaya Polyanako zelaietan egingo dituzte Sotxiko Neguko Olinpiar Jokoak. Berariaz ezkutatu du orduko sarraskia Errusiak, zirkasiar kulturari ez dio oihartzun txikiena eman, ezta folklorikoki ere. «Gure arbaso sarraskituen hilobien gainean ibiliko dira eskiatzen» salatu dute diasporako zirkasiarrek.

BERRIAn argitaratua

Guatemala, arrazismoa eta justizia

Urte eta erdi da nazioartera begira jarri nintzela BERRIA-ko txoko honetatik. Inposatutako agendarik gabe, geure begiekin: zer egiten ari diren estaturik gabeko nazioetan, zelan urratzen duten independentziaren bidea beste herri batzuek. Pakistango hauteskundeetan buru-belarri ari diren hedabideetan, nekez irakurriko duzue Balutxistanen gerra betean daudela, eta ia inor ez dela bozkatzera joan.

Latin Amerikak Euskal Herritik arreta handiegia hartzen duela konbentzituta nago. Latin den Amerika horrek mendetan isilarazi, ukatu, zapaldu, gutxietsi eta era guztietan, fisikoki ere bai, desagerrarazitako kontinentera begiratu nahi dut gaur, baina. «Kanadak ez zuen AEBek bezalako anikilazio politika planifikaturik izan, baina haiek bezain txarto egin gabe ere, gauza txar asko egin ziren», ziostan Margaret Atwoodek. Kanadatik Txileraino doan politika arrazista hori bost mendetako tragediaz josita dago, baina Guatemalan hezurmamitzen da azken hamarkadetan.

Asteotan, irakurrieran jarraitu ditut ia nagusiki Efrain Rios Montten aurkako epaiketan esandakoak. Jakinda ere malko gutxi izango zela, maia indigenek begiak ia inoiz ez bustitzen ikasi dutela bost mendetan, gogorregia zitzaidan testimonioak entzutea; ñabardurak ñabardura eskema beraren inguruan beti: soldaduak Kitxeko herriren batean sartu, Nebaj eta ixil etniaren eskualdean bereziki, etxeak erre bizilagunak bertan giltzapetuta. Bortxaketa masiboak, jendaurrean ere bai, edo exekuzioak. Neba bizirik erretzen ikusarazi ziotela ekarri zuen gogora Rigoberta Menchuk. Uztak erre, ganadua ebatsi, gosez hiltzeko. Eta halako batean, azkenean, 86 urte dituela, Rios Montt kristau fundamentalista, genozidioagatik zigortu du Jazmin Barrios epaileak, 80 urteko espetxealdira.

Bozkarioa sufrimenduaren parekoa izan da, oso isila, badago alderik latinotik indigenara, ikusi nahi duenarentzat. Baina zabaldu da. Ez da aski bakarra zigortzea, badakit, baina ez kendu poza, itxaropena 200.000 hildakoek gutxieneko justizia jaso dutela uste dutenei. Epaiak argi dakar: ixilak estatuaren etsai publikotzat hartu ziren, eta arrazismoaren biktima ere izan ziren, menpeko arrazatzat hartu ziren.

Agintari kriolloen estatu politika izan zen; XIX. mendeko eta XX.eko lehen erdialdeko diktadura ankerrenetan maia biztanleek esklabotza-moduko egoeran iraun zuten. Estatu Batuetako United Fruit konpainiak bere egin zuen estatua azkenean. Jorge Ubico diktadorea Franco onartu zuen bigarren agintaria izan zen 1936an, Hitler eta Mussolini baino hamar egun lehenago. Handik laster, baina, itxaropenaren hamarkada piztu zen. Goizegi, menturaz, Kubako iraultza baino hamabost urte lehenago. 1944-54ko gobernu demokratikoa, Juan Jose Arevalo eta Jacobo Arbenz buru, odolez zapaldu zuten. Arrazismoa Guatemalan bertan zegoen, baina Estatu Batuen bultzada antikomunistarik gabe ez zatekeen posible. Eta Arbenzen gobernuak Mosku baino Washington zuen eredu: Roosevelten New Deala, oinarrizko zerbitzu publikoak, hezkuntza eta lurraren banaketa. Landu gabeko lurrak soilik hartu zizkioten United Fruiti, konpainiak berak ezarritako prezioan; zerga-iruzurra egiteko prezio horretan berean. Eisenhowerrek gehiegi zela iritzi zion, eta estatu kolpeari ekin zioten. Guatemalan zen Ernesto Che Guevara, eta Kubarako markatu zuen esperientzia izan zen hondamendi hura. Han zen Jokin Zaitegi ere; Euzko-Gogoa hamarkada itxaropentsuan sortu zuen. Estatu-kolpearen ondoren Lapurdira itzuli zen Zaitegi, eta Venezuelara jo zuen Andima Ibiñagabeitiak.

Guatemala odoletan gelditu zen 40 urtez. Bolivian presidente indigena hautatu dute, nazio askoko estatua sortu. Guatemalan berriz, Rios Montten aldekoen indarra ikusi dugu, epaiketa «Eliza Katolikoaren montaje» gisa ere aurkeztu dute. Arrazismoak bizirik dirau Ameriketako herri triste eta ederrenean. Baina ostiralean zerbait aldatu zen han ere.

BERRIAn argitaratua

Lurraldetasun kontuak

Eskozian ez bezala, Espainiaren menpeko nazioek lurraldetasunean dugu oztopo nagusietakoa. Euskal Herrian, inon baino gehiago. Katalunian ere hala zelakoan geunden duela ez hainbeste, baina han zirt edo zart egin dute. Herri Katalanak aintzatestea eskatzen dutenek ere ontzat ematen dute Kataluniako Printzerriak hartu duen bidea, gaur-gaurkoz posible den bakarra delakoan.
Erabakiak alde bi baititu: begi-bistakoa da nazioaren zati baten independentziak nazioaren zatiketa, partizioa dakarrela. Katalunian aspaldikoa da zatiketa hori, horratik, Euskal Herrian baino askoz zaharragoa. Gerraurreko Generalitateak ere ez zuen Herri Katalanekiko berehalako helbururik; euskal autonomiak bai. Baina alde positiboa ere ezin zaio ukatu: pentsaezina da prozesu demokratiko batean hainbat egiturak bat egin eta Estatu berri bat sortzea; aitzitik, egon dagoen egitura batetik bideratu behar da hori. Hori da Kataluniako helburua: herritarrei galdetu ostean, Artur Mas presidenteak erkidego autonomoa Estatu independente bihurtzen dela aldarrika dezala.

Katalunian kontsentsu zabala zegoelakoan, eztabaida lehertu da azken asteotan. ANC Biltzar Nazionalak Mallorcan zeukan taldeak gainontzeko taldeen antzera onartzeko eskatu zuen, biltzar orokorrean hitza eta boza izateko. ANCko gehiengo handi batek aurka bozkatu zuen. «ANCk argazki tristea eman digu; Katalunia izan nahi duen Mallorca eta halakorik nahi ez duen Katalunia» kritikatu du Gabriel Bibiloni Filologia irakasleak. ANCk baditu taldeak atzerrian, «baina eragotzi egiten da nazio katalanaren baitan ANCren lurralde-artikulazioa», esan dute Mallorcatik. Vicent Partalek ere kritika egin zion ANCri «eztabaida guztiz politiko bat auzi administratibo» bihurtzeagatik. «Gertatu behar» zuela uste du, eta «Mallorcako enbidoa, agian gustukoa izan ez arren, ezinbestekoa da: zein da katalanen nazioa?».

Izan da besterik uste duenik ere. Mallorcatik bertatik Davit Jordi Llobet kazetariak arrazoi eman dio ANCri: «Ondo egingo dute indar guztiak argi geratu diren helburuetan kontzentratuta: erabakitze eskubidea Kataluniako estatua lortzeko erabiltzea. Edozein distrakzio, edozein apeta pankatalanista, joko-mahai honetan eta une honetan, Kataluniak Espainiako estatuaren baitan jarraitzea dakar». Nazio kulturala eta politikoa bereizten ditu Llobetek, nazioa batez ere politikoa den fenomenoa deritzo. «Kataluniako Parlamentuak argi utzi du: Kataluniako herria da subjektu juridiko eta politiko subiranoa. Horri, mendebaldean eta iraultza liberaletatik nazio deitzen zaio […] mallorkinismo politikoaren helburua Balear Uharteetako estatua sortzea izan behar da, hori da gure nazio politikoa. Eta gainontzeko herrialde katalanekin (zeintzuekin nazio kulturala edo komunitate etnolinguistikoa partekatzen dugun) izaera konfederaleko elkarlan harremanak sortu, berdintasunean».

Subjektua erabaki behar da, eta oso bide interesgarria ari da urratzen Katalunia. Baina argi izan behar da, halaber, prozesu sezesionistak zailak baldin badira irredentismoa (lurralde batek Estatu bat utzi beste baten zati bihurtzeko) ia ezinezko dela. Irlanda bera adibide (eta han geografia alde dute, uhartea baitira), unionistek nahiago dute Londrestik bereizitako Ipar Irlandako Estatua, Dublinekin bat egiten duena baino. Hego Tirolek ere errazago leukake independentzia, ezen ez Austriarekin bat egitea. Kosovon beste horrenbeste, debekatu egin diote Albaniarekin bat egitea. Sarritan esan dugu: nazioartean lurralde batasuna errespetatzea aldarrikatzen denean, hain zuzen ere, Estatuei buruz ari da, Estatu batek bermea izan dezala beste Estatu batek ez diola lurralderik kenduko. Beraz, Kataluniako prozesu sezesionista arrakastatsua baldin bada, Espainiarekin akordio bat lortuko du, bien arteko mugak argi uzteko eta haren lurraldeekiko aldarrikapenik ez izateko. Arrazoi du Llobetek horretan: Valentziak edo Balear Uharteek errazago dute Estatu propioa eratzea, Kataluniako estatuarekin bat egitea baino. Estatua izanda, burujabea zara erabakitzeko zeure horretan jarraitu ala aldamenekoarekin konfederazioa osatu nahi duzun.


BERRIAn argitaratua

Europako kontu bi

Bat. Askotan aipatu dudan anekdota etzidamu ziur asko errepikatuko da: Maiatzaren Lehena, istiluak Berlingo Kreuzbergen. Ehunka polizia (pilotak guztiz debekatuta), kargak tarteka, manifestarien harri eta botila jaurtiketak. Atxilotu dute gazte bat, eta nirekin zegoen kameralaria ziztu bizian joan da harantza. Mutila atxilotuta daukan poliziarengandik metro batera dago grabatzen. Eta agentea bera da burua jiratzen duena, irudietan ez agertzeko. Otu ere ez kameralariari hitz erdirik esatea, hain gutxi lana nondik egin behar duen edo non kokatu behar den gori-gori den egoera grabatzeko. Akreditazioa, bakoitzak berea, noski, ezer agerian eramateko beharrik gabe. Euskal Herrian, udaltzain batek ere esana dit kamera itzaltzeko, etxeko atari bat grabatzen ari ginela parean egokitu zelako. Askegunean gertatutakoak dimisioak ekarriko lituzke Alemanian, eta poliziak auzipetzea. Eta, hala ere, badu pozgarritik Lander Arbelaitzi jazotakoak: duela hamar urte nekez gaindituko zuen bizpahiru hedabideren oihartzuna. Euskal PENekook izan ginen salatzen lehenak, hura gertatu zen ostiralean bertan, Arbelaitzek berak zabaldutako irudi nahasiak ikusi eta berehala. Ezagutzen ditugulako, bai Lander bai gurean dabiltzan poliziak. Beste batzuek bizpahiru egunera egin zuten, erasoaren bideo editatuak isiltasuna halabeharrez hautsarazi zienean. Ostiralean prentsa askatasunaren eguna izango da, eta bazterrotako elkarteek munduko kazetari espetxeratuen berri emango dute. Baina ez dituzte aipatuko Teresa Toda, Jabier Salutregi eta Egin-eko langile giltzaperatuak, bost urte baino gehiago honezkero preso. Hain gutxi Ernairen webgunea ixteko agindua; hor ere terrorismoa goratzearen komodina darabilte. Argi esan dezagun: etakide bat goratzea —edo ETA bera— maila politiko edo moralean izan liteke kritikagarri, mingarri ere bai batzuentzat, baina adierazpen askatasunak hori zigortzea eragozten du Europako edozein herrialdetan. Eta Euskal PENen berdintsu salatu ditugu Egunkaria-ren itxiera, Egin-eko lagunen atxiloketak, kazetari mehatxatuak, ETBren aurkako atentatua edo Apurtu.org-ren aurkako operazioa.

Bi. Catherine Ashton erdian, Serbia eta Kosovoko lehen ministroak albo banatara. Ez dago besarkadarik, ez irribarrerik. Europak behartuta akordioa lortu dute, baina Europak baino ez du ospatzen. Kosovok nahi ez duen autonomia ematen die iparraldeko serbiarrei, Vetevendosje —Autodeterminazioa— taldeak Bosniako Srpska berri bat sortuko dela dio, Troiako zaldia etxean. Beste aldean, Serbia jakitun da Kosovo aitortzen ari dela praktikan. Hamalaugarren puntuak («alde batek ere ez du blokeatuko beste aldearen aurrerapausua EBrako bidean») ondorio hori du funtsean. Gogora dezagun: 2007 osoan negoziatzen ibili eta akordiorik ez lortzean, 2008ko otsailean Kosovoko Parlamentuak aldebakarreko independentzia aldarrikapena (UDI ingelesez) egin zuen. Serbiak Hagako Justizia Auzitegira jo zuen, eta 2010ean argi ebatzi zuen: nazioarteko legedian inon ez da debekatzen UDIa. Europar Batasunean Kosovo onartzen ez duten bost estatuetatik, Espainiak du jarrera zurrunena. Madrilen baldarkeriak erakarri du nazioarteko hedabideen arreta Kataluniara eta Euskal Herrira. Kosovoko akordioa onuragarri zaio Europako Batasunari —beti bezala joko motzera begira— Serbiarekiko korapiloa askatzeko, eta EBra batzeko negoziazioei ekiteko. Akordioa serbiarrek bozkatzea planteatu dutelarik, beldurtu egin dira batzuk. Iaz berdintsu gutxietsi zuten Kosovo iparreko serbiar udalek egindako galdeketa. Beti ditu arriskuak hitza herritarrei emateak, bistan da. Demokrazia konplikatua da. Baina ez litzateke behartu beharko etxe berean egotera elkarrekin bizi nahi ez dutenak. Kontuak kontu, Europari komeni zaio, eta Espainiari ez. Katalunian berehala ikusi dute akordioak zelan hauspotzen duen euren bidea: UDIa zilegi dela agerian geratu da, eta hasierako korapiloak bost urteren buruan ia askatuta daudela. Espainia inoiz baino bakarrago dago.

Asteko onena, Tomislav Nikolic serbiar presidente nazionalistaren berbak. «Belauniko jarrita barkamena eskatzen dut Srebrenican egindako krimenagatik». Biharamunean Gernika omendu genuen.

BERRIAn argitaratua

Txetxeniaz

Kutxak zituen atzo aipagai Andoni Egañak. Gerretako memoriak gordetzen dituztenak. Niri Txetxeniako oroimenaren kutxa ireki zitzaidan. Azken gauean, etxeko nagusiak bere gelara eraman ninduen, emazteak —nire itzultzaileak— afaria egin bitartean. Zail genuen komunikazioa, nire errusiera eskasegia zen. Baina ohepetik armen kutxa atera zuen eta fusil zatiak muntatzen irakatsi zidan. Baita kamuflaje uniformea jantziarazi ere. Hantxe nengoen, munduko herririk arriskutsuenetako batean, soldadutxoetara olgetan. Ez da azaltzeko erraza, baina han emandako egunetan ulertu nuen nolabait. Armekiko lilura, sendotasunaren kultura, mutilengan txikitatik oso errotutako balioak dira. Borroka-arteak eta borroka-kirolak maite dituzte, gimnasioak, tradizioa eta familia. Yoav Karni kazetariak gogora ekarri legez, hainbat herri menditarrek gisako bizimodua izan dute. Suitzarrak ez ziren bada mertzenario izan? Euskaldunak pirata? Gaur Sirian oposizioaren aldeko Muhajireen (etorkinen) Brigadako borrokalari ausartenen artean dira txetxeniarrak, lehenago Abkhazian eta beste hainbat lekutan borrokatu diren legez. Ez ditut maite horrelako orokortzeak, baina Gulag Artxipelagoan Alexandr Solzhenitsinek ere adierazi zuen gatibutzan txetxeniarrak zirela duintasunari eutsi zioten bakarrak.

Errusiarren herririk gorrotatuenen artean dira txetxeniarrak. Kaukasoko menditar nortasun independentea Errusiako lautadetako otzantasun feudalaren antipodetan dago. Eslaviarren balioetatik urrun, baita mendebaldekoetatik ere sarritan. Indarrez konkistatu zituzten 1859an, 1943an Stalinek lau txetxeniarretik bat hil zuen trenetan Kazakhstanera bidalita, 1999tik Vladimir Putinek milaka hil ditu Ramzan Kadirov Txetxeniako ugazaba ezarri arte. Edozein txetxeniarren biziaz eta heriotzaz erabakitzeko gaitasuna duen Kadirovek eskuak garbitu ditu Bostongo gertakarietan. Moskuk ere irribarre zinikoa egin du: hara zer gertatzen den Mendebaldeak terroristak aterpetzeagatik. Txetxenian inoiz bizi ez eta Estatu Batuetan hazitako familia batetik ei datoz Tsarnaev anaiak. Ustez zortzi urteko ume bat, 29ko emakume bat eta ikasle txinatar bat hil zituen bonba jarri zuten Bostongo maratoian. Anaia nagusia hil du poliziak, eta hemeretzi urteko gaztea atxilotu.

Hortik aurrera galdera ugari dago. Kaukasoko Emirerria aldarrikatu zuten gerrillariek ez dute Bostongo erasoa aldarrikatu. Errusiako edo Txetxeniako zerbitzu sekretuengana ere begiratu du norbaitek, nahiz eta tsarnaevtarrez zabaldu den profilak besterik dioen (AEB edo Txetxeniako selekzioarekin ariko zela, ez Errusiarekin). Washingtonek Magnitsky zerrenda jakinarazi berri du; AEBetan sartzea debekatzen duten Errusiako hemezortzi goi-kargudunen izenak ditu, hiru txetxeniar tartean, giza-eskubideak urratzen dituztelakoan. Bostongo tsarnaevtarrez esandakoak (musulmanak, borroka-kirolariak, armazaleak) edozein txetxeniarren profilari dagozkio: kolaborazionista, independentista zein islamista. Baina estigma berriz ezarri da.

Mutil torturatuak elkarrizketatu nituen Txetxenian. Txetxeniar emakumeek, berriz, seme desagertuez hitz egin zidaten, ez oinaze pertsonalez. Emakumezko kazetarien bidez jakin dugu hori. Natalia Estemirovarekin hitz egin genuen; aste gutxira hil zuten. Berdintsu gerrak elbarritutako umeekin ziharduen Zarema Sadulaieva. Anna Politkovskaia haien aurretik. Gizonezko kazetariok iristerik ere ez dugun eremuak. «Bagoaz aurrera; duela urte batzuk ezingo genuke horrela joan autobusean, ni zure ondoan eta senarra apartean eserita», esan zidan lagun batek. Genozidio stalinista eta guzti, sobietar garaiko lorpen sozialak hondora joan dira Putin eta Kadirovekin. Nire memoriaren kutxa irekitzean, beso zabalik hartu ninduen komunitatea datorkit gogora. Inguxetian atxilotu eta hotelean mehatxatu ostean iritsi nintzen, eta Grozni ondoko herrixka batean, gerraostean berreraikitako etxean hartu ninduten abegikor. Han seguru nengoen, hala da txetxeniar legea. Haien bizipoza eta etxeko ohiturak barrutik ezagutzen utzi zidaten. Herri berezirik bada, txetxeniarra hori. Tinkotasunagatik iritsi dira XXI. mendera, izugarri ordainduta. Merezi dute behingoan askatasuna.

BERRIAn argitaratua

Estatura bidean

Aski esanguratsua izan zen: Kataluniako inkestek babes zabalena ematen dioten alderdiko ordezkaria Espainiako Kongresuko eskaileretan behera, katalanez egiteagatik Jesus Posada presidenteak berba kendu ziolako. Agerikoa zen: katalanak Espainiatik kanporatu egiten dituzte. Katalan diputatuei emandako mezua ez zen izan Espainian behar zutela soilik, agerian utzi zieten katalan izaterik ere ez zutela.

Harresia hasi da pitzatzen, ordea. Artur Mas lehendakaria Espainiako Mariano Rajoyrekin bildu da, baita Alfredo Rubalcaba oposizioko buruarekin ere. Fiskalitatean negoziatu nahi du presidenteak, Konstituzioa aldatzea proposatu dio PSOEkoak. Espainiak ohi duen estiloan, berandu eta txarto. Guraso bakarrak gela osoa espainoltzeko eskubidea daukala esan dioten aste berean azenario txikia jarri nahi izan diote Artur Masi. Bai, Zapaterorekin estatutua urardotu zuen Mas bera da, baina katalan herriak bide luzea egin du honezkero, lehendakariak atzerantz egiteko. Katalan herriak berarekin eraman du Mas, Espainiatik oso urrun dagoen lekura, basamortua igaroarazi diote. Balizko zubi guztiak —Estatutua, itun fiskala, Espainia federala edo katalanezko hezkuntza—, aspaldi zartatu zituzten espainiar politikariek eta epaileek.

Trantsizio Nazionalerako Kontseilua estatu-egiturak definitzen ari da. Ekainerako prest nahi dituzte. Espainia berriz, orain hasi da iazko ikasgaiak gainditu nahian. XXI. mendeko independentismo demokratiko batentzat sparring baldarregia da Espainia. Madril gusturago moldatzen da euskaldunekin. Egurra eman eta jaso. Carlos Taibo idazleak aipatzen zidan ideia hori: Espainiari Euskal Herria baino gorrotagarriago zaiola Katalunia. Ikasgelako bi astokiloek min emango diote elkarri, baina Katalunia betaurrekodun ume dakusa, argi bezain maltzur. Indarraren xalotasunetik urrun inteligentzia maltzurra baino ez dio ikusten. Topikoan sakontze aldera, euskaldunak —eta espainolak— sentimenduz ariko lirateke, okerrak izan arren, baina patrika leukake katalanak gidari. Nahi bezala mespretxatu dezake Katalunia, ezinegonak ezinegon, negoziatu beharko du Espainiak. Gaur galdeketa negoziatu dezake. Bihar dibortzioaren ondorioak negoziatu beharko ditu.

Itxaropena piztu beharko luke: Artur Mas independentista bihurtu bada, hemen ere posible da. Hango etxeko lanetatik ere ikasi beharko litzateke; ERCk iaz itun fiskalaren alde bozkatzean, esaterako. Bazekiten ez zela horretarako unea, independentziarako baino, baina ez zioten Masi porrota eman nahi izan; aldamenean behar zuten, ez aurkari. Konparatu Iñigo Urkulluk asteon aurkeztu duen egitasmoarekin. Espainiar eskuinarentzat EAEko lehendakaria haustura sezesionistaren bidean sartu da. Euskal independentismoak berriz, egitasmoaren alde lausoak salatu ditu, erreferendum hitza desagertzea adibidez. Zilegi da, baina estrategia independentistan eraginkorragoa litzateke bide horretan sakontzera adoretzea. Definizioz segurola samarra izango den lehendakariari konfiantza ematea. Eta erakustea, gainontzekoan muturtuta ibili arren, Katalunia eta Eskoziaren uberan bidelagun izango direla, lasai egin dezakeela uretara jauzi, Legebiltzarraren ia bi herenen babesarekin.

Astelehenean hildako Margaret Thatcherrek samina ekarri zion Irlandari. 1981eko gose-grebalariak adibide argien. Baina Eskoziari begiak irekiarazi zizkion, halaber. Alex Salmondek gogora ekarri du. Ingalaterrarako neurri antisozial berberak hartu zituen Eskoziarako, baina kontserbadoreak gutxiengoan ziren han: «Askatasunez esan dezaket hark bizkortu zuela Eskoziako Parlamentu baten aldeko mugimendua, jendeak ez baitzuen gehiago ikusi Parlamentua ideia polit bezala. Herrialdearen gizarte-egitura babesteko ezinbestekoa zela ikusi zuten».

David Cameronek badaki zer ez egin. Espainian berriz, Thatcherrek gorroto zituen thatcherzaleak daude agintean (nazka victoriarra zien Gibraltarren auzokideei). Baina askoz baldarragoak dira.

BERRIAn argitaratua

Herritartasuna

Behinola idatzi nuen Larrepetiten: Istanbulen kazetari izateko akreditazio-paperak hartu nituenean, izen-abizen, jaiotze-data eta ohiko datuekin batera, bi laukitxo zeuden, elkarren desberdinak: bat herritartasunari zegokion (citizenship), eta naziotasunaz galdetzen zuen bigarrenak. Lehena Estatuari zegokion, zure pasaporteak adierazten duenaren arabera, Turkiako, Espainiako, Frantziako edo beste edozein estatutako herritar izango zara. Horren aldamenekoa, baina, erlijioa legez, pertsonala da, eta ez du zertan Estatukoarekin bat egin. Hortik dator «gutxiengo» (minoría) kontzeptua.

Frantzian eta Espainian gauzak nahasi ohi dira. Alemania adibide duen nazionalismo etnikoaren aldean, sarri goraipatzen da frantsesaren nortasun zibikoa. Baina aski agerikoa da gauzak ez direla ez zuri ez beltz. Munduko leku gehienetan, oso erraz ulertzen da Estatuko herritar izatearen eta norbere nazioaren arteko aldea. Inperioek denak zapaldu izan zituzten berdintsu, baina ez ohi zuten Estatu modernoaren —frantses nazionalismoa eredu, berriz ere— asmo berdintzailerik izan. Estatuko herritar guztiak berdin dira, denak citoyen(ne), baina Estatua nazioaren pare bihurtzen da. Estatua berdin nazioa bada, herritar horiek guztiek naziokide bihurtu behar dira. Bihurtzea... asimilatzea, alegia. Alemaniak bazeukan herria XIX. mendea baino lehen, baina hainbat printzerri eta inperiotan zatituta, estatua falta zuen. Berdin Italiak. Frantziak eratu zuen Estatua, baina nazioa falta zuen. Eta bi mende eman ditu frantsesak sortzen. Euskaldunak eta bretoiak asimilatzen, aljeriarrak galiartzen, antillarrak frantsesten. Aleman herriko ziren alsaziarrak Frantziako herritar baziren, frantses behar zuten. Asimilazioa ia burututa, ukabila pixka bat zabaltzeko tenorea izan liteke. Alsaziak erreferendumera joko du gaur.

Turkia ere Frantziaren ispiluan sortu zuen Mustafa Kemalek, Ataturk turkiarren aitak (horregatik «naziotasuna» esatean ez dago «kurdu» jartzerik, turkiartasunean urtu baitzituen; baina bai musulman ez diren «armeniar» edo «greziar», hori ia estigma onartzea beste izan arren). Otomandar inperioaren errautsetatik eraiki zuen Turkia Ataturkek. Bazuen Espainiarekiko antzekotasunik: galdutakoaren mina baino gehiago, munduko konplotaren sentipena. Grezia, Errusia, britainiarrak, armeniarrak, kristauak oro, denak zituen etsai Turkiak. Denek nahi zuten Anatoliako lurra berentzat. Indarraren bidez eutsi zieten 1915ean, 1923an. Turkiak Estatuko ia hizkuntza guztiak desagerrarazi ditu. Baina kurduek aurre egin diote asimilazioari, belaunaldi berrietan hizkuntzak galera izugarria jasanda ere.

Kurdistanen zabaldu den prozesuan garrantzitsuak izan litezke Gobernutik esan berri direnak: Turkiako errepublika herri ugariren bilgune bada, inor ezin dela behartu turkiar izatera. Batzuetan galdetzen didate zergatik independentismoa ez den azalerazten Kurdistanen. Muga-aldaketa tabu handiegia da Ekialde-Hurbileko liztor-habian. Baina gurean are tabu handiagoa da Estatuak onartzea ez dagoela zertan espainiar edo frantses izan Espainia edo Frantziako herritar izateko. Ñabardura oso garrantzitsua da, Turkiaren izaera bera goitik behera erauzten du. Mendebaldean oso barneratuta daukagu herritarren berdintasunaren ideia, baina berdintasunaren nortasun zibiko horrek Estatuaren baitan herri ugari daudela ukatzea ere badakar. Edo Espainiako absurdura, herri eta nazio bakarra dagoela esan, eta gero zer den ondo definitu ez daitekeen zerbaitera onartzera. Turkiako Konstituzioan aldaketa semantiko horrek kurduei independentzia ematen die, kurduak Estatura asimilatu beharrean Estatua kurdu (ere) bihurtzen da. Horrek ez du zerikusirik Espainiako autonomia batekin.

BERRIAn argitaratua

Aberriez

Laurogei urte bete zituen iaz lehen Aberri Egunak. Enbatak eta Itsasuko Aberri Egunak, 50 aurten. «Aberriz aldatzea erabaki» zutela gogorarazi zigun herenegun Idurre Eskisabelek, nik hiru aldiz espazio handiagoa izanda ere lortuko ez nukeen eran.

«Aberri» gaur egun gutxi aldarrikatzen den kontzeptua da; testuinguruan kokatu behar, beraz. Oporretan kanpoan ez dauden euskal abertzaleek ospatzen dute. Historikoki garrantzi handia izan du datak, baina mugatua. Kataluniako Diadarekiko konparazioa ez dator 2012ko manifestazio historikotik soilik; katalan guztiek bere egiten duten egunetarik da, suhartasun handiagoz zein txikiagoz.

Urriaren 25a, EAEko Estatutuaren Eguna hauspotzen saiatu dira gurean espainiar alderdiak. Baina zatiketaren eguna ere bada hori, begi bistako arrazoiengatik. Autonomiak lortu du, onartu beharko da, euskal herritar sentiaraztea EAEko biztanle guztiak — ziur aski nafar asko herritartasun horretatik uxatu dituen ber gisan. Ipar Euskal Herrian gauzak zailagoak izaten dira, baina historia modu inteligentean eta guztiz era inklusiboan ari dira idazten azken urteotan. Apirila garrantzitsua izanen da Frantzian, eta lehen galdeketa gaur zortzi dute, Alsazian.

Hori guztia, Espainiak iragarri berri duen neurria dela eta: nazionalitatea (herritartasunaren sinonimo, bai Frantzian bai Espainian) hartu nahi duenak gainditu beharreko azterketa eta hizkuntzaren ezagutza arautu nahi du Gobernuak. Katalan, galiziar zein euskal abertzaleek eta ezkerreko oposizioak zorrotz egin diote kritika, baina egiari zor, mendebaldeko herrialde gehienek dauzkate gisako neurriak. Hausnarketa sakonagoa da, funtsean: leku batean jaiotzeak naziotasuna ematen dizu, irundar zein bartzelonar sortzeak espainiartasuna ematen dizu, baina ez perpinyatar edo baigorriar jaiotzeak.

Estatua daukanak bere arauak egiten ditu. Gure kasuan, autonomia izateak, euskal naziotasuna ukatzen duen Espainiaren baitan izanda ere, balio izan du euskal herritartasun hori orokortzeko, batzuek modu esklusiboan eta beste batzuek espainiartasunaren baitan ulertu arren (Ipar Euskal Herrian aberri handi eta txikiarekin gertatu legez). EH 11 Kolore bezalako ekimenen erronka hortik ere badoa; nortasuna osagarri egiten eta ez aurkako, senegaldar edo kolonbiar izatea euskaltasunarekin uztartuta.

ERC alderdiko buru Oriol Junquerasek argi izan du hori. Immigrazio handiko eta espainiera nagusi den Sant Vicenç dels Horts udalerriko alkate da (1950ean 3.000 biztanle, 20.000 1981ean, egun 28.000); ustezko tabu edo marra gorri asko gainditu ditu bere independentismoak. Asteon Espainiako selekzioa ikusteko herrian pantaila erraldoiak ezarri zituela gogora ekarri zuen Junquerasek: «Egunero milaka lagunengan ikusten dut, posible da emozionalki La Roja-ren jarraitzaile izatea eta independentista izatea, ez genuen besterik behar!». Duela hil batzuk, are polemika handiagoa piztu zuen, Katalunia independentean espainiera ere ofiziala izango zela esanda.

Euskal Herrian abertzaletasunak badu atabismotik, baina nortasun etnikotik urrun egoten ere jakin du. Antton Lukuk gogorarazten zuen zer esan nahi duen «Euskaldun zira?» galderak, ez «Bidarten bizi zirenez, ez eta ere zure amamak Urzurigaray ote zuen, net futitzen da hortaz. Erran nahi du sinpleki: nola mintzo gira euskaraz ala frantsesez? Beste definizioak bai direla etnizistak».

Espainiak espainola beharrezko bihurtzen du, baina hori ez da aski espainiar bihurtzeko. Gehiago behar da, besteak beste Erregearekiko leialtasuna. Euskal Herriak aurkako bidea beharko luke: independentismoarentzat gaur suizida litzateke euskara behartzea, gaur euskal herritar diren bi hereni kenduko liekete herritartasuna (eta independentziarako gogoa). Oztopo ez, baina modu positiboan planteatuta, euskara izan liteke herritartasunerako berme. Erdarak (= ez-euskarak) ez du herritartasuna kentzen, baina euskarak badu ematen. Erdalduna baliteke euskal herritar izatea, baina zalantzarik gabe, euskalduna bada, hala nahi badu. Euskalduntzerako tresna garrantzitsu horrek —herritartasunaren bermeak— Estatua behar du atzetik, herritartasuna arautzeko burujabetza. Berriz ere Lukuren berbak: «Munduan ba ote da populurik auto-definizio hain irekia duenik? Euskara ikasten duzu, ziup, automatikoki euskaldun zira, ongi etorri klubera eta puntu».

Emigranteek eratutako estatuek ondo aztertu dute gaia. Estatu Batuek, Australiak eta, batez ere, Kanadak. Herritartasuna hartzen duten etorkinekin zeremonia ederrak egin ohi dira herrialde horietan, jaieguna dute kanadar bihurtzen diren vietnamdar, mexikar zein haitiar jatorriko lagunek. PEN Internationaleko lehendakari John Ralston Saulek behin baino gehiagotan parte hartu du ekitaldi horietan; ongietorri mezuak probokazio puntu batekin lotzen dituela gogorarazi zidan berriki: «Europako nazio-estatuek ez bezala, hau ez da hizkuntza bakar bat edo erlijio bakar batek osatutako herrialdea. Zuek ere herrialdeko zati zarete honezkero, zuen ohitura, hizkuntza eta sinesmenekin. Horiek Kanada aberasten dute. Herrialde hau zuena ere bada, beraz. Baina zuena egin duzue halaber herrialde honen historia, amerindiarren sarraskiak esaterako. Zuek ere nire erantzukizun berbera daukazue orain». Berdin dio iritsi berriak izatea, herrialdeak zabal hartu zaitu, eta taldeko kide zara, onerako zein txarrerako.

Etorkizuneko aberriak besoak zabalik beharko ditu. Hura sentitzeko mila modu onartu beharko ditu. Baina horretarako ere, Estatua beharko du.

BERRIAn argitaratua, 2013ko Aberri Egunean

Edinburgo eta Diyarbakir

Eskoziak independentzia prozesuaren lehen detaileak argitaratu zituenean, duela urtebetetik gora, euskal independentista batek baino gehiagok galdetu zuen ea olatua hartzeko gai izango zen. Inplizituki, ezetz zioen erantzunak, ordura arteko olatuak, Quebec eta abar, hartu ez ziren legez. Kurduentzat historikoa izan den Newroz egun berean Edinburgon azken kartetako bat argitu dute: independentzia erreferenduma ez da 2014ko udagoienean izango, uda amaitzear dela baizik, irailaren 18an, ostegunarekin.

Entzun dut Abdulla Ocalan, ikusi ditut kurduak hunkituta, eta entzun dut Alex Salmond. Inbidia ematen du, baina ez duela urtebete beste. Kurdistan Ekialde Hurbilean dago, ustez hain urrun, eta, bertaratzean, gugandik uste baino askoz hurbilago dagoen nazioarekin egin nuen topo: ez gerrilla armatuagatik, horren balioa onartuta ere, estatuaren aurka bezainbat tradizio feudalaren eta patriarkatuaren aurka. Hizkuntzaren defentsak, ukazioak, berehalako zubia eratzen du. Baina begi bistakoa da 2013ko Euskal Herriak hurbilago beharko lukeela Eskoziako prozesutik Kurdistanen zabaldu denetik baino. Areago, Kurdistan bera Euskal Herriko urratsen arrastoan suma daitekeelarik.

Eskozia ere ez dut urruneko. Are hurbilagoko beharko luke, baina gaur-gaurkoz Kurdistanen dirudi begiak —gatazken konponketan, bakegintzan—, Eskozian baino gehiago —sezesio-prozesuan—. Berriz diot, maite dut Kurdistan, eta pozgarriak dira azken hilotan Euskal Herritik eta Euskal Herrirantz dauden loturak. Bakegintzan zer ikasia baldin badago, bikain. Kurduentzako gure lezio handiena gaur bertan eman dezakegu, Baionan, hamaika egunez egin dugun korrikaldian. Baina begiradak Edinburgon behar zuen, eta Newrozen suak liluratuta geunden.

Katalunian aurkako kasua daukate. Han Eskoziatik urrundu beharra nabarmendu dute, baina ez data goizegi delako, beranduegi baizik. Hala adierazi du Oriol Junquerasek, galdeketa 2013an bertan egitea proposatu duelarik. Katalanentzat gaur Londresek dauka interesa, ez Edinburgok.

Errezeloa handitzen ari da independentisten artean, Artur Masek ez ote duen isilpeko planik Madrilekin negoziatzeko. Estu hartu beharko dute. Urrunegi joan dira honezkero gutxienez, atzera egiteko. Joan den astean ANC Biltzar Nazional Katalanak argi erantzun zion aurtengo Diadako erronkari: iazkoa bikaina, perfektua izan zen, alferrik saiatuko lirateke —ai, euskaldun demazaleak— hura hobetzen, jende gehiago erakartzen. Giza-katera deitu dute. Hasieran manifestazio erraldoia baino gutxiago dirudi. Baina 1988an Baltikoko ekintza sinboliko garrantzitsuenetakoa izan zen, Vilniustik Tallinnera osatu zuten bi milioi laguneko giza-katea. Handik etorri zen independentzia aldarrikapena. Galdeketarako ate oro itxiz gero, Kataluniari ere geratuko zaion bide bakarra Parlamentuaren aldarrikapena izango da. Halaxe gertatu da gehienetan, azkena Kosovon, baina aurretik ere sarritan. Katalanak 1988ko Lituaniara begira, eta ni 1988ko Halabjara.

Galdeketa 2014ko maiatzaren 31 baino lehen egitea eskatu du ANCk; Europako hauteskundeekin batera izatea ere iradoki izan da. Urte bereko irailean erantzungo diote eskoziarrek «Eskoziak herrialde independente bihurtu behar al luke?» galderari. Galdeketa sezesionista bien artean, hirugarrena, beste bide bat planteatzen duena: 2014ko uztailaren 20an Belgikako hauteskundeek azken dibortziorako emaitza garrantzitsua ekar dezakete. N-VA Flandriako Aliantza Berriak argi esan du bozak irabazita ere ez duela independentzia aldarrikatuko. Baina iragarri ditu Walloniarekiko azken loturak eteteko asmoak: Gizarte Segurantza, fiskalitatea eta enplegu-politika Belgikatik Flandriara pasatzea nahi du N-VAk. Urratsez urratseko bide horri begiratu beharko dio halabeharrez Euskal Herriak, beste bi nazioen erritmoari jarraitzerik ez badu. Non eta, lehen galdeketa ez den Euskal Herrian bertan egiten, Nafarroako biztanleei hitza itzulita. Bakegintzaren ondoan lurraldetasunaren auzia baita oztopo nagusi, euskal alderdiak gerarazten dituena, prozesu independentistarik abiarazteko.

BERRIA-n argitaratua

Egun berria hasi da

Donostian dozena erdi kurdu, lau aldetakoak, Udaletxean jarritako banderaren pean. Juan Karlos Izagirre alkateari nork bere egoera azaldu dio. Handik gutxira heldu da mezua Kurdistandik. Hunkidura. Malkoak. «Bi anaia desagertuta dauzkat», esan du batek. Galdutako senideak ekarri ditu gogora beste batek. Isiltasuna. Malkoak eta itxaropena.

Bi milioi lagun Ameden, Diyarbakirren, hamarkada askoan debekatutako Newroz edo Urte Berria ospatzen. Horia, gorria eta berdea nagusi, eta sua, Kawa errementariak kurduak Zuhak asiriar tiranotik duela 27 mende askatu zituela gogoan. Mendietan piztutako su haren bidez jakin zuten amaitu zela tirania, martxoak 21 zituela eta egun berria bazetorrela. Martxoak askatasuna dakar. Aurtengoak aro berri bati bidea zabaldu nahi izan dio. Ez dira hamabost hilabete Roboskiko sarraskitik, baina Kurdistanek bestelakoa dirudi.

Zein izan da Abdulla Ocalanen mezua? Su-etenaz harago doa, uste bezala. Besteak beste, gerrillaren erretirada gauzatzeko estatuak eman beharreko urratsak ere zehaztu behar dira, eta balizko desarmea behatuko dituen batzordea eratu. Hortik aurrera, prozesua abiatu liteke. Baina oraingoz ez dago prozesurik. BDP alderdi kurduak prest du Konstituzio berri baterako zirriborroa, eta ezinbestean jaso beharko lituzkeen oinarriak.

Kurdistan independentea edozein kurduk aitortuko dizun ametsa da, konfiantza pixka bat hartutakoan. Denek daukate, etxean edo paparrean eskegita, lau estatuetako lurraldeak batzen dituen mapa. Baina gaurko Ekialde Hurbilean, Irakeko esperientziari jarraiki —zeina, euskal autonomia baino askoz zabalagoa den, erabateko burujabetza baitute kurduek Irak federalean, euren mugak kontrolatzera arte—, estatuen baitan dagokiena eskuratzea da lehen urratsa. Turkian bereziki. Estatuaren laurdena dira, hogeitaka milioi lagun, gutxieneko eskubiderik gabe. Recep Tayyip Erdogan lehen ministroak ez du, azken urteotan bereziki, interes berezirik agertu auzia konpontzeko. Baina Turkiak ezin du estatu demokratiko izan biztanleen laurdena miserian, baztertuta eta arrazismoaren menpe dituela.

Zergatik orain, zein interes dauka Turkiak? Ez da Europari erakusteko neurri kosmetikoen sasoia, baina mendebaldeak, AEBek bereziki, pisu handia daukate Ankaran oraindik ere. Amets neo-otomanoa inoiz baino indartsuago dago, Turkiak eskualdeko potentzia izan nahi du. Baina uste baino ahulagoa dela ikusi du. Golkoko erregimen sunitekin bat egiteak, eta Teheran-Bagdad-Damasko ardatz xiitaren aurka, barne etsaia hauspotu dio. Eta kontraesanak agertu. Bagdaden aurka Hego Kurdistango Gobernuaren aliatu leial bihurtu da, petrolio-hornitzaile du Erbil, eta Masud Barzani lehendakari kurduak mehatxu bezainbat balizko independentziarako berme dauka Ankara. Kontraesanetik mehatxura, bere mugetan PKKren aliatu bat, Siriako PYD, Kurdistan autonomo berri bat sortzen ari dela ikusi du Turkiak, izututa. Barzaniren babesarekin, gainera. Turkiak arabiar matxinoekin ez bezala, Damaskok ez du kurduak armatu beharrik izan. Kurdistandik erretiratzea aski izan du Al Assadek Turkiaren ahultasuna agerian uzteko.

Lautik bat zen libre, eta bigarrenak bere burua askatu du. Iran urduri dago, hauteskundeak ditu aurki. AEBek Israelen ostean eskualdean daukaten aliatu garrantzitsuena da Turkia, eta ezin dute utzi, Iran jomugan dutela, horrelako barne-gatazkek ahultzea. Ankarak aukera historikoa dauka auzia konpontzeko. Kurduek ere esperientzia berriak izan dituzte gatazka-konponketan. Goizegi da dena jakiteko, baina ez da inongo sekretua Europan kurduek bilatu duten babesa. Sinn Feinekin, Brian Currinekin. Atzo ere ez zen euskal ordezkaririk falta Ameden. Inoiz baino libreago zela aldarrikatuko zuen Ipar Kurdistango hiriburuak. Zer gerta ere, ez dadila hildako gehiago egon, adierazi du Abdulla Ocalanek. Armak isilduta, politikaren ordua da. Zorionak, Egun berria da, Newroz pîroz be.

BERRIAn argitaratua, 2013ko Newroz eguneko adierazpenaren biharamunean.

«Sagar usaina zegoen»

Badator udaberria. Sua piztu, eta kantu eta jauzi ospatzen dute Asiako eremu zabal batean Egun Berri edo Newroz deitzen diote martxoaren 21ari, Mediterraneotik Himalaia eta Txinako basamortuetaraino. Islamaren aurreko sinesmenean oinarrituta —zoroastrianismoaren adarretarik— eguzkia gurtzen dute kurduek eta eskualdeko beste hainbat herrik. Ospakizunaren berri dakarte idatzi zaharrek, duela urte pare bat euskaratu genuen Mem eta Zin epopeiak esaterako.

Baina udaberriak natura biziberritzea dakarren legez, heriotza eta txikizioa ere adierazi izan du. Ismail Kadarek azaltzen digu Hiru Eresi Kosovorentzat lanean, zer izan den udaberria mendietako jendeentzat, hala Balkanetan nola Kaukason: «Inork gerrarako prest ziren armadak bere begiekin ikusi zituela zin eginda ere, menditarrak gailur elurtuei begiratu eta burua astintzen zuen. Elur kuttunak han goian zirauen artean, ez zegoen armadarik bidean ez gerrarik hastear. Udaberrian ziurtasun hori guztia birrindu egiten zen eta gesaldutako urekin batera aldatzen ziren pentsamenduak».

Udaberriaren poza eta beldurra Kurdistanen ezagutzen dute inongo ondoen, ziur aski. Ostirala zen 1988ko martxoaren 16a. Egun osoz bonbardatu zuen Halabja hiria Irakeko armadak, harik eta arratsean hegazkinetatik bestelako bonbak erori ziren arte. «Sagar usaina zegoen» diote han izan eta bizirik irten zirenek. Heriotza zen, sarin eta ziape gasekin, eta VX nerbio gasarekin, zianido bonbekin. Berehala hil ziren batzuk, beste batzuk barrezka, beste asko oinazezko agonia amaigabean. Irandar tropek hildako hiria aurkitu zuten, kalean, etxeetan, sotoetan, Pompeia bezperan hondoratu balitz legez. Kazetariek zabaldu zuten haren berria. Kaveh Golestan argazkilariak gogora ekarri zuen zelan hurbildu zitzaizkien herritarrak ospitalera, umeak ospitalera eramateko erregutzen: «Kazetari bakoitzari ume bat eman ziguten. Aireratu bezain laster, likidoa irten zitzaion nire neska txikiari ahotik eta besoetan hil zitzaidan».

2007an egon nintzen lehenengoz Halabjan. Duela hiru urte berriz ere. Ez zen udaberria, argazkietako inguru berdea hautsak hartuta zegoen. Hilerria salbu. Laurehun gorpu adierazten zituen hilobi batek. 1.200 beste batek. Erasoan bost mila lagun hil ziren. Beste ehunka edo milaka hurrengo asteetan. Milaka gehiagok gaur ere jasaten dute Halabjaren ondorena, zauri sendaezinekin daude, eta hala jaiotzen zaizkie seme-alabak ere. Handik hamabost urtera munduan protestan zebilen Iraki gerra ez egiteko. Kurduak ez. Badakite AEBek ez dutela interesik euren laguntzan, Washingtonek bereak eta bi egin zituen sarraskia isilarazteko, Iranek egin ote zuen ere iradoki zuen. «Nahiago genukeen Norvegiak edo Suitzak askatu bagintu, baina AEBak baino ez ziren etorri». Ez ziren euskal abertzaleak ere Franco botatzeko edonoren laguntza bila ibili 1940ko hamarkadan?

«Gernika kurdua» deitu zion Fermin Muguruzak Halabjari. Eta Kurdistanen hasiko du munduko bira, Diyarbakirgo udalarekin egin ditugun harremanei esker. Kurduek Gernika asko izan dituzte, horratik. Azkena Roboski izan zen, duela urtebete pasa, asteazkenean argitaratu genuen legez. Estatuak pobrezia eta estraperloa ezarri zien, eta hegazkinez heriotza ekarri zieten inoiz aitortu ez duten Hego-Ipar Kurdistango mugako herritarrei. Gernika aipatu zuen Cengiz Candar turkiar politologoak, sarraski horrek kurduen memorian izango duen oihartzuna gogorarazteko. Iaz Gernikako 75. urteurrena gogoan, Dersim hiri ezkertiarrean 1937an izandako genozidioa ere gogora ekarri genuen.

Siriako kurduek arrisku eta ilusio uneak dituzten sasoiotan, Halabjarekin batera Qamishliko sarraskia gogora ekarri dute egunotan. 2004an ez zegoen gaurko banaketarik suniten eta alauien artean. Arabiarrak bat zetozen kurduen aurka egiteko. Amorratuta zeuden Iraken lortu zuten burujabetzarekin. Egun Sirian kurduek hartu duten jarrera ezin uler daiteke Qamishli aintzat hartu gabe.

Saddam Hussein exekutatu zuten, Halabjagatik inoiz epaitu baino lehen. Baita Ali Hassan al-Majid kimikaria ere. Anfal kanpainaren antolatzaileak izan ziren, zeinean 180 mila kurdu hil baitziren 80ko hamarkada amaieran. Baina nekez burutuko zuten horrelakorik munduko handien babesik gabe. Singapur, Herbehereak, Alemania zeuden gas kimiko horien hornitzaileen artean. Holandako auzitegi batek Frans van Anraat hamabost urteko espetxera zigortu zuen 2005ean, Saddamen erregimenaren hornitzaile izateagatik, eta lehen aldiz aipatu zuen «genozidio» hitza. Irakeko gobernuak bere egin zuen, eta hala egin dute Suediak eta Erresuma Batuko parlamentuak berriki.

Kanadak gizateriaren aurkako krimentzat jo du Halabjako erasoa. Nortzuk ziren hornitzaile? Herbehereak, Alemania, India eta arabiar herrialdeak.

Euskal Herria korrika dela iritsiko da udaberria, eta 2013ko Newrozek aspaldiko oihartzun handiena izango du gurean. Baionan gaur ospatuko dute, eta Donostian eta Bilbon datozen egunetan. Gernikatik hizkuntza debekatura, lotura uste baino handiagoa baita. BERRIAn argitaratua.

Ferhat Encu: «Roboski kurduen erresistentziari emandako erantzuna da»

Ferhat Encu gazte kurduak anaia eta dozena bat senide galdu zituen 2011ko abenduan Turkiako armadak airez egindako erasoan. Mugaldeko Roboski herriko 34 ume eta gazte hil ziren, Hego Kurdistanetik itzuleran zetozela. Gerrillariekin nahastu zituztela esan zuen hasieran Ankarak, baina berariaz egindako sarraskia izan dela salatzen dute familiek. Eusko Legebiltzarreko Giza Eskubideen Batzordean egon da.

Zer da Roboski, eta zer gertatu zen 2011ko abenduaren 28 hartan?

Roboski 90eko hamarkadan jaiotako herrietako bat da. Armadak milaka herri txikitu zituen gerrillaren aurkako borrokan, eta desplazatuekin sortutakoa da. Sasoi batean gobernuak behartutako korucular edo zaindariak ere baziren, mehatxatuta asko, gerrillaren aurka. Gaur Roboski sufrimenduaren eta traumaren sinbolo bihurtu da.

AEBetako droneek, pilotu gabeko hegazkinek, Turkiako informazioa pasatu eta F16 hegazkinekin eraso omen zieten zuen senideei.

Militarrak lehendik zeuden jakinaren gainean, bazekiten gure senideak joan zirela eta jarraitu egin zieten. Argi daukagu berariaz egindako sarraskia izan zela. Gobernuak «istilu» deitzen dio; gezurretan dabil, ondo planifikatutako sarraskia izan zen. Operazio militarren bat baldin bazegoen, lehen ere poliziak inoiz esan izan zigun: «gaur gauean ez joan»; baina gau hartan ez zuten ezer esan. Bestalde, 90eko hamarkadatik PKK-k ez du inguru hori erabiltzen, ez dago ekintzarik, ia ez daukate helburu militarrik; mendien arteko eremua lauegia da gerrillarako. Nahita eginiko sarraskia izan zen; militarrek hiru bideetatik bi itxi egin zituzten, bakarra geratu zen. Bi talde ziren, eta berrogeita bost minutu izan ziren bonbardaketa batetik bestera. Militarrengandik ehun metrora pasatuta, bazuten bigarren taldea geraraztea. Lehen taldea iritsi baino lehen airera tiro egin zuten, hegazkinei abisu emateko, noiz eta nondik ari ziren pasatzen herritarrak. Froga asko ditugu.

Benetan uste izan balute gerrillariak zirela, militarrak joango ziren ikuskatzera nor ziren, zauriturik ote zegoen, atxilotzeko, edo armak hartzeko gutxienez. Baina erretiratu egin ziren, eta herritarrek jakin zutenean, militarrek bidea oztopatu zieten, ez zieten lagundu zaurituekin. Asko hotzagatik eta odolustuta hil ziren.

Non zeunden zu?

Laguntza bati esker, Adanara unibertsitatera joatea lortu nuen. Gutxieneko adin bat izan nuenetik, nire lehenbiziko lana izan zen, diru pixka bat lortzeko era bakarra baitzen herrian; bederatzi ginen etxean. Hil zituzten 34etako askorekin joaten nintzen, tartean anaiarekin, noski. Goizeko lauretan aitaren deiak esnatu ninduen. Lurrikara izan zela esan zidan; gero jakin nuen zer gertatu zen: anaia, osabak eta hainbat senide hil zizkidatela. Shock egoeran oihuka hasi nintzen, telefonoari ere eutsi ezinik. Telebistan ez zuten ezer esaten, kanal baten soilik aipatu zuten istiluren bat izan zela eta hildakoak zeudela. 12-14 ordu daude Adanatik Roboskira; ez dago hegazkinik; beraz, autobus geltokira joan nintzen. Eguerdira arte gobernuak ez zuen ezer esan; orduan bozeramaileak onartu zuen erasoa, eta ikerketan ari zirela gaineratu zuen. 

Berehala argi geratu zen ez zirela gerrillariak, estraperloan zebiltzala.
Guretzat hori ere ez da. Mugaldean bizi garenoi galdetu barik zatitu zuten Kurdistan, baina gure senideak dira Irakeko aldekoak ere, eta beti hornitu gara bide horretatik. Mugak eta eskualdeko utzikeriak ere badakarte krisi ekonomikoa eta perspektiba falta. Askotan ez da estraperloa ere, mugaren alde batean oso garesti dauden gauzak beste aldetik ekartzea baino ez, etxerako beharrezko gauzak. Eta bidaia horietako batean gertatu zen erasoa.

Zer-nolako bidaia da, zenbat irabaz dezakezue?

Ez dago mugarik guretzat, 15 zenbakia dakarren harri bat baino ez. Animaliekin eta gauez egiten dugu bidea, militarrengatik arriskutsua baita. Irina, olioa, gurina, tabakoa edo gasolina ekartzea da, Turkian oso garesti dauden produktuak. Hamar ordukoa da joan-etorria. Dena ondo joanez gero, militarrik gabe, taldeko 50-75 lira eta pertsonako 25 inguru (hamar euro) irabazten dituzu; tabakoarekin, zerbait gehiago. Astean, 3-4 aldiz zoaz, gehien jota; askotan, behin baino ez, eta esku- hutsik zatoz. Ikasleak dira asko, ikasketak ordaintzeko, ez baitago beste bizibiderik.

Zergatik egin zuten orduan?

Roboski 30 urteotako kurduen erresistentziari emandako erantzunaren sinbolo da: «Nahi dugunean hil zaitzaketegu, inolako ondoriorik gabe». Horren baitan daude hainbat debeku: hizkuntza debekatzen digute, edo senideak mugaz beste aldean bisitatzea, eta gutxieneko garapen ekonomikoa. Denak dira errepresio eta asimilazio politikaren zati.

Senideok zein bide hartu duzue?

Ez daukat esperantzarik gobernuan; horregatik, presioa nazioartera eraman nahian nabil azken urtean. Estatuak auzipetu beharko lituzke errudunak, baina ez du asmorik. Senideekin hartu dudan konpromisoa da behar den lekura joatea. Ez nator elkartasun bila soilik Euskal Herrira, baita justizia bila ere, zuek ere bai baitakizue zer den sufrimendua. Europako Parlamentuan egon nintzen lehendabizi, eta Euskal Herria dut bigarren geltoki.

BDP alderdi kurduko zuzendaritzan zaude. Zertan da prozesua?

Orain elkarrizketa dago, bi alderantz, baina prozesurik ez. Estatuaren aldetik, zerbitzu sekretuak Abdullah Ocalanekin bildu dira, eta bestetik, diputatu kurduak ere joan dira Imralira (Ocalan preso dagoen uhartea). Turkiako gobernuak ere pausoak eman behar ditu. Horien artean errazenak lirateke KCK operazioetan atxilotu dituen zibilak, alkateak, abokatuak, idazleak, sindikalistak-eta askatzea, eta Roboskiko sarraskiaren benetako ikerketa egitea. Oraingoz ez dago horrelakorik. Gu aspaldi ari gara Kurdistanen konponbide iraunkorraren bila.

BERRIAn argitaratua

Malvinetako erreferenduma

Mendetako misterioa argitu dute egunotan: Charles Darwinek Beagle ontzian ikuskatu eta aipatu zituen Falkland uharteko otsoaren jatorria. Gure planetan leku bakarra ei zen horrelako ugaztunik bizi zena, inongo kontinentetatik horren urrun egonik. Baina Falkland edo Malvinak beti ez bide ziren hain urrun egon. Patagoniako kostaldearen aurrean oso sakonera txikia dauka itsasoak; gaur urpean dagoen lur eremu hori azalean egon ei zen azken glaziazioan; hau da, Hego Amerika Falkland uharteetatik 20-30 kilometrotara egongo zen, eta ez gaur bezala ia 500 kilometrotara. Ondorioz, negu hotz batzuetan itsasoa izoztu eta batetik bestera pasatzea egongo zen. Hala iritsi zen otso deitu arren luki itxura zeukan animalia, australiar ikerleek argitu berri dutenez. Pinguinoak harrapatzen bere bide biologikoa garatu zuen milaka urtean, halako xalotasunean ze, europarrak iritsi eta urte gutxian denak desagerrarazi zituzten XVIII-XIX. mendeetan. Esku batean haragi zatia eta bestean labana izanda ere bertaratzen ei zen piztia gizagaixoa.

Duela 20.000 urte hainbeste hurbildu ziren lurrak elkarrengandik bereiziz joan ziren. Europarrak iristean, otso hura zen ugaztun bakar. Gaur otsorik ez, baina badira ardiak, eta gizakiak, milaka gutxi batzuk. Harro jaikitzen dute Union Jack bandera britainiarra. Gaur eta bihar hauteskudeetara joango dira horixe berrestera, 12.000 kilometroko distantziara duten Londresi lotuta jarraitu nahi dutela, eta ez Argentinari.

Parte hartze handia iragarri da, auziak falklandarren artean sortzen duen ardura eta ezinegonaren erakusle. 1982ko gerratik Argentinak ez zuen ia ahotsik altxatu Malvinak aldarrikatzeko. Azken hilabeteotan baina, Cristina Fernandez de Kirchner presidenteak uharteak jomugan jarri ditu. Batek baino gehiagok espainiarrek eta bestek horren ohiko duten taktika ikusi dute: etxeko arazoez ahazteko kanpoko etsaia bilatu eta sentimendu oinarrizkoenak eta nazionalismoa hauspotu.

David Cameronekin egin du bidean topo. Britainiar nazionalista beharbada, baina XXI. mendeko demokrazia liberalean askoz hobeto dabilen politikaria. Fernandezek New Yorkera eraman nahi du auzia, Nazio Batuen Erakundeko deskolonizazio batzordera. Falkland uharteetako gobernuak argi esan dio: «Ez gara kolonia, geure borondatez gara britainiar». Baina Argentinak, Espainiak Gibraltarrekin legez, ez die zilegitasunik onartzen falklandarrei. Cristina Fernandezek agian lortuko zuen herritar asko Malvinekin berotzea. Baina 2.500 falklandarrak inoiz baino gehiago kohesionatzea ere erdietsi du (1982ko memoria aski presente dute), gaur eta bihar ikusiko den legez. Buenos Aires edo Rosarioko batentzat sentimendua dena, hil ala biziko zaio falklandarrari, ezinegon iturri.

Argentinak Londresen daukan enbaxadoreak asteon argitaratu duenez, «biztanleak britainiarrak dira, baina uharteak Argentinakoak». Geografia eta historia ditu aldarrikapenaren oinarri. XIX. mendeko potentzia nagusiak hainbat lurralde kendu zizkien desagertzen ari zen espainiar inperioari eta estatu sortu berriei: gaurko Belize Guatemalari edo Guyana Venezuelari, esate baterako. Kontua da, ia 200 urte joan direla, eta falklandarren borondatea argi dagoela. 180 urtez han bizi izan diren familiak kolonotzat hartzen dituzte, argentinarren jatorria Europan ez balego legez.

Argentinak Mercosurren babesa dauka. Falklandetako bandera duten ontziei porturatzea debekatu diete. Washingtonek ere ez du erreferendumaren alde egin, eta Londresi eta Buenos Airesi negoziatzeko dei egin die. Hau da, Argentinak aldarrikatu bezala, herritarren borondatearen gainetik estatuen arteko eztabaida nagusitu dadila.

Mundu osoa aurka dute falklandarrek. Izango dira eskuindar thatcherzaleak, baina nazionalismo hispanikoari eta handinahikeriari lezio demokratikoa emango diote gaur eta bihar. Erabakitze-eskubidearekin muturretan joko diote Argentinari.

Malvinetako otsoa mundutik apartean bizi izan zen milaka urtez. XXI. mendean, zail dirudi argudiatzen lurralde bat bertako biztanleen kontra bereganatzea. Falklandarrak Londrestik bereizten badira, estatu propioa eraikiko dute. Argentinarekin bat egiteko motibo gutxi eman dizkie. BERRIAn argitaratua

Ameriketako iraultzaile

Anekdota pare bat: lehenengoa Karibeko uharteetan, duela dozena erdi urte. Uharte txikiak, handienak ez dauka Zuberoaren neurririk, britainiar kolonia ohiak. Alban sartu horietako hainbat. Petrolio-merkea, lehiaren ordez kolaborazioa lantzea, ondo errotu ziren kontzeptuak izan ziren. Non eta, Karibe anglofonoan, telebista-kulturari esker Estatu Batuen eragina handiena den lekuan, auzo latinoekiko hurbilketa zegoen. Latinoamerikaren ondoan Karibea aipatu izan zuen beti Chavezek. Ez da erreferentzia hutsala: AEBek birkolonizatutako eskualdea historiako tragedia handienetakoaren ondorio da, indigenen txikizioa eta esklabo-trafikoa.

Venezuelan behin baino ez naiz izan, ustez antichavismoaren gotorlekuetarik zen Zulia petrolio-estatu aberatsean. Maracaibotik Guajirako penintsulara, wayuu herriari buruzko erreportajeak egiten. Kolonbian eta Venezuelan dagoen herri indigena handiena dira wayuuak. «Ez dakigu gai ere ba ote garen geure hizkuntza eta kultura Chavezek ahalbidetu digun beste lantzeko». Mugaz beste aldeko wayuuek, paramilitarren erasoen memoria zeukaten oraindik, «bi estatuen erdian gaude, eta biek ahaztuta, baina kolonbiarrak izan arren Caracas hurbilago sentitzen dugula uste dut».

Amerika munduko zabortegi da, indarkeria ankerrenak zizelkatutako kontinentea. Esklabotzaren, arpilatzearen, indigenen txikizioaren eta kolonialismoaren zutabeetan eraikitako etxea. Miseria eta luxua azal koloreak bereizten ditu han. Zuri aberatsen sistema astindu zuen Chavezek, deitu demokrazia-kristaua zein sozialdemokrazia. Politikari gehienek diskurtsoa leundu egiten dute boterea lortzean. Chavezek aurkako bidea egin zuen, berak sarritan aitortu legez. Alde izan du George W. Bushen zabarkeria eta Latinoamerikarekiko ahaztura. Obama joan zen Trinidadera 2009an —Chavezek Eduardo Galeanoren Latinoamerikako zain irekiak eman zion hartan—, eta diskurtso ederra ere egin zuen, baina hortik aurrera urrats gutxi.

Kontinentean sakontzea eta kolonialismoa astintzea ditu lorpen Chavezek. Latinoamerikako heldutasunaren domina, paradoxikoki, Brasilek jantzi du, BRICS taldean. Europatik eta Estatu Batuetatik kanpoko munduaren bultzatzaile nagusi izan da, Gerra Hotzeko Herrialde Ez-Alineatuen antzera. Latinoamerikatik irtetean desitxuratu egiten da Chavezen figura, baina gaur ez dugu horretarako lekurik (eta historiak ez du hori nabarmenduko).

Etxeko ilunak aztertzen zailago da. Gizartea zatituta dago, baina oposizio kolpista batekin ere ez da erraza batasuna. Militarra, harroputza, ahoberoa, ezjakina... ispiluan begiratu nahi ez duen Europa zuriaren kritikak oso neurriz egin behar dira, pertsonaia konplexuekin gertatu ohi denez. «Gerratik joandako euskaldunak antichavistak dira, ETAko iheslariak chavistak» laburbildu zuen Iñaki Anasagastik 2002ko estatu-kolpearen ingurumarian. Gerora hitz gogorrak izan zituen Chavezek berak Guardia Zibilak atxilotutako euskaldunen aurka («bi kriminal odoltsu»), baina bere enbaxadoreak Espainiako tortura salatu zuen era berean. Azken orduetako erreakzioak ikustea aski da, gurean ere zenbaterainoko ondorena utzi duen kargutzeko: Hugo Chavez gorabehera, mugimendu bolivartarraren eredua —boterea iraultza armatuetan barik hautestontzietan lortzea, eta gobernu-praktikak herria alde jartzea— aski erakargarria da askorentzat, ezker abertzalean bereziki.

BERRIAn argitaratua

PSCren haustura

PSCk oraindik ez daki, baina independentista bihurtuko da». Igandero egunkari honetako zuzendariarekin karta-jokoan ageri den Vicent Partal bikainak asteon botatako perla ugarietako bat da. Lehengo asteburuan Eskoziako Herald Scotland egunkarian aipatu zuten, Ez gara Eskozia izeneko artikuluagatik (orrialdeotan egin genuen analisiaren ildotik, baina txukunago). Funtsean: Eskozian Gobernuak herria independentziara eroan gura du, goitik behera gidatzen, eta aurkariek plataforma zabala eratu dute. Katalunian aldiz, herriak behartu ditu Gobernua eta alderdiak independentzia bidean lerratzera, behetik gora. Katalunian plataforma zabala independentismoak eratu du, abertzaletasuna geroz eta gaindituago, eta unionismoa esparrurik gabe ari da geratzen. Espainiak galdutzat eman du Katalunia demokratikoki limurtzeko aukera; katalanak Espainiara ez erakartzeaz gain, uxatu egiten ditu egunik egun.

Horixe gertatu zaio PSCri. Demokratikoki lortu nahi du Kataluniak Espainiaren baitan jarraitzea. Hori da, bestalde, benetako federalismo baterako oinarri. Alderdiari Katalunian geroz eta inozotasun handiagoz begiratzen diotela uste dut, behinola federalista izan eta halabeharrez independentismora lerratu direnek batez ere. Espainiako estatuak legez —edo are okerrago, bere burua ustez era federalistan antolatzen duen erakundea izanik—, PSOE alderdiak ezin okerrago hartu du PSCko diputatuek Madrilen negoziatutako erabakitze eskubidearen alde bozkatu izana. PSCk galdetzea gura du, eta ezetzaren aldeko botoarentzat kanpaina egitea. Ñabardura handi datorkio PSOEri, itzel. Katalunia Espainiaren —ezen ez Espainiako— baldin bada, zertarako galdetu katalanei ados dauden? PSCk PSOEtik bereizita bozkatzeak ohiko esaldi amorratu eta hanpatuak ekarri dizkiote sozial espainiar jakobinoenen artean. Katalunia bereiztea ez dute onartzen, baina PSCrekiko haustura burutzeko unea dela iritzi diote. Funtsean, Espainia eta Katalunia elkarrengandik urrundu diren legez bereizi dira PSC eta PSOE.

Ondorioaz ondo hausnartu beharko luke PSOEk. Baina ez eurek bakarrik. Arduratu beharko lukete euskal prozesu independentista abiarazteko lozorroan diruditen euskal abertzaleek ere. Presoen zain? Nafarroako hauteskundeen? Gamesak ere esan du «espainiar» izateak negozioak galarazi dizkiola. Arantza Tapia sailburua bat etorri da, eta konponbide gisa «apur bat» bereiztea dela esan du. Zelan bereizi liteke «apur bat»? Harira etorrita, bai PSOEk bai euskal independentistek irudikatu beharko lukete zer dakarren Kataluniarik gabeko Espainiak: Gaztela Handi(tu)ak daukan kontrabotere bakarra galtzea, eta Alderdi Popularrak arrakastarik inoiz izan ez duen herrialdeaz libratzea. Bestela esanda, neofrankismoak daukan oposizio handienetakoa galtzea, eta ideia hori gailentzea luzarorako Espainia berri horretan.

Egia da, ez dute berehalakoan onartuko. Auzitegietako bidea lantzen hasi dira, soberania erabakia Konstituzionalera eramanda. Partalengana itzulita, baina, Ibarretxeren eta, batez ere, Kataluniako estatutuaren esperientziak erakutsi die bidea: «Espainiak esaten duena ez da gure arazoa honezkero». Juridikoi badaukate independentziarako heldulekua, eta politikoki indartu egiten ditu. Are gehiago: unionistek ez dute esaten bada, lau urterik behin autodeterminatzen garela? Bada autodeterminazio horren ondorio den Parlamentuak erabaki du Katalunia burujabe dela. Eta Espainiatik bereizitako estatua eratu nahi duen galdetuko dio, halaber. Espainiako auzitegiek ez dute onartuko, noski, baina adierazpena hor dago, berdin-berdin.

Espainiak ez du auzitegietan Katalunia geraraziko. Ondo bidean, ez dute bestela ere geraraziko. Baina katalanek hartu duten bide garbi eta demokratikoa eteteko modu bakarra, Benegasek eta Chinchilla jeneralak adierazi dute: bakebidez ez dute lortuko. Horixe Espainiak daukan gauza beldurgarriena. Irakurri ondo Partalen gaurko artikuluaren amaiera. BERRIAn argitaratua.

Erreferenduma, nola eta noiz

Lehen ahalegina ez zaie oso ondo atera Eskozian: Glasgowko Unibertsitatean egindako galdeketan %62k aurka bozkatu du, eta %38k soilik alde. Hobe esanda, emandako botoei dagokie kopurua, 23.000 ikasletik %13k parte hartu zuen , 3.000 lagunek doi-doi. Baina esperientzia, Kataluniako herri-galdeketetan inspiratuta, baietzaren aldeko Yes plataformak antolatu zuen, independentista gehien biltzen den gazteen adin-multzoan gainera. Nicola Sturgeon lehen ministrordea esaterako, campusean ibili zen bozketa egunean ikasleak konbentzitu nahian. Ondorio positibo bakarra independentistentzat: hain parte-hartze txikiarekin, konbentzitu daitekeen multzo handia dagoela oraindik jokoan. Baina lasterketan atzetik doaz gaur-gaurkoz.

Katalunian egindako herri-galdeketa guztiek oso bestelako emaitza izan dute —egia da unionistek ez dutela ia parte hartu han—. Baita egunotako inkestak ere: galdekatuen %54 independentziaren alde, %20 aurka. Botorik emango ez lukeen %17 gehituz gero, hamarretik bat ageri zaigu zalantzan. Bestela esanda, erreferendumean baietzak 72-28 irabaziko luke datu horien arabera, eta parte hartzea %70aren gainetik ibiliko litzateke.

Veneziako Batzordeak Montenegrori ezarritako bi baldintzak gogora ekartzeko unea da: erdia gehi bat aski ez zela ezarri zioten Podgoricako gobernuari, botoen %55 behar zuen sezesioak, eta zentsuaren erdiak parte hartzea gutxienez. %80k bozkatu zuten. Independentziak, berriz, argi irabazi zion batera jarraitzeari, baina doi-doi gainditu zuen %55eko langa. Kataluniako joerari begiratuta, parte hartzea handitu eta unionismoa hauspotuta ere boto-emaleen %72 ageri zaigu alde. Eta balio demokratikoa ukatzeko boikota jasanda ere, itzela litzateke %54ko parte hartzea (eta kasu horretan, %100etik hurbil leudeke baiezko botoak)

Zailena den zati hori —gizartea aktibatzea eta beharrezko nerbio independentista demokratikoa— bete-betean ari dira lortzen, itxura batean. Ez alderdiek, gizarte zibilak berak lortu du, eta alderdiak behartu, CiU eskuarki, independentziaren urratsean sartzea. Muskulu horri beti eustea ezinezko dela jakitun, behin aktibatuz gero, amaieraraino joan behar da. Horra gurearekiko aldeetako bat: gatazkan katramilatuta, agian ez genuen gantz sozial handirik bilduko, baina era berean ezin inertzia zaharrak utzi gizarte muskulua eratu orain.

Garrantzitsua izanda ere, baina, urratsetako bat da hori. Zelan lortu gutxieneko zilegitasuna izango duen galdeketa bat egitea, Espainiako Gobernuak eta Justiziak berariaz debekatuz gero? Argia-ko zuzendari Xabier Letonari irakurri nion lehendabizi, eta asteon argitu du Oriol Junquerasek: «Ez badago erreferendumik, hauteskundeak egongo dira ziur aski». Espainiako Gobernuarekin negoziatu eta akordiorik lortu ezean, inork onartuko ez duen eta legezko baliorik agian ez leukakeen galdeketaren ordez —Katalunia ez dago garaipen moral soiletarako, materialki independentzia eskueran duela sinetsita—, erreferendumaren planteamendu bera luketen baina juridikoki erabat legezko diren hauteskundeek dirudite bidea. Hau da, ERCk eta CiUk puntu bakarreko programa eramango luketela iradoki du Junquerasek: independentzia.

Kataluniako Biltzar Nazionalak egunotan eskatu du erreferenduma ez dadila izan 2014ko maiatzaren 31 baino geroago. Data hori gaindituta, baina berehala, Europako hauteskundeak datoz 2014ko ekainaren 5etik 8ra (estatuaren arabera). Espainiak ezingo lituzke hauteskundeok baliogabetu horrela. Programan independentzia baino ez daramatenek irabaziz gero, mandatu bakarra leukake parlamentuak: hori eratzeaz bat independentzia aldarrikatzea, Kosovok egin zuen legez.

Negoziatzea onartu eta limurtzeko ahalegin txikiena egin ordez, ukazio du lege Espainiak. Bai gobernuan den Alderdi Popularrak eta bai oposizioko sozialistak. Bizkaiko diputatu eta PSOEko buruzagi historiko Txiki Benegasek handia bota du egunotan: «Nahasketatik inozotasunera noa. Espainia den nazioa bere burua mutilatzeko prest dagoela pentsatzea, bere lurraldearen, historiaren, ekonomiaren, kulturaren zati kutun bati agur etsipenez esanda, inozotasun politiko handia da. Hau adostu eta bakezko aukera dela planteatzea are inozotasun handiagoa da. Nekez uka dakioke Espainiari bere lurralde-batasuna defendatzeko eskubidea».

Oriol Jonquerasek aurretik erantzun dio Bizkaiko diputatuari: «Ez dut ulertzen Espainiaren burugogorkeria, beti nahi du dena ala ezer ez, eta alde handiz irabaztea. Hala galdu zituen Kuba, Portugal, Holanda, eta horrela galduko du Katalunia». BERRIAn argitaratua.

Kosovo, bost urte

Bost urte ditu gaur. Termometroa zeropetik zebilen, oso. Kalean, baina, beroa nagusi. «Urime» (zorionak) esaten genion elkarri, elkar inondik ezagutzen ez genuenok. Egun pare bat lehenago itzuli nintzen Pristina, eta guztiz desberdina zen hile bi lehenago aurkitu nuen hiritik. Orduan, hiri grisak grisago zirudien, negoziaketak amaitu arren independentzia aldarrikapena atzeratu egingo zela argitu ahala. Otsailean baina, irribarre ergel batekin genbiltzan urime-ka, horditze kolektibo batek harrapatu bagintu legez.

Igande hunkigarria izan zen, ederra, apoteosikoa. Astelehenean Mitrovicara joan ginen. Banaketaren sinbolo bihurtu den hiri itsusia da, Ibar ibaitik iparrera serbiarrak bizi dira 1999tik —hegoaldeko etxeak erre zizkieten etxerantz itzultzen ari ziren albaniarrek -Serbiako poliziak kanporatu ondotik— eta albaniarrak hegoaldean —iparraldean gutxi batzuk geratzen ziren, baina gehienak kanporatu egin zituzten—. Ingelesez ibili arren berehala erreparatu zioten gurekin zetorren albaniarrari eta handik aldegiteko agindu zioten. Geroxeago, Oliver Ivanovic serbiar politikari sozialdemokratak begirunez egin zion harrera eta albanieraz mintzatu ziren biak. Independentziaren aurkako manifestazioan Espainiako banderak atera zituzten, oraindik ere esker oneko dira Madrilekin.

Kosovo marra gorria da Espainiarentzat. 2010ean Hagako Justizia Auzitegiak independentzia aldarrikapena ez zela legez kanpokoa izan aldarrikatu arren, Espainiak ez dauka Kosovo aitortzeko inongo asmorik. Dena esan behar bada, eskuak garbitzeko era izan zen Hagako erabakia. Serbiak eraman zuen auzitara Kosovo, independentzia legez kanpo aldarrikatzeagatik. Hagak dioenez, aldarrikapenak berak ez du inongo nazioarteko araurik hausten. Hau da, estatuen lurralde batasuna izan liteke onartutako printzipio bat, baina independentzia aldarrikapena baimendu edo debekatzen duen araurik ez dagoenez, ezin esan hori legez kanpokoa dela. Hor ere Espainiak Serbiaren alde egin zuen auzitegietan, eta AEBen aurka. Eta joan den astean Kataluniaren aurkako eraso judiziala bide horretan abiarazi zuen, burujabetza aldarrikapena auzitegietara eramango duela iragarrita. Egunkariaren itxieraren hamargarren urteurrenean, ederto dakigu Madril eta Europako auzitegiak bereizten.

Kosovok antzekotasun bakarra dauka Euskal Herriarekin, Montenegrorekin alderatuta batez ere: Serbiako probintzia izanik, ez zitzaiola aitortzen sezesiorako eskubidea. Turkiak, kristau ortodoxoen (Serbia-Grezia-Errusia) etsai historiko, asmatu zuen joko bikoitz hipokritarekin Kosovo onartzen. Hasieran kurduek leporatuko zioten zer edo zer, baina halabeharrez ahaztutako erreferentea da. Ankararentzat Kosovok ez dakar arazorik. Baina Madril beti baldar.

Kosovo naziorik gabeko estatua da —Zipre bezala, bidenabar—. Kanpotik ezarritako estatua da, inork ez dauka bere burua «kosovartzat». Presaka eta korrika asmatu zioten bandera. Vetevendosje (Autodeterminazioa) elkarteko gazteak ziren duela bost urteko igande hartako jai-giroan ospatzen ez zebiltzan albaniar bakarrak. Denborak arrazoi eman die. Kosovok ez dauka Nazio Batuetan aulkirik. Eta 2008 baino lehen ere bazen, berez, Serbiatik independente, hau da, ez zen Serbiaren dependente edo menpeko. 1999an albaniarrek gustura onar zezaketen Serbiatik bereiziko lituzkeen edozein proposamen, baina 2008an ez zeukaten horren beharrik. Nazioarteak ez zien erabakitzeko eskubiderik eman. kanpotik etorritako independentzia-eredua ezarri zitzaien, oso muga estuetan: Kosovoko estatua eratu behar zen, behinolako lurraldeak bere hartan hartuta, bandera berri batekin.

«Kosovo egoera kolonialera daramate» esan zidan Vetevendosjeko Albin Kurtik. Bera da bakarra, argi ikusten duena Kosovoko albaniarren eta Europako beste herri zapalduen arteko lotura. Beste guztiak berariaz saiatu dira antzekotasun oro ukatzen. Baina errealitateak argi dio: bost urteotan 98 estatuk onartu dute, NBEkoen erdiak. Serbiak onartu arte, Kosovok ez du New Yorken aulkirik izango.

Erabakitze eskubideak konpon lezake auzia, Kosovo iparraldeko serbiarrek Serbiarekin bat eginez gero. Baina horrek albaniarrei ere erabakitzen uztea dakar. Serbiako Presevo haranekoei, esaterako. Eta hor Mazedoniako mamua ageri da. Hango biztanleen herena albaniarrak izanik, Mazedoniaren amaiera izan liteke. Baina Serbiarekin negoziazioak hasi dira, Nikolic ultra lehendakari dutela gainera. Gaurkoz ezinezko dirudien arren, bihar muga Ibar ibaian jartzea onartuko balute, eta serbiarrek Serbiarekin bat egitea eta, zergatik ez, Kosovok Albaniarekin, onartuz gero, nazioartearekin piztuko litzateke eztabaida. Kanpotik ezarri den lurralde batasun artifizialari eutsi behar zaio orain, halaxe adostu zuten Nazio Batuekin. Artean, Mitrovicako meatzeak hamabost urtez itxita, eta biztanleen erdiak langabezian.

Kosovoko miseriarekin egiten dio Espainiak mehatxu Kataluniari, senar jeloskorren gisan. «Lehendabizi, ez daukazu bereizterik, eta bigarren, zelan bereiztuko zara bada, nora joango zara bakarrik? Hara zelan bizi diren miserian beste horiek, horrela geldituko zara zu ere». Zeinen desberdina David Cameronek abiarazi duen ofentsiba unionista. Eskozia limurtzea, goxatzea, bere helburu nagusi. «Ez dut astirik Eskoziak ezingo lukeela bakarrik egon dioten horientzat. Lehen eskutik dakit zer nolako ekarpena egin dioten Eskoziak eta eskoziarrek Britainia Handiaren arrakastari — beraz, niretzat ez dago zalantzarik Eskozia herrialde independente izan ote daitekeen». Benetako galdera da izan behar ote duen, Eskozia sendoagoa, seguruagoa, aberatsagoa eta zuzenagoa ote den gure Erresuma Batuaren barruan ala kanpoan». XXI. mendean sedukzioa da gakoa... batera jarraitu nahi duenarentzat. BERRIAn argitaratua

Talka

XXI. mendearen hasieran, lehen hamarkadan, sezesio prozesu bik markatu dute Europan: Montenegrok eta Kosovok. Lehena Jugoslaviako errepublika federala izan zen eta, montenegrotarrek eta serbiarrek etnikoki nortasun ia berbera izan arren eta independentziaren aldeko eta aurkakoak ia berdinduta egon arren, Serbiak berehala onartu zuen erreferendumean ehuneko 55ek bereiztearen alde bozkatu zutela. Handik aste gutxira gauzatu zen; eta Nazio Batuetan aulkia lortu zuen Montenegrok. Kosovok ere Montenegroren antzeko estatusa izan zuen Jugoslaviako azken urteetan, presidentetzaa kolegiatuan parte hartzen zuen errepublika federalen pare, baina teknikoki Serbia barruko probintzia zen. Hala eta guztiz, etnikoki homogeneotasun handienetakoa zeukan lurraldea zen, Kroazia edo Bosnia-Herzegovinarekin alderatuta, albaniarrak ziren bost biztanletik lau —orain bertan, ehuneko 90etik gora— eta Serbiatik bereizteko borondatea zalantzarik gabea zen. Oso bestelako jarrera izan du Belgradek, ordea, eta ez du onartzen Kosovoren independentzia. Aldarrikapen hartatik bost urte betetzear direla, Bruselan bildu dira asteon lehenengoz bi herrialdeetako presidenteak.

Mendebaldeko Europan aurreratuen diruditen sezesioek geroz eta antz handiagoa daukate Serbiaren bi jarrerekin. Montenegrorekiko izan zuenarekin alderatu dezakegu Londresek Eskoziarekin daukana. Are antz handiagoa dauka Kosovorekikoak, Espainia berariaz jarri baita Belgraden aldamenean auzi horretan; jarrera hori daukan Europa mendebaldeko herrialde bakarra da.

Kataluniak bide orria argi eta biluzik agertu du; ez da Espainia askorik ezagutu behar tren-talka iragartzeko. Atzera edo bazterrera egin dezakete katalanek, baina aurrean harresi itzela daukate —geroz eta pitzatuago, hori bai—. Lluis Llachen Estaca-ren sinboloa sarri erabili da, nahiz eta katalan lagunen batek hau aitortu didan: «Uste genuen zeuek botako zenutela, edo zirrikituren bat egin gutxienez, eta zuekin batera irtengo ginela Espainiatik, edo justu zuen ondoren, zirrikitua itxi baino lehen». Gaur, Espainia pitzatzen nabari da; irteteko arrakalarik ez, ordea. Eta Euskal Herrian zelan eta nora irteteko plan askorik ere ez da nabari, ezta katalanek harresi osoa birrinduko balute ere.

Elizabeth Erreginaren lurraldeetan oso desberdin daude gauzak. Eskoziak independentziarako trantsizioa aurkeztu berri du egunotan; iraganeko esperientziak ikusita, urte eta erdi inguruko prozesua iragarri dute, 2014ko udagoienean erreferendumak irabaziz gero. Hala, 2016ko udaberrian aldarrikatuko luke Edinburgok Eskoziako estatua, aurretik Londresekin dibortzioa ondo adostu eta negoziatuta. Aurkariek idia gurdien aurretik jartzea leporatu diote Alex Salmond lehen ministroari, oraindik ez baitu erreferendumaren data argitu.

Bistan da, Londresen jarrerak ez dio askorik eragini Madrili... baina bai Ottawari. Kanadako Parlamentuan Quebeci buruzko proposamena aurkeztu du NPD-NDP Alderdi Demokratiko Berriak, oposizioko lehen alderdiak. 2000ko Clarity Act-ek dioena emendatu nahi du, bi baldintza nagusi ezartzen baititu erreferendumerako: galdera argia egitea, eta zehazten ez duen —baina erdia gehi bat baino gehiago den— gehiengo argia. «Baiezko botoak ezezkoak baino gehiago izatea» aski izatea proposatu du NPD-NDPk, independentziaren aurka egonda ere. Eskoziako prozesuaren eragina.

Bien bitartean, Espainiak uste baino lehenago jarri du Kataluniaren aurkako makineria. Burujabetza-adierazpenak inongo baliorik ez zuela iragarri zuen hasieran, baina ez, helegitea horri ere jarriko diola esan zuen ostiralean Soraya Saenz de Santamaria bozeramaileak. Kanadan argi adierazi dute egunotan: probintzia bateko gobernuak sezesiorako mandatua jasotzen, herritarrek galdera argiari erantzunda, gainontzeko lurraldeen eta Estatuaren ardura da probintzia horrekin esertzea eta negoziatzea. «Argi hitz eginda: arazo politikoa eta konponbide politikoa behar du», esan du Charles Taylor federalistak.

Espainiak berriz, bere trenari bizkorrago joateko esan dio, talka lehenbailehen izan dadin.

BERRIAn argitaratua.

Dena hondora?

Europa eta mundua aztoratu du berriz ere Espainiak, eta gu kanpoan. Hamabi egun eman ditugu etxetik kanpo, eta bai, ordenagailuarekin zoaz, egunero irakurtzen duzu prentsa, eta behinola baino hurbilago jarraitzen diezu albisteei —edo behinola baino zailago duzu egunerokotasunetik ihesa, bestela ikusita—. Baina zortzi mila kilometrora zaudela, ustelkeriaz, Alderdi Popularreko diruzainaz eta abarrez berba egiten dizutelarik, zail duzu gertatzen ari denaren neurria hartzea. Lehen ere gertatu baitira ustelkeria kasuak, Valentzian, Madrilen, Balear Uharteetan, eta gura baino hobeto ezagutzen duzunez Espainia eta gura baino hurbilagoko zaizunez —ez alferrik, estatu horretako herritar zara, borondatea gora behera—, ez zaizu arrotz egiten doinu hori, arruntegi zaizu zortzi mila kilometrora inolako arretarik jartzeko. Interesgarriago zaizkizu zauden lekuko independentismo tropikalak, eta interneten Kataluniako, Eskoziako edo Irlandako lagunen abenturak irakurtzea.

Baina etxean sartu, iratzarri eta dinosauroa hor dago. Gauzak aldatu dira, mundua begira dago, oso larria den zerbait jazo dela jabetzen zara. Ahor denok beti sumatu, salatu, argi ikusitako Espainia ustela bere biluzian, ehunka froga banan-banan jarrita eta ezin txukunago filtratuta. Gobernuaren aldeko El Mundo egunkariak lehendabizi, oposizioaren aldeko El Pais-ek errematea asteon. Biak ere sistemaren babesle sutsuak. Twitterren aldean oso apal erantzuten du kaleak, astiro-astiro antolatzen dira protestak. Haserrea eta amorrua handiak dira, erabat zilegi eta ulertzekoak. Baina horren ondoreneko galderak ere zilegi dira.

Espainiako sistemak harakiri egin du? Urtetan makineria olioztatu eta elkarri koipea eman diotenak benetan haserre puntu horretara iritsi dira, zabor guztia argitara ateratzeko? Sarritan esan dut ezkerrak konspirazio gehiegi egiten dituela, eta praktikan konfiantza txikiegia herritarrengan, Gerra Hotzeko mentalitateak eta hariak mugitzen dituzten bulego ezkutuetan lar sinesten dutela. Ezkerrak berak deituriko manifestazioak baino ez dira zilegi, besteen protesten atzean beti egon behar dute inperioaren hari luzeek. Baina aitor dut, oraingo honetan gidoilariaren bila nabil, Espainia ataka horretan nork zertarako jarri duen asmatu ezinik.

Amorruaren unea dute Espainian. Amorru horri ilusioa gehitzen zaio Katalunian, zulo ilun horretan argia non dagoen geroz eta nabariago ikusita. Edonon, Espainian baino hobeto. Konstituzio postfrankistaren bi jagole handienak hondoa jota daude. PSOEk ez du bururik altxatu 2011ko hauteskundeen porrotetik, Alfredo Perez Rubalcaba asteon ikusi duenak badaki zertaz ari naizen. Telebistako argiztatzea izango zen, baina gaixoaren larrua zeukan. Alderdi Popularraz, zer esan. Mariano Rajoy alderdiko eta Espainiako presidenteak ohi baino argiago egin zuen atzo berba. Baina agertzen ari direnak are argiagoak dira.

Espainiako sistema hondora doa. Edo norbaitek erabaki ote du heldu dela sasoia leherketa kontrolatua egiteko? Ulertzekoa den amorruaren erdian, badago arriskutsua den mezua: denak dira ustelak, denak dira berdinak, doazela denak pikutara. Ados, baina, nor dator horren atzean? Antolatu gabeko amorrua behin baino gehiagotan izan da faxismoaren ataurre. Monarkiaren aurka egon litezke ezkertiarrak, autonomia-estatutuen antolaketaren aurka eta independentziaren alde egon litezke katalan zein euskal abertzaleak, baina beste aldeko mezuak ere ugaritu dira azken hile eta urteotan: autonomien aurka Estatu zentralista indartsua aldarrikatzen dutenak nagusiki, eta eskuinaren eremuan Errege-familiari hasieran bizkar eman eta aspaldion kritika gogorrak egin dizkiotenak ere. Esanguratsua da PSOEri lotutako PRISA taldea izatea egungo monarkiaren babesle garrantzitsuenetako.

Espainian aski ezaguna den Ramoncin kantari eta telebista ugaritako kolaboratzaileak agerraldia egin du egunotan Katalunian. Zinez merezi du Vilawebeko lagunek sareratu duten bideoa ikustea. Madrildarra, behinola errebelde eta aspaldion botereari aski lotuta ikusten den pertsonajeak argumentu soil bezain interesgarriak darabiltza erabakitzeko eskubidearen alde: Katalunia Espainiatik bereiztea «emozionalki dibortzioaren antzekoa da. Luzaro egon naiz zurekin, baina ezin dut gehiago. Banoa. Emozionalki zerbaitek eragozten dit. Ez da azalpen gehiago behar. Baina zergatik? Nahikoa delako. Ezin dudalako gehiago. Horri katea jarri diezaiokezu, baina alde egingo du, inor ez da egongo nahi ez duen lekuan». Euskal Herrira begira ere interesgarri den kontu bat aipatzen du: «Zelan da posible leku batean 50 urtez bizi eta bertako hizkuntza ez ikastea?». Eta espainiar askoren sentimendua ei dena bideoaren amaieran dator: «Espainia honetatik jende askok alde egin nahi du».

BERRIAn argitaratua