Hilobietan eskiatzen

Tevfik Esenç-en hilobia sinplea. Hala dakar: «Tevfik Esenç-en hilobia. Ubikh deitzen dioten hizkuntzaren azken hiztuna zen». Duela 110 urte jaio zen Anatolia mendebaldean, eta hantxe hil zen berarekin, 1992an, Europan galdutako azken hizkuntza. Wikipedian, hizkuntzen azken hiztunen zerrendan, erronkariera hilobiratu zuen Fidela Bernaten hurrena dator Esenç. Euskalki haren heriotzaren hurrengo urtean galdu zen Kaukasoko hizkuntza interesgarrienetakoa; adiga edo zirkasiar enborreko konplexuenetakoa omen zen. Georges Dumezil frantses hizkuntzalariarekin emandako orduei esker, badugu Esenç-en ondarearen berri, eta Youtuben ikusgai dira ubikherazko hainbat bideo.

Ubikherazko izena da Sotxi, 1864. urtera arte han bizi izan zen soatshe tribuak emana. Abkhaziarrak zituzten hegoaldean, shapsug zirkasiarrak iparraldean. Mila herrixka baino gehiago Itsaso Beltzeko kostan eta haranetan. Kaukasoko konkista egin zuen Errusiak orain mende eta erdiko udaberri hartan, eta Europan inoiz izan gabeko hondamendirik handiena jasan zuen herri batek. Europako herririk zaharrenetakoak. Ipar-mendebaldeko Kaukasoko hizkuntzek (zirkasiera, abkhaziera, abaza eta ubikhera zena), ez dute ahaide hurbilik. Ekialdetik, vainakh (txetxeniera) eta Dagestango hizkuntzekin lotura urrunen bat bilatu izan diete, eta hegoaldetik georgiera eta haren hurbilekoekin, baina Kaukasoko hizkuntza indigena eta ahaide gabeak izateak ekarri ei du gehiago hiru hizkuntza taldeak multzo bakarrean sartzea, hurbiltasun filologikoak baino. Itsaso Beltzetik mendebaldera, indoeuropar hizkuntzak gailendu ziren, Balkanetako greziar eta albaniarrak, lautadetatik etorritako eslaviarrak, germaniarrak, Erromatik Italiako penintsulara eta Mediterraneoan barna erromanikoak, kontinente osoan zabaldu ostean mendebaldeko irletan zokoratutako zeltak... Pirinioetako bazter batean iraun duen beste hizkuntza misteriotsuarekin topo egin arte. Badute ergatiboa, badituzte kontsonante mordoa eta sistema bokaliko pobrea gure moduan, eta aditzak bat egiten du objektu zuzen zein zeharkakoekin, subjektuaz gain. Ez ei da aski lotura ahaidetasunik frogatzeko, eta zientifikoen hitzari ez diot lilura erromantikoa erantsiko. Ez dugu zertan ahaide izan, esan izan dut sarritan, baina munduko ahaide antzeko lagun onenak ditugu Kaukasoko inguru horretan. Zirkasiar, georgiar zein txetxeniar arruntenak badu euskaldunon berri, unibertsitaterik sekula zapaldu gabe ere. Gehitu horri, dantza eta kanturako joera, armen zaletasuna (ai, gure ehiztariak eta txapliguen ordez Urteberriari eskopetekin ongi etorri egiten dieten azken herritxo euskaldunak), eta munduko menditar kultura gehienek duten askatasun grina.

Garesti ordaindu zuten grina, mundua aldatzen ari zen sasoian: Estatu Batuek beren genozidio propioa gauzatu zuten kostaldetik kostalderako bidean, Errusiak Erresuma Batuko inperialismoarekin egin zuen topo itsaso beroetarantz zihoala, Indiako perla zela kausa, eta Euskal Herrian ere tiroz eta odolez isilarazten ari ziren mundu bat, bere lege zaharrekin, Espainia bakar bat eratzeko asmotan.

Orduko kronikek erretako herrixken berri ematen dute. Gosez hildako familiak. Otomandar Inperiorantz kanporatutakoak, ontziak gainezka Itsaso Beltzean hondoratutako milaka zirkasiar. Laurehun mila hildako, tsarraren artxiboen arabera, milioi eta erdi baino gehiago beste ikerketa batzuen arabera. Kaukasoko herri oso bat erauzia. Gero, Sobietar Batasuneko datxak, langile finenen opor-leku kuttunak, eta mende berrian Vladimir Putin Txetxeniako harakinari bihotza bigundu zion txokoa, berriz konkistatu zuen Kaukasoko atseden gunea. Halaxe ekarri ditu Olinpiar Jokoak Errusiako lekurik epelenera, ustelkeriak inoizko Jokorik garestienak egitera.

Lerrook idaztera, hasi berri dira jokoak. Egin dute zeremonia Sotxin, eta, hiritik hasi eta Elbrus mendiaren magalera, berrogeita hamar zirkasiar atxilotu dituzte Zirkasia zaharraren geografian. Geopolitika esan dizuete batzuek. Sotxi zirkasiar izena dela gogoratzeaz, aski da. «Ez da hilen, ez da hilen, Erronkariko uskara» kantatzen genuen. Zirkasiera ere ez da hil, diaspora biziari esker. Baina Kaukason genozidioaren hobi komunen gainean ari dira eskiatzen.

BERRIAn argitaratua

2014: Historia ate-joka

Ez dakit gure bizitzako urterik garrantzitsuenean sartzear gauden. Asko esatea da hori, noski, nork bere urte garrantzitsuena izango du. Baina 2014a indar handiz dator. Eta munduko fokuak Atlantikotik Ozeano Barera joan direla dirudien honetan, jokaleku nagusia Asia bihurtu ei den honetan, Europak protagonismo berezia izango du.

Kataluniak eta Eskoziak hitzordua daukate historiarekin. Lehenek eskubide historikoen galeraren hirugarren mendeurrena baliatu nahi dute behin betiko eskubidea lortzeko: independentzia. Bigarrenek helburu berbererako duela zazpiehun urteko garaipen militarra dute gogoan. Bi nazioek egin diote erronka historiari, egungo estatuari, kontinenteari. Eta kontinente zaharrak ezin begirik kendu, hark ere urteurren ezin seinalatuagoa baitu: Gerla Handiaren mendeurrena. Berriz ere pasaporte espainoldun euskaldunok ezin gertakizunaren dimentsioa neurtu, horren luzaroan apartean bizita. Baina geuk ere badugu sasoia Espainiari eta hispanitateari bizkar emateko eta dagokigun etxera, Europara begiratzeko.


Ordura arteko hilkintza handienaren oroitzapenak hartuko du kontinentea datozen 365 egunetan. Orduko mapetan ez zegoen Irlandako estaturik, ez Finlandia edo Poloniarik, Alemaniak Errusiarekin zeukan muga eta Austriako inperioak otomandarrarekin egiten zuen topo Balkanetako Sandzaken. Euskaldun joan zirenak frantses itzuli ziren, eta itzuli ez zirenen oroitzapenak pour la France atzendu zuen euskara.

Gaur ezagutzen dugun Ekialde Hurbila ere gerra haren ondorio da: otomandar inperioa europarren artean banatzea (Palestina britainiarrentzat), Turkiako errepublika sortzea eta Kurdistan desagertzea. Siriak datorren hilean erronka garrantzitsua dauka Genevan. Eta aste bi beranduago, Kaukason Olinpiar Jokoen hasiera. Berrogei egun baino gutxiago falta, eta Vladimir Putinek espero ez zuen urte-amaiera dauka. Siriako konponbideak, Irango akordioak, Errusia berriaren adierazle behar zuten, baina Sotxin dena dago idazteko. Moskun botere-borroka, eta zirkasiarrak, Sotxiko jatorrizko biztanleak, basamortuan oihuka urtetan egon ondoren, munduko arreta lortzen ari dira. 2014an mendeurrena ez, Errusiako konkistaren eta genozidioaren 150. urteurrena dute. Eta Sotxin gertatu zen hori guztia 1864an.

Potentzia berrietan berrienetakoarentzat, Brasilentzat, esangura berezia dauka hastear den urteak. Urtea ez zaio erraza izan, protestek Munduko Futbol Txapelketa eta Brasil berriaren ustelkeria eta desberdintasunak agerian utzi dituzte, baina 2014ak Hego Amerikako potentziaren kontsolidazioa ekarri beharko luke. Ez da hutsala futbolaren eragina: Brasilen gorakadarekin batera, hainbat sezesionismoren errezeloak dakartza. Katalunian berariaz aipatu zuten Futbol Txapelketatik urrundu beharra, Espainiaren balizko garaipenaren eragina mugatzeko. Eskozian ere Londresko Olinpiar Jokoetatik urrundu gura izan zuten erreferenduma. Eta Flandrian, Bart De Weverren independentistek perspektiba bikainak dauzkate udaberriko hauteskundeetan... hain onak ze, Belgikaren zaleek itxaropen handia jarri baitute «deabru gorrien» futbol-selekzioan, guztiz zatituta dagoen estatuaren ideia indartuko duelakoan.

Brasilek futbolean hasi eta 2016ko Rioko Olinpiar Jokoetan itxaropen handia dauka. 2014an hori ere badago jokoan: Eskoziak edo Kataluniak berezko taldeekin parte har lezakete Joko horietan. Baita Kaledonia Berriak ere, Frantziarekin adostutako erreferenduma gauzatuz gero. Izan ere, Frantzia jakobinoa eta zentralista da, baina paradoxikoa iruditu arren, Espainiak falta duen malgutasuna du beharrezko zaionean: Alsazian posible da erreferenduma, Korsika lurralde-elkargo da, baina Euskal Herriari (oraingoz) ukatu. Kanakian posible da herritarrei galdetzea, baina Nazio Batuek Polinesia deskolonizatu behar dela esaten diotelarik, Parisek erantzun gauzatu dutela autodeterminazioa unionisten alde bozkatuta. Gogorra da Frantzia, baina posible dira aldaketak, ekinaren ekinez.

Espainian ez. Aldatu behar duela jakinda ere, geldi egotearen apologia egiten du Mariano Rajoyk. Espainia hondoratzen den urtea izan liteke 2014a, bi joerek bat egiten dutena: Kataluniak kanporako bideari eutsita, Bartzelonatik irten liteke Euskal Herria ere, ordurako Nafarroan gobernu berria balego. Eta orduan bai, lasai kenduko dituzte autonomiak eta dena zentralizatu Gaztelan.

Gure kontinente zaharrean hasi eta amaitu behar, beraz. Maiatzeko europar hauteskundeek gutxitan bezalako interesa piztu dute. Eskuin muturrak eta euroeszeptizismoak aulki asko lortu ei ditu. Eta Eskozia kanporatzeaz dihardute batzuek, denok jakin arren Katalunia ahoskatu behar dela. Gerta bailiteke, Eskozian SNP europazaleak irabaztea Europako hauteskundeak, eta Ingalaterran UKIPeko eskuin muturrak. Eta ea zer seriotasun duen Eskoziari kanporatzeko mehatxua egiteak, Cameronek Erresuma Batuan EBtik irteteko erreferendumera deitzen duen egunean.

BERRIAn idatzia

Ipar Kaukasora begira

Errusiaren urtea ari da izaten 2013. Vladimir Putinena, zehazki. Dozena bat urteko agintearen ostean, munduko potentzien artean kokatzeko asmo zaharra gauzatu du neurri handi batean, Ekialde Hurbileko gatazketan izan duen rolagatik (Sirian bereziki, baina baita Iranekiko hitzarmen historikoan ere). Txina eta Latin Ameriketako herrialdeekin hitzarmenak, eta geoestrategian aktore ezinbesteko bihurtu da atzera ere.

Europan bertan, jokaldi indartsua egin du Ukrainari bere esferan eusteko. Europar Batasunaren baldarkeria batuz gero ekuazioan (zehazki Nazioarteko Diru Funtsarena, Ukrainarekiko hitzarmena izenpetu baino egun batzuk lehenago baldintza ezin gogor eta umiliagarriagoak ezarri baitzizkion Kievi), hirugarren astea beteko duen gatazka daukagu Europako bigarren estatu zabalenean, eta merkatu handienetako batean (46 milioi biztanle).

Ezin da zehatz jakin zein aurreikuspen edo susmo zeukan Putinek, edo benetan arriskurik igarri duen legegintzaldirako daukan erronka garrantzitsuenetakoan: otsailean egingo diren Neguko Olinpiar Jokoak. Azken egunetan, tantaz tanta iritsi dira Sotxira joango ez direnen izenak, Alemaniako presidentetik hasita. Homosexualen aurkako legeak hauspotu du batez ere Sotxiren aurkako kanpaina. Ulergarria ere bada herrialdean susmoa piztea, gizartearen babes zabala duen legea izaki. Homofobia eta autoritarismoa ez ditugu orain deskubrituko. Azken batean, ustelkeria hezurretaraino sartuta daukan estatu poliziala dela ez da oraingo kontua. Baina mendebaldeko propaganda makineria erraz irudikatzen du, esperientziak errezeloz bizitzera agintzen dion herrialdeak.

Kontuak kontu, Mikhail Khodorkovski libre dago, eta aurki irtengo dira espetxetik Pussy Riot eta Greenpeaceko kideak ere. Di-da batean mendebaldeko kritiketako asko apaltzeko neurriak hartu ditu Putinek, Olinpiar Jokoetatik berrogeita hamar egunera. Etxean ere haserrea ez lehertzea komeni zaio eta. Putinek urtero ehuneko bosteko hazkundea agindu zien errusiarrei hauteskunde-kanpainan. Errusiako ekonomia hazi da, baina 1,3 puntuan, hitz emandakotik oso urrun.

Urduri zegoelako eta kritikak baretzeko, edo oso lasai zegoelako eta handitasunezko neurri legez, ezingo dugu berehala Putinen amnistiaren motiboetan lar sakondu. Khodorkovski ez du arerio orain bertan, baina baliteke urte pare baten buruan berriz ere oposizio liberala berrantolatu nahi izatea.

Inperio handi bateko gatazkak dira. Sotxin bertan baina, salbuespen egoera zorrotz ari da ezartzen, eta Kaukaso ipar-mendebalde osora hedatu da. Khodorkovski askatu zuten egun berean, Sotxiko eskualdeko Tuapseko auzitegiak hiru urteko espetxe zigorra ezarri zion Evgeny Vitishko ekologistari. Ipar Kaukasoko Ingurumen Zaintzako kide da Vitishko, eta Olinpiar Jokoek ekarri duten hondamendia salatu izan du.

Errepresioa, nagusiki, Kaukasoko nazioen aurka izan da. Ekialdean Txetxeniatik hedatutako gatazkak oraindik ere ehunka hildako uzten ditu urtero. Sotxi dagoen mendebaldean, geroz eta aktiboagoa izan da zirkasiar nazioa. Bai Kaukason bertan, bai diasporan, Estatu Batuetan eta Turkian bereziki. Duela ia 150 urteko konkistan kanporatutakoen ondorengoek NoSochi2014 kanpaina abiarazi zuten Errusiari Olinpiar Jokoak eman eta berehala: beren lurralde historikoan, ehunka mila zirkasiarren hilobietan Jokoak egitea, zirkasiar nazioarekiko inolako aipamen edo begirunerik gabe, iraingarria dela uste dute. Errusia protesta horiei ezikusi egiten saiatu da, baina duela astebete abisu argia bidali zien zirkasiarrei: hamabost buruzagi atzeman eta ordu luzez galdekatu zituzten, etxeak miatu eta, libre gelditu badira ere, jakinarazpena eginda dago. Human Rights Watchek jazarpena salatu du. Fatima Tlisova zirkasiar kazetari ausarta erbestean dago oraindik (2006 arte hainbat aldiz atxilotu, torturatu eta are pozoitu zuten Kaukason egindako lanengatik. Senarra Txetxeniako gerrak utzi zuen desagertu bat gehiago da), eta Errusiako hiru zirkasiar webgune garrantzitsuenak itxi egin dituzte azken hilotan.

Aste berean, Sotxiko militarizazioa gertatu da, herritarren eskubide zibilak mugatu dira. Txetxeniako eta Ipar Kaukasoko buruzagi jihadistak eta militante armatuak Sotxiko Jokoen aurka jotzeko asmoz daudela uste dute. Harrokeria inperialistak munduari eman nahi zion oparia eskuetan leher dakioke Vladimir Putini.

BERRIAn argitaratua

Mediterraneoko hizkuntzak

Errepublikari eta Konstituzioaren bigarren artikuluari zirrikitua Hexagonotik kanpo hasi zaio urratzen. Herenegun, bederatziak baino lehenxeago, bi eguneko eztabaida luzearen ondotik onartu zuen Korsikako Biltzarrak korsikeraren koofizialtasuna aitortzen duen testua. Erabakia Parisen defendatu behar dute orain, baina irekitako bidea biziki garrantzitsua da. Hezkuntzan, administrazioan, hedabideetan hartu beharreko neurriak banan-banan bozkatu zituzten ehundik gora emendakinetan. Pierre Ghionga Korsikeraren Kontseiluko buru eta testuaren idazleak dio onartezina litzatekeela Frantziako Errepublikak uko egitea eskualde baten borondate demokratikoari. Luze joko du oraindik, baina historia idatzi zuten Aiacciun herenegun.

Uhartetik mendebaldera Katalunia dugu; urtebete barru katalan estatuari buruz bozkatzeko asmoz. Azken hilotan hizkuntza ere eztabaidagai izan da independentisten artean. Funtsean, 2014an eratu nahi duten Estatua nolakoa izango den irudikatzeko unean dira. Vicent Partalek Kataluniako estatuak hizkuntza ofizialik ez izatea proposatu du. Katalana litzateke Estatuko hizkuntza nazionala eta de facto erabiliko litzatekeena, eta gainontzekoak lekuaren eta erakundeen arabera erabiliko lirateke. Izan ere, katalana ofizial egiteak espainierari ere koofizialtasunerako bidea irekitzea ekar lezake, eta normalizazioa behin betiko oztopatzea hain hizkuntza handiaren presiopean. Asko dira munduan zehar hizkuntza ofizialik gabeko estatuak. «Konbentzituta nago Kataluniako estatu berriaren erronka garrantzitsuenetakoa dela ulertzea munduan gauzak ez direla halabeharrez Espainian diren bezala, eta ez direla kopiatu behar Espainiako estatuaren jokabide guztiak» dio Partalek. Gurean ere euskara ezagutzea beharrezko izatea proposatu izan dute abertzaleek, Espainiaren kalko eginez. Hobe administrazioa euskaraz bizitzea, udaletatik epaitegietara, poliziak herritarrekiko harremanak euskaraz bideratzea, funtsean Estatu-hizkuntza edo hizkuntza nazionala izatea.

Mediterraneoaren beste muturrean, nekez heltzen da albiste onik Siriatik. Baina sarraski hartan ere itxaropena herri ukatuen eskutik dator. Azken urteotan Iraken burujabetza lortu ondoren, orain Kurdistan mendebaldean (Sirian), banan-banan askatu dituzte herri kurdu gehienak iazko uztailetik. Eta burujabetza-esperientzia paregabea ari dira garatzen. Eskola da lehen urratsa; dozenaka ireki dituzte Siriako Kurdistanen. Hamarkada luzetako arabiartze behartuaren lekuan, lehen aldiz kurdueraz egin dute ikasturtea umeek. Neska-mutilak elkarrekin gelan, elkarrekin erakunde berrien agintean eta elkarrekin gerra-frontean eta kontroletan. PKKren Siriako adar diren YPG miliziek daukate eskualdearen kontrola. Asteon bi irudi eder iritsi dira Kurdistandik: umeek eskola-agiriak erakutsi dituzte harro, kurdueraren eguna ospatzeko. Bigarrena, Turkiako estatua utzi duten gerrillariak Irakeko Kurdistango mendietara iristen. Litekeena da hainbatek Siriako bidea hartzea, egun kurduen apustu garrantzitsuena den Rojava-n («mendebaldea» kurdueraz), autonomia behin betiko finkatzen laguntzeko. Nazioarteko laguntza eskatu dute. Berriki zenbait kaxa botika iritsi zitzaizkien Nafarroatik.

Sirian bertan bada gutxiago ezagutzen den gutxiengoa. XIX. mendean Errusiak Kaukasotik kanporatu eta otomandar inperioan sakabanatu ziren zirkasiarrak, Zirkasia hutsik gelditu zen, biztanleen ehuneko 90 galduta, bertan zein Itsaso Beltzean hilda edo deportatuta. Hala sortu zuten Amman hiria esaterako, egun Jordaniako hiriburu. Siriako zirkasiarrek berriz, arbasoen lurraldera itzultzea eskatu dute. Ehunka gutxi batzuei baino ez die Moskuk utzi, ordea. Etzi, maiatzaren 21ean, Zirkasiako konkistaren eta zirkasiar nazioaren suntsiketaren 149. urteurrena gogoraraziko dute. Krasnaya Polyana izeneko zelaian izan zen azken borrokaldia 1864an. Urte bakarra falta mende eta erdirako, eta orduan Krasnaya Polyanako zelaietan egingo dituzte Sotxiko Neguko Olinpiar Jokoak. Berariaz ezkutatu du orduko sarraskia Errusiak, zirkasiar kulturari ez dio oihartzun txikiena eman, ezta folklorikoki ere. «Gure arbaso sarraskituen hilobien gainean ibiliko dira eskiatzen» salatu dute diasporako zirkasiarrek.

BERRIAn argitaratua

Denak ongi etorriak, bertakoak salbu - Itsaso Beltzetik (III). Zirkasia

2014an, zirkasiarren genozidioaren 150. urteurrenean, Neguko Olinpiar Jokoak egitekoak dira Sotxin; Errusiaren aldetik jasaten duten ukazioa salatu dute zirkasiarrek.

Urtzi Urrutikoetxea Sotxi. Berriemaile berezia

Urteak zeramatzan Vladimir Putinek Erresuma Batura joan barik. Londresen eta Moskuren arteko tentsioak asko izan dira, Aleksander Litvinenkoren polonio pozoitzetik Ahmed Zakaev txetxeniar buruzagiaren britainiar erbesteraino. Baina duela bi aste, Downing Streeten izan zen KGBko espioi ohia. David Cameronekin bildu zen, eta gero Tagir Khaibulaev judoka kaukasoarra (Dagestangoa da, avar etniakoa) ikustera joan zen. Londresek Rio de Janeirori eman dio Olinpiar Jokoen bandera, 2016rako. Baina aurretik, urte eta erdi barru, negukoak izango dira.

Errusiak hartuko ditu jokoak, eta ez edonon. Kaukasora ekarriko ditu, Sotxira, itsasertzera, non klima subtropikala duten. Milaka udatiarren artean, zaila da Neguko Olinpiar Jokoen hirian gaudela irudikatzea. Soineko laburrak eta takoi altuak emakumeek, kamiseta marradun estuak eta slip bainujantziak gizonezkoek, gihar erakustaldia dirudi Errusiako Rivierako hiriburuak. Ezin burutik kendu Putin bera, Dmitri Medvevekin batera, horren ohituta gauzkan udako argazkia egitera agertu zenekoa, taberna batean hanburgerra jan, ingurukoekin garagardo bat hartu eta txantxa matxistak egiten. Neguan ere hamar gradu inguruko tenperatura atsegina dauka Sotxik, baina Europako mendirik garaienen magalean dago. Inguru paregabea dirudi, baina Kaukaso nahasian gaude.

Autobide bizkor eta moderno bat doa Itsaso Beltzaren ertzetik. Adler hirian porlan eta asfaltozko hautsak hartu gaitu. Lana etengabea da mendira bidean, Mzymta ibaiaren haranean. Aireportuaren ondotik, tren garaia eraikitzeko lanak, tunelak eta mendiari kendutako zatiak. Haserre daude ekologistak. Haserre herritar asko, lanak egiteko ia kalte-ordainik gabe kanporatu dituztelako etxetik. Ustelkeria da nagusi eraikuntza lanetan, eta, ohi bezala, ikertu edo protesta egin gura duenak arriskua hartzen du Sotxin.

Bertako jatorrizko biztanleak ere, zirkasiarrak, haserre daude. Itsusia da, itsusia denez, hain mendi ederren magalean egiten ari direna. New Jerseyn daude Estatu Batuetan diren 5.000 zirkasiarretatik gehienak, eta geroz eta indartsuago ari dira «genozidioaren Olinpiar Jokoen» aurkako protestan. Beste horrenbeste Turkian, han erbesteratu baitziren errusiarrek ia zirkasiar guztiak kanporatu zituztenean XIX. mendeko konkistan. NoSochi2014 taldea osatu zuten, eta hainbat zirkasiar egon dira Londresen protestan.

Hilobien gainean

Zirkasiarrek oso garesti ordaindu zuten sen independentea eta matxino izaera. Horregatik, sutu egin ziren Sotxi hautatu zutelarik 2014ko Olinpiar Jokoen hiriburu. Zaurian gatza botatzea dela diote. «Gure genozidioaren 150. urteurrenean egingo dituzte Neguko Jokoak, eta ospakizun gisa agertu nahi dute, Errusiako inperioaren nagusitasunaren aldarri. Zirkasiar herriaren sarraski sistematikoa du sinbolo. Olinpiar Hiria eraildako arbasoen hilobien gainean ari dira eraikitzen, izugarrikeria hura ezabatzeko!», dio Lisa Jakarsi ekintzaileak.

Bidean ageri den txikizioa biderkatu egiten da Krasnaia Polianara iritsitakoan. Izen hori hartu zuen zirkasierazko Kbaada haranak. Zelai Gorria esan nahi du errusieraz, «zirkasiarren aurkako azken batailan hildako milaka borrokalariren odolagatik. Eta leku horretxen gainean ari dira egiten Olinpiar Hiria!», esan digu Salitx gidariak. Herriko sarreran oroitarri txiki bat dago, monumentu handi baten barruan. «Hemen, 1864ko maiatzaren 21ean, errusiar tropen desfilea antolatu zen, Kaukasoko gerra luzearen amaiera ospatzeko». Errusieraz eta ingelesez dago, hitzik ez zirkasieraz. Zirkasiar hitza ere ez da ageri. Azken sarraskiaren lekuan aipatu ere ez dituzte egiten.

Ukazioa arau izan du Errusiak orain arte. Sotxi izendatu zutenean, 2007an, Putinek gogoan izan zuen lekuaren historia aberatsa, greziarretatik kosakoetara. Baina berbarik zirkasiarrez. «Leku multietnikoa», «Itsaso Beltzeko historia aberatsa» eta antzerako esaldien atzean ezkutatzen dira zirkasiarren aldarrikapenak. Kaukasoko nart izeneko kondairetako pertsonaia eta jainkoek antzekotasun handia dute sarri greziar mitologiarekin.

Pizkundea

John Colarusso Kanadako hizkuntzalariak kondaira horiek ikertu ditu. Baina Ipar Kaukasoko ikerketek bertako politika ezagutzera ere badaramate, eta esperientzia hori baliatu zuen, esaterako, Bill Clintonek, Colarusso eskualdeko aholkulari izendatu baitzuen. «Errusiarrek zilarrezko erretilua eman diete zirkasiarrei, urtetako arrangurak zabal ditzaten». Ez berariaz, noski. Baina Olinpiar Jokoak hurbildu ahala, hazten ari dira zirkasiarren ekintzak. «Zirkasiar gazteentzat, berpizkunde nazionalaren sinbolo bihurtu da auzia», dio Oliver Bullough kazetariak, zeinak 2010ean errusiar konkistari buruzko liburu bikain bat idatzi zuen.

Zirkasiar guztiak ez datoz bat boikoterako deiarekin. Errusiaren barruan daudenek jarrera epelagoa dute, eta Colarussoren aholkuak helarazten dizkiete entzungor jarraitzen duten antolatzaileei: «Vancouverko jokoetako adibidea ekarri dut, eredu bikaina baita zelan landu genituen indigenen sentsibilitateak eta kultura». Folklore hutsetik harago zerbait ote den galde daiteke beti. Horixe baino ez dute eskatzen eskualdeko zirkasiar bakanek, «ez gaude Olinpiar Jokoen aurka, gure kulturak eta historiak dagokien lekua izatea nahi dugu», dio Anzaur Allalok, Adige Khassa elkarteko ordezkariak.

Aitorpena

Beste Adige Khassa batzuek, diasporakoek, jarrera gogorragoa dute. Errusiari genozidioa aitortzeko eta barkamena eska dezala exijitzen diote. Geopolitikak bere lekua dauka hor, Moskuren etsai nagusietako batek, Georgiak, zirkasiar sarraskiei buruzko konferentzia jendetsua antolatu baitzuen iazko maiatzean. Gero, parlamentuak aho batez aitortu zuen zirkasiar genozidioa. Estatu batek aitortzen zuen lehen aldia zen.

Kaukasoko segurtasun egoeraren eta zirkasiarren ekinbideen ondorioz, Sotxi berebiziko testa bihurtu zaio Putini, Akbar Ahmed eta Frankie Martin islamiar ikasketetako ikerleek Al Jazeeran idatzi dutenez. «Jokoak horrelako giza tragedi bat gertatu zen lekuan egiteko erabakia, onenean, ezjakintasun izugarriaren adierazle da, eta, okerrenean, berariazko kultur umilazio ezin baldarragoa». Putinek iragarri duen Errusia berriaren azterketa izango dira Olinpiar Jokoak. «Sotxiko zirkasiarrekin jokatzeko moduak, Errusiaren norabidea adieraziko du. Iraganeko akatsak aztertu eta zuzenduz gero, Errusiak XXI. mendeko munduko potentzia gisa duen estatusa erabaki dezake, eta, era berean, herri bat desagertzea eragotziko du».

Mendebaldeak isilik eta errezeloz jarraitu du Sotxi 2014ren garapena. Zirkasiarren beldur baino gehiago, bestelako borrokalari batzuek ekintza armatuak egingo dituzten beldur da. Sotxi izendatu eta urtebetera, Txetxeniako operazio militarren amaiera iragarri zuen Moskuk, baina jamaat islamistak Kaukaso iparraldera zabaldu dira. Ekialdeko Dagestanera, Itsaso Beltzerantz baino gehiago, baina mendebalderantz ere izan da borrokarik, baita zirkasiarren errepubliketan ere.

Diaspora

Ez da erraza irudikatzea Errusiaren konkistak zer ekarri zuen Europako literatura erromantikoa liluratuta zeukan herrialde honetara. Herrialdea bera desagertu egin zen mapetatik. Herriak banan-banan txikitu zituen tsarraren armadak, eta biztanle ia guztiak (Sotxi inguruko ubikh herriaren kasuan, guzti-guztiak), hil edo kanporatu egin zituzten. Euskal Herriak egun duen antzera, 2,5 eta 3 milioi biztanle artean zituen Zirkasiak; erdiak hil zituztela diote zirkasiar ikerleek, eta beste horrenbeste kanporatu. Hurrengo erroldetan 80.000 zirkasiar baino ez ziren ageri. Hainbat hamarkadatako zirkasiar gerretan lau milioi lagun hil zirela diote diasporako zirkasiarrek, Errusiak 300.000 «baino ez» ditu onartzen. Edozelan ere, XIX. mendeko odoluste handienetakoa izan zen. Historia modernoko lehen genozidioa izan dela salatzen dute zirkasiarrek, eta hala gogorarazten dute urtero maiatzaren 21ean.

Leon Tolstoi Kaukason izan zen Errusiako armadarekin. Esperientzia hura izan ei zuen bultzatzaile ezaxola aberatseko bizimodutik sormen, espiritualtasun eta bakezaletasunera eramateko. Honela idatzi zuen: «Ohitura zen mendiko herrixkei gauez eraso egitea, ezustean harrapatuta, emakumeek eta umeek ihes egiterik ez zeukatenean, eta ilunaren babesean zetozen izugarrikeriak». Gosetea, sarraskiak, gaixotasunak, gainez egindako ontzietatik hilotzak botatzen, eta hilzorian ziren pertsonak Turkian lehorreratzen... asko dira 1864ko kronikak zirkasiarren tragediaz. Errusiar idazleek, otomandar kronistek eta britainiar diplomazialariek idatzi zituzten.

Balkanetatik arabiar basamortuetara artean sakabanatu ziren Otomandar Inperioan, eta Mendebaldera ere iritsi ziren hainbat, Ameriketako Estatu Batuetaraino. Ez dute irlandarrek edo armeniarrek bezalako lobby-rik, baina asko dira, Turkian batez ere. Boris Johnson Londresko alkateak zirkasiar arbasoak omen ditu. Cem Ozdemir Alemaniako Berdeen buruak protesta egin zuen, Vladimir Putini eman behar zitzaiolako iaz Quadriga saria, eta bertan behera geratu zen ekitaldia azkenean. Zirkasiar jatorria dauka Ozdemirrek. Euskal Herrian diasporarik ez, baina euskararekiko grina aspaldikoa da. Euskaldunari etengabe galdetuko diote mendi edo euri edo haran zelan esaten den, hizkuntzalariek galdutako kate-begiren bat topatzeko asmoz. Erraz irudika daiteke ahaidetasuna: hizkuntzen bakartasuna, biek ergatiboa erabiltzea, bokal sistema pobrea eta kontsonante kopuru ezin aberatsagoa... baina gutxieneko lotura seriotasun zientifiko batekin bermatzeko ehun froga behar balira, ez ei dira dozenatik gora aurkitu, aditu optimistenen berbetan. Paisaiak eta kulturak ere hauspotzen dute ahaidetasun ustea: Pirinioetako herria eta Kaukasokoa erraz lot litezke itsasoraino doazen haranetan. Eta alderatu zirkasiarren askatasun gosea, auzolanaren kultura, matxinadarako, erronkarako eta borrokarako joera edo armen zaletasuna (ai, gure baserrietako eskopetak). Ahaide zein ez, lagun handiak ditugu euskaldunok Kaukason.

Zirkasiarrek osatzen dute Jordaniako erregearen zaintza pertsonala, eta estatuko goi kargu asko dituzte; eurek sortu zuten Amman hiriburua. Israelen ere badira zirkasiar herriak. Tel Avivek ondo mimatu ditu, eta diasporako komunitate sendoak dituzte, beren eskola, ikerketa zentro eta ohiturak babestuta. Sirian 55.000 eta 100.000 zirkasiar artean dago. Egun, herrialdetik ateratzeko eskaria egin dute, baina errezeloz hartu du beti Errusiak XIX. mendean kanporatutakoen ondorengoen «etxeratzea». Ehunka gutxi batzuk Kabardino-Balkariara iritsi ziren neguan, eta beste batzuk Abkhaziara. «Gehienak ez dituzte ekarri nahi, eta ekarri dituztenak ez datoz beren jatorrizko lekura», dio Murat izeneko gazteak. 1998an beste horrenbeste egin zen Balkanetan geratzen zen azken zirkasiar herriarekin, Kosovotik Kaukasora «itzuli» zituzten. Kanporatutakoen itzulera amets dute zirkasiarrek, baina ez da erraza. Turkian dira gehienak, aski hurbil, baina belaunaldi gazteek hizkuntza galdu dute han, oraingoz nortasunari eutsita ere. Eta Kaukaso ere geroz eta errusiartuago dago, halaber. Tragediek behartuta gertatu dira orain arteko mugimendu handienak. Eta Siriako zirkasiarren kasuan, Kaukasoko ahaideek Moskuri presio egiten jarraitzen dute, haien eskaria entzun dezaten. Ahmed eta Martinek gogorarazten dutenez, «indigenekin oso txarto portatu diren nazioek, AEBek eta Australiak esaterako, formalki barkamena eskatu dute. Errusiak horrelako zerbait egiteak zauria sendatzen lagunduko luke. Konfiantza sortzeko eta biziak salbatzeko beste urrats garrantzitsu bat Siriako zirkasiarren itzulera baimentzea da».

Diasporako zirkasiarren kexua argia da: «Olinpiar Jokoen aitzakiarekin mundu guztia Sotxira etortzeko eskatu dute errusiarrek. Denak dira ongi etorriak, sarraskitu eta bertatik kanporatu zituzten indigenak izan ezik».

Sotxiren itzalean, Zirkasia -Itsaso Beltzetik II

Konkistak eta genozidioak munduan zehar sakabanatu ditu zirkasiarrak, etxean ia desagerrarazteraino; gaur egun, Errusiako hiri turistikoenaren abaroan bizirik irauten ahalegintzen dira milaka gutxi batzuk.

Munduko hiririk luzeena omen da Sotxi, Los Angelesen ondoren. Itsaso Beltzaren ertzean hedatzen diren hainbat hiri biltzen ditu Errusiako kostaldeko perlak. Harrizko hondartzetan, eta hareazko baten batean, ur-kirolak daude, gauez diskotekak eta jatetxeak dituzte, jolas-parkeak eta lorategi botanikoak, eta siberiar neguen ondotik indar hartzeko sanatorium ugari. Munduko estatu handienak ur epeleko kosta-lerro txikia dauka turismorako. Errusiar inperioko dozenaka etnia biltzen dira Sotxin; eslaviarrez gain, badira armeniarrak, georgiarrak, begi arraildudun asiarrak... baita zirkasiarrak ere. Milaka gutxi batzuk dira, baina argi daukate hau dutela etxea, gainontzeko herriek jatorria beste nonbaiten daukaten gisan Kaukasoko bazter hau dela zirkasiarren sorleku. Historiak, konkistak eta genozidioak munduan barna sakabanatu arren, eta etxean ia desagerrarazi.

Sobietar Batasunaren garaitik, milaka kilometrotatik heltzen dira trenak honaino errusiar bisitariez gainezka. «Zuek ohituta zaudete mendiak ikustera, baina turistak lautada hotzetatik datoz, eta hunkitu egiten dira Kaukasora heltzean, liluratuta», diost autotik Muratek, Fatima Tlisova kazetari erbesteratuak Sotxin lotu didan kontaktuak. Salitx adiskidearekin etorri da, eta badakit datozen egunetan denetarik izango dudala, Kaukasoko abegikortasun lege zorrotzek agindu bezala. Zirkasiarrak dira, Europako txoko honetako herri mitiko, ezezagun eta zigortuenetako biztanleak.

Errusian ia milioi bat zirkasiar bizi dira, baina milaka gutxi batzuk baino ez historikoki xapsug eta ubikh etnien etxea izan ziren Xapsugian eta Ubikhian, Sotxin alegia. «Milioi erdi dira Kabardino-Balkarian, 50.000 Karatxaevo-Txerkesian, 120.000 Adigeian». Kaukasoko bihotzean diren hiru errepubliketan aitortuta daukate naziotasuna bertako biztanleek. «Kabardak, txerkesak eta adigeak herri bera gara; errusiarrek banatu zituzten izen horiek, eta gero turkiarrak diren baina haiek ere herri bera osatzen duten balkar eta karatxaiekin nahastu. Zatitu eta garaitu; betiko politika da». Eta non dira kostaldeko zirkasiarrak? «Munduan zehar sakabanatuta, milioika laguneko diaspora daukagu, eta Xapsugian 5.000 lagun izango gara». 1864an konkistatu zuen Errusiak eskualdea, herrixka guztiak banan-banan txikitu eta lur errearen taktika zorrotza beteta. Armen eraginez edo gosez hil ez zirenak Otomandar Inperiora ontziratu zituzten. «Asko hil ziren itsasoan, eta Turkiara oso ahul iritsi zirenetako askok ere gutxi iraun zuten». Xapsugiako biztanleen %90 kanporatu zituzten, eta Ubikhiako %100. Sotxi zuten hiriburu ubikhek. Tevfik Esenç azken ubikhera hiztuna Turkian hil zen, duela hogei urte. Zirkasiarrek ez dute Itsaso Beltzeko arrainik jan luzaroan, itota hildako ahaideekiko begirunez.

Zirkasiar ordezkariak Turkiatik etorri ziren 2009ko maiatzean Euskal Herrira, Euskaltzaindia bisitatzera eta Henrike Knorri egindako omenaldian parte hartzera. Georges Dumezil eta beste hainbatek ikerketak egin zituzten zirkasiar hizkuntzaren eta euskararen balizko ahaidetasuna ikertzeko. Hemen mundu guztiak dauka gure berri. Abkhaziako atzerri ministro Viatxeslav Txirikba hizkuntzalariak euskara-abkhaziera hiztegi txiki bat osatu zuen aspaldi. «Georgierarekin alderatu beharrean, abkhaziera-zirkasiera askoz hurbilago daude euskararen egituratik. Baina bitxia da: hungariarrak etengabe ahaide bila ari dira, eta euskal hizkuntzalariek, berriz, tematuago dirudite munduan bakarrak direla frogatzen», esan zigun duela bi urte BERRIAn argitaratu genuen elkarrizketan.

Toponimia

«Loo du izena herri honek», dio Muratek. «Zirkasiar jainko baten izena da, baina armeniarrak eta errusiarrak bizi dira hemen gaur egun». Hurrengo herriko biztanleak georgiarrak eta greziarrak dira. «Izenak gureak dira, baina beste jende bat bizi da». Joseba Sarrionandiaren berbak datozkit: «Gero eta gutxiago gara ginenak/ gero eta urrutiago ginena/ jendeak misterio aire batekin ahoskatuko ditu izen zaharrok».

Xakhe ibaian haranean gora joan gara. Kamioi militarra daukagu atzean, baina ez dakartza soldaduak, Sotxiko turistak baizik. Gutxi batzuk Zorik Atxmizoven museo txikian geratzen dira Bolxoi Kichmay herrian. Bidearen beste aldean te soroak daude, munduan iparraldeen daudenak omen. Edalontzi bana te hartzen ari garela, zirkasiar kulturari buruzko azalpentxoa eman die Atxmizovek. Laburra behar du, badaki hoteletako eskaintza inguruko ur-jauziak bisitatzea dela. «Turismorako ere ez digute babesik ematen agintariek», kexu da Murat. XIX. mendeko Iermolov konkistatzaile ankerraren hitzen oihartzuna dator: «Lurralde hau behar dugu, zirkasiarrik gabe».

«Txerkes hitza turkieratik dator: gerratik datorren gizona esan nahi du. Baina geure buruari adiga deritzogu, txetxeniarrek euren buruari nokhtxi deitzen dieten legez». Tradizio estuenaren arabera hezitakoa da Zorik zaharra; haurra zela, herriko beste familia bati eman zioten. «Ohikoa zen mutilekin hala jokatzea, auzoek hezita gogortu zitezen, etxekoek beti bigunago heziko zutelakoan». Armak, borrokak eta agintearekiko matxino izpirituak gaur egunera arte iraun dute Kaukason. Olinpiar Jokoetan ere, zirkasiarrek eta txetxeniarrek lortu dituzte borroka-kiroletan Errusiak irabazitako dominak. «Hona turista asko datoz, baina ez dute guri buruz ideiarik ere; arazo handia da hori. Errusiar literaturan hain garrantzitsua den Kuban ibaiak sakon esan gura du zirkasieraz, bazenekiten? Bada ezinbestekoa da Errusiako herriak ezagutzea elkarbizitzarako», Kaukason gaudela aintzat hartuta, ia adierazpen politikoa dirudi.

Munduari emandako lexikoa ere badauka aipagai: «Sa labana da, eta blai sugea. Sablea laban handia da». Eta txerkeska berokia beretzat hartu zuten tsarraren militarrek. Ez da dotorea eta erosoa soilik, baita erabilgarria ere, dena aldean eroateko. Bala zorroen gisako gazid gordelekuak dira, edaria, janaria, tabakoa edo armaren bat eramateko. Haranean gora doazen turistentzat prest dauzkate txerkeska dotoreak, papakha txapelarekin eta kindzhal labanarekin, argazkiak egin ditzaten, uda betean egonda ere. «Adigak Kaukason beti izan dugu frantsestuen fama, modagatik, dotoreziagatik».

Eskolarik ez

«Hobe horrelako osperik izan ez bagenu. Errusiarren konkista eta genozidioa baino lehen milaka zirkasiar atzeman zituzten turkiarrek sultanaren harenera eramateko», dio Aslan Gvaxev historialariak. Genozidioaren oroitarria erakutsi digu; eskualde osoko bakarra, turistengandik urrun. Kostaldean toponimia baino ez da zirkasiarra, oroitarriak errusiar militarrentzat dira. Herriko ikastetxean dihardu Gvaxevek. Adigeraz irakasten den azken bi herrietako bat da Bolxoi Kichmay. Xapsugiya aldizkariko Anzor Nibo zuzendariak dioenez, azken urteotan kendu dituzte zirkasiera eskolak. «Hemen ez daukagu errepublikarik, Stalinek gure eskualdea administratiboki Errusiako lurralde bat gehiago bihurtu zuenetik. Baina gure hizkuntza irakatsi izan zen hala ere». Hori dute egun eskari nagusi: «Stalinek kendu zigun eskualde autonomoa berreskuratu behar dugu, gure hizkuntzak eta herriak gutxieneko babesa izan dezaten».

Trikuharriak daude haranean, baita sasiek jandako hilobiak ere. Turisten kamioiak abiada bizian doaz ia urik gabeko errekaren arroan. Gauean herrian geratu dira batzuk afaltzera; zirkasiar dantzen ikuskizun paregabea antolatu dute, agertokiko alde batean Errusiako bandera eta bestean zirkasiarra dagoela. Herria biziberritzeko balioko duen ustea daukate, baina nortasuna indartzera doan ekimen orok, turistikoki izanda ere, agintarien eragozpenak baino ez ditu izaten. Sotxiko 2014ko Neguko Olinpiar Jokoak horren adibide. Ekialde Hurbileko eta Amerikako diasporak boikoterako deialdia egin badu ere, Kaukasoko zirkasiarrek euren kulturaren ispilu izatea baino ez dute eskatzen, Errusiak ez dezala ondarea ezkuta. «Moskuk kosakoen irudia hauspotu du, eta bertoko herriarena desagerrarazi». Bihar joango gara Olinpiar Jokoen egoitzara.

Errusiako Far West

Kaukasoko herri indigenaren paradigma izan ziren zirkasiarrak XIX. mendeko erromantizismoan; mende bat behar izan zuen Errusiak Kaukaso konkistatzeko.
Lau kilometro estu da Kertx-eko pasabidea Port Krym-dik Port Kavkaz-era. Sobietar Batasunean Krimeara lotzeko zubia egiteko asmoa izan zen, baina gaur Ukraina eta Errusia bereizten dira. Ez da beti horrela izan. Penintsulan turkiar tartariarrak izan ziren mendetan nagusi. Errusiako aldean, Itsaso Beltzak elezaharretakoa dirudien herrialde bat busti zuen 1864ra arte, mapa zaharrek agertzen duten legez: Zirkasia. Hitzak berak askatasuna adierazten zuen, Kuban ibaitik hegoaldeko lautadetan barna Europako mendirik garaieneraino. Kaukasoko herri indigenaren paradigma izan ziren zirkasiarrak XIX. mendeko erromantizismoan —mendebaldean euskaldunek jokatu zuten antzeko rola, bidenabar. Eta, aldeak alde, Errusiaren konkista luzea alderatu liteke halaber karlistadekin—. Zirkasiar gizonen eta, batez ere, emakumeen edertasunaren oihartzuna mendebalderaino iritsi zen, tragedia baten bidez: Otomandar Inperioko harenetan gutiziatuenak ziren esklabo çerkes haiek. Greziarrek aipatu zituzten kroniketan lehendabizi; Itsaso Beltzaren beste aldean bizi ziren menditarrak ziren. XVIII. mendean ekin zion konkistari Errusiak, neguan izoztuko ez ziren itsaso epelen bila. Itsaso Beltzera iritsi zen, gainbehera zihoan Otomandar Inperioraino. Baina inoiz erabat konkistatu gabeko nazioak ez zuen ontzat eman tsarrarekiko morrontza.

Mende bat behar izan zuen inperioak Kaukaso konkistatzeko. 1859an Xamil imana errenditu egin zen Gunib herrixkan. Kaukaso ekialdea, Txetxenia eta Dagestan menperatuta zeuden. Baina Asiatik hurbileko lurraldea baino gehiago gutiziatzen zuten mendebaldea, Itsaso Beltzera eta Europara begira, berdea eta nekazaritzarako lur zabalekin. Zirkasia zen lurralde hori.

Port Kavkaz-etik (Kaukaso portua, errusieraz) mendiak urrun dira oraindik; 400 kilometroko bidea daukagu aurretik Sotxira iristeko, Itsaso Beltzaren ertzean. Anapa dator lehendabizi, Gelendzhik gero, Tuapse... mendetan portu libreak izan ziren. Gero Errusiak gotorlekuak eraiki zituen; Estatu Batuek Far West-arekin, mendebalde urrunarekin, egin bezala. Kaukasoko indiarrek erasotzen zieten gotorleku haiei. Ameriketan Mississippi ibaiak legez, Kubanek adierazten zuen inperioaren eta lurralde basatien arteko muga. Astiro-astiro ibaiaz hegoaldera joan ziren ezartzen errusiar nekazari-gerlariak. Cowboy-en eta kosakoen antzekotasuna begi bistakoa da.

Lazarevskaia herrian dago kostaldeko zirkasiarren Adighe Khasa elkarteko egoitza. Sotxi inguruko herri turistikoa da Lazarevskaia, eskualdeko hondartzarik handienetakoa baitauka. Herriak Mikhail Lazarev almirantearen omenez hartu du izena. Txetxeniako gerra betean, ekintza txiki batek bazterrak harrotu zituen 1996an: milaka turista jaisten den tren geltokian bertan, Lazareven estatuari sudurra moztu zioten zirkasiar abertzaleek. Mende eta erdi geroago, mendeku hartzen ari ziren. «Haren aginduetara bost lehorreratze izan ziren eskualdean», diosku Anzaur Allalok. «Oso pertsonaia mingarria zaigu; administrazioak ulertu beharko luke. Lazarevi jar diezaiotela estatua jaio zen lekuan, ez hemen. Gure herrien txikizioaren sinbolo da». Hamasei urteotan hogei bat aldiz egin diote eraso estatuari, eta agintariek beste horrenbeste bider ezarri dute atzera. Estatua zena monumentu izendatu berri dute; hau da, babes handiagoa hartu du Lazareven irudiak. Eta kalte egiten diona espetxeratzea ahalbidetzen du. 
 
BERRIAn argitaratua

Izen zaharrak

Inoiz aipatu dudala uste dut, Xuan Bello asturiar idazlearen istorioa: Bretainiara doan autobus batean kokatzen du, hainbat asturiar abertzale barruan. Paimpol izeneko herrian bat egiten dute bretainiarrek, euskaldunek, galiziarrek, katalanek, eskoziarrek, korsikarrek, frisiarrek, irlandarrek, palestinarrek eta sioux indiar batek, «zeinak dakota hizkuntzaz, Allen Ginsberg eta Jack Kerouacen lanak imitatzen zituzten eleberri historikoak eta poemak idazten zituen». Honela laburbiltzen du kontua siouxak: «Hemen gaude borrokarik sekula irabazi ez dugunok».

Antzeko ekimen ugaritan egon naiz, gure inguruko herriekin edo urrunagokoekin. Asteon, askorentzat guztiz ezezagunak diren herrien bilera egokitu zait Krimeako penintsulan, Itsas Beltzean. Asia Erdialdeko kirgizak, kazakhak, Txinak zapaldutako uigurrak, Tartaristango tartariarrak eta Krimeako tartariarrak. Denen babesle, otarteko euroasiarraren ogi zati biak, Finlandia eta Japoniako PEN zentruak egon dira. Ingelesez egin dute horiekin eta euskal gonbidatuekin, eta harrituta ikusi dugu zelan elkar ulertzen zuten gainontzekoek nork bere hizkuntza turkikoa erabilita. Uigurrei esker egin dute auzoa ulertzeko ahalegina, osterantzean aski dute errusiera. Baten batek errusieraz gusturago diharduela ere aitortu digu. Sobiet Batasuna desegitean azken gelditu ziren herriak dira, independentziarik inoiz eskatu ez zutenak eta marra administratiboak estatu-mugak bihurtzean sekulako korapilo etnikoak aurkitu dituztenak. Tartaristango tartariarrek aldiz, independentzia aldarrikatu zuten, baina Errusiako zati zirenez atzera egin behar izan zuten. Eta atzera beharrean aurrera, Stalinek 1944an deportatutako Krimeako tartariarrek, lau mendez Itsas Beltzeko potentzia izandakoen ondorengoek, Uzbekistandik itzultzea erabaki zuten 53 urte beranduago. Oraindik dauzkaten arazoen berri eman digute: Ukrainan egon arren Krimean errusiarrak dira nagusi, baita agintean ere. Tartariera erabat baztertuta dago, eskolak geroz eta gutxiago, eta urtetan etxerik gabe egon diren tartariarrek nekez lortzen dute eraikitzeko baimenik. Tartariarren erdiak hil ziren deportazioan. Itzultzea ez da askoz errazagoa izan.

Euskaldunon esperientziak arretaz entzun dituzte. Aipatu diegu zer gelditu zen gaur duela 75 urte, Bilbo jausita, 'Eguna' itxita, Lauaxeta fusilatuta. Gutxi-asko, egin dugu zeozer ordutik. Bilera ostean egun pare bat hartu ditut Itsas Beltzean ekialderantz egin eta Krimea utzita Errusiara sartzeko. 'Zirkasia' ageri da mapa zaharretan. Gaur Kubango lautada deritze; ibai horrek markatu zuen luzaroan tsarraren aginte eremua. Hegoalderantz kaukasiar basatien lurraldea zen, astiro-astiro kosakoak hedatzen joanda ere. Lautadak mendi harroei egin die leku Sotxira iristerako. Errusiako hiri turistiko nagusia da, baina baita euskaldunokiko lotura berezia sentitzen duen herri baten hiriburu historikoa ere. Zirkasiarren ehuneko 90 itsasontzietan kanporatu zituzten 1864an inperioak konkistatzean, denak ez ziren Turkiara iritsi. Egun, hamabost mila lagun dira doi-doi milioitik gorako eskualdean. Baina asimilaziotik urrun, harro eusten diote nortasunari eta hizkuntzari, turistei txerkeskak eta papakha txanoak jantzita argazkiak egiten dizkieten bitartean. Azken borrokaldiaren lekuan, Olinpiar Jokoak egingo ditu Errusiak urte bi barru, genozidioaren abiapuntu izan zen Krasnaya Polyana eski estazioan. Kexu dira zirkasiarrak, bertako herriarekiko inongo begirunerik, are aitorpenik gabe antolatuko dutelako. Turkia eta Ekialde Hurbileko diasporak boikota ere eskatu du. Orain arte oihartzun txikia izan du, baina asteon deialdiarekin bat egin dute hainbat siriarrek, Al-Assaden babesle eta arma hornitzaile nagusia baita Mosku. Jokoak antolatzea uste baino nekezagoa suerta dakioke Errusiari.

«Leku guztiek zirkasiar izenak dituzte», diost Sotxiko batek, «baina herri askotan ez da zirkasiarrik, eta egungo biztanleek, ez dakite leku-izenek zer esan gura duten ere». Kantatzen ditu Ruper Ordorikak Joseba Sarrionandiaren berbak: Jendeak misterio aire batekin ahoskatuko ditu izen zaharrok.

BERRIAn argitaratua

Beste Gernikez

Poemak eskatu ditugu Euskal PEN Klubean, Gernika gogoratzeko, beste Gernikez oroitzeko. Ekintza xumea izan da, han-hemenkako lagunen artean banatua, saretik hedatua, eta ez du emaitza txarra izan: berrogeita hamarren bat poema helarazi dizkigute. Herena-edo, euskaraz, ez denak Euskal Herritik, egun kontinente guztietan aurki ditzakezu euskaldunak.

Gainontzekoak, dozena bat hizkuntzatan iritsi zaizkigu: ingelesez, italieraz, txekieraz, arabieraz... eta hortik aurrera, hizkuntza gutxituetan: uigurrek, kurduek, bretoiek, Mexikoko nahuatek... Danimarkan erbesteratutako Noufel Bouzeboudja kabiliar poetak idatzi zigun, Aljeriako triskantzez, amazigh herriaren gaitzez: «Udaberri gorriak, beltzak / Heriotzari muxuka ari gara oraindik».

Azken poema Kaukasotik jaso dugu, 1864ko adigeen hondamendia («txerkes» edo «zirkasiar» deitu diete ingelesez, errusieraz eta turkieraz) gogorarazten: Errusiak Kaukasoko Itsaso Beltza konkistatzeaz bat, hango biztanle indigenen ehuneko 90 kanporatu zituen, Otomandar Inperiora. Haien ondorengoetako askok ez dute arrainik jaten oraindik, hondoratu ziren ahaideez gomutan. Hizkuntzalari askok baztertu dute lotura —froga aski ez, oraindik gutxienez— hizkuntzalaritzaz harago, teoriek, okerrak izanagatik, sortu dute laguntasunezko harreman luzea. Topatu dut txetxeniarrik Bilbon, georgiar mordoa bizi da gure artean, baita Kaukasoko beste hainbat herritakoak ere. Eta adige edo zirkasiarrek, Gernikak 75 baditu eurak genozidioaren mende eta erdia gogoraraztear daudela idatzi digute. Irainari gradu bat igotzeko, hondamendiaren lekuan, azken gatazka gertatu zen lekuan bertan, 150 urtera, Sotxiko Neguko Olinpiar Jokoak egin asmo ditu Errusiak. Webgunean badakartza handik pasatu diren dozenaka herriren berri, greziarrekin hasi eta eslaviarretara, baina jatorrizkoez berbarik ez. «Historia denboraren lanbroan nahasi da / Adigeak; gertatu den guztia / Gure ama hizkuntzan salatuko dut / Adige arima bat kanta ahoskatzen. // Nire ama lurrean ere, / Hilarria ere erauzi didate / Ez al dugu gogoan adigak garela?/ Oroimena galdu ote dugu?» diosku Luba Balagovaren idazlan indartsuak.

PEN Kurduko lehendakariak ere bidali digu: «Zer gertatuko litzateke noizbait jakingo bazenu / Inoiz ez duzula hori aita izan? / Zure sentimenduak iratzartzean, / Txori askatu berrien saldo bat bezala / Zuzenean Kurdistanera hegan?», baita Siriako kurdu batek ere, «Erruki zaitez, Zianuro jauna, / sufrezko ziapea, / prozedura kimikoak… / Erruki zaitezte ume kurduen gorpuez». Irakeko Halabjaz dihardu, Fermin Muguruzak «Gernika kurdua» deitu zion hiriaz, 1988ko sarraskia gogoan.

Maseual Sentiopilek «Lora daitezela egun berriak» izenekoa bidali digu nahuatleraz; Mexikotik munduko beste muturrean, Txinako asimilazioari aurre egiten dion uigur herriko Aziz Isak, «Eragotzitako emozioak» igorri digu: «Tarim ibaiaren arro zaharreko nire apopiloa, / Bizirik al zaude oraindik nire argipean? / Taklimakan-go basamortua lotan al da oraindik?».

Etxekoez ezin ahaztu, noski, Joxeaustin Arrietatik Urtzi Urkizura, alfabetikoki, baina mundura begiratzeko txokoa dugu hau. Behingoan, mundutik guri begiratu digutenen berri ere ekarri gura nizuen, 75 urte bete diren honetan. Madrilgo Reina Sofia museoan baino Nazio Batuetako Segurtasun Kontseiluaren atarian dagoen erreplika muralean jar ditzagun begiak. Hurrengo urteurren biribilean Euskal Errepublikako ordezkariren bat egongo delakoan berbetan Picassoren irudiaren aurrean New Yorken.
BERRIAn argitaratua

Errusiako beroa

Duela hogei urte eraitsi zuten igitai eta mailudun bandera Moskun, eta Errusiako urdin-gorri-zuria jaso. Amaiera zirudiena abiapuntua ere bazen: gutxi batzuentzat ia legerik gabeko urte libre eta zoroen hastapena zen, herri askok aspaldi ezagutu gabeko askatasunari heldu zioten. Bestelako irudi orokorra geratu da, horratik: presidente mozkor bat, planifikatutako ekonomia batetik ahal dena egin eta gabezia handiko urteetara, hotza eta pobrezia, eta nazionalismo sutuek piztutako gerrak.

Hamarkada joan, eta mende berriak presidente berria, gerra berriak eta harrokeriaz betetako politika berria ekarri zituen. Bere horretan zirauten ustelkeriak eta polizien gehiegikeriek, Txetxenia genozidio bidez baketu zen, eta alderdi bakarreko erregimenera bideratu zen Errusia. Baina salaketak NATOzaleen propaganda zirela esan eta Errusiako herriaren ideia berezi bat hedatu zen, hau da, segurtasuna ematen zien buruzagi indartsu haren magalean harro bizi zen herri otzanarena, eslaviar/esklabo berbaren erroak gogora ekarrita bidenabar. Funtsean, Mendebalde harroan sarri dagoen pentsamoldea barneratu genuen: demokrazian eta askatasunean luzaro bizi izan ez denak ez daukala hura erabiltzeko heldutasunik, Errusiarekiko gure ezin ulertua azaltzeko era. Funtsean, halaber, beste modu batera sinplifikatu ohi dut: nazionalismo guztiek izan dezakete alderdi arriskutsua, baina inperio izan direnen harrokeria nazionala inperialismo zapaltzaile bihurtzen da, oso erraz itsutzen eta limurtzen dira herritarrak egitasmo handi horretako kide izateko, eta inperialismoak izan dezake ezkerreko mozorroa, are antikolonialista ere. Inperioa ez da ingelesez soilik mintzo, eta Londres eta New Yorketik zuzentzen. Ryszard Kapuscinkik Moskun kokatu zuen inperioa, eta berdin mintza litzateke espainolez, frantsesez, txineraz zein arabieraz. Georgia eta Hego Osetiako 2008ko gerran, Txetxeniako memoria galduta, Putinekin itsutu zen inperio bakarra ikusten duen sasiezkerra. Kaukason beti elkarrekin bizitako bi herri borrokan ari zirela eta, okerrena gertatu, zubi guztiak lehertu eta inperioek parte hartu. Eta badakizue afrikar atsotitza: bi elefantek borroka egiten dutenean, belarrak sufritzen du.

Hilabete eta erdi doi-doi da errusiera ofizial izateari baietz esan ziotela hegoaldeko osetiarrek erreferendumean. Eta handik aste gutxira, inoizko manifestazio handiena Tskhinvali hiriburuko kaleetan. Egin kontu hiru urte baino ez direla joan gerra izan zenetik, baina ez dute Errusiarekiko morrontza itsua onartu osetiarrek: Moskuk inposatutako hautagaiari bizkarra eman eta berenari, Alla Dzhioevari bozkatu diote. Eduard Kokoiti presidentea —Putinen Tskhinvaliko txakur otzana, BERRIAN pare bat aldiz argitaratu ditugu berari egindako elkarrizketak— dimisioa ematera behartu dute azken orduotan.

Mundua Caracas-New York parametroan soilik ulertzen duenak ez dakit zelan azalduko dituen kontu horiek. Vladimir Putinen aldekoek bizkor leporatu diote Hillary Clintoni protesten atzean egotea. Arabiar udaberria Moskuko neguan piztuko ote da, bada? Errazago jarriko dugu: Siriari emandako babesa ordainarazi nahi dio Mendebalde maltzurrak. Baina, hara non, Alderdi Komunista izan den Putinez gogaituta zeuden herritarretako askok egindako hautua.

Heldu den martxoko bozetan erraz nagusitzeko asmoa zuten Vladimir Putinek eta haren morroi Dmitri Medvedevek. Hamabi urteko agintearen perspektiba astunegia zaie errusiarrei ere, horratik. Eta petrolioaren berorik gabe oso gogorrak dira Errusiako neguak. Hamarkada berria oso interesgarri dator. Kaukason argi izpia piztu da, Moskuraino hedatu, eta oraindik ez da lehertu. Txetxeniako datu ofizialek diote % 99k bozkatu dutela Putinen alde. Gezurra da, noski, baina datu hori saltzen duenak jabetu beharko luke zer-nolako terrorez legokeen horrela bozkatzen duen herri batek. 2014ko Neguko Olinpiar Jokoak Kaukasora ekarri zituen KGBko espioi ohiak, Sotxira. Ekologistek, zirkasiar abertzaleek —1864ko konkista eta Sotxiko bertako biztanleen genozidioa salatzen— eta ia beste inork ez zion aurre egin. Baina geroz eta gehiagok diote ez dela Putinik izango Sotxiko irekieran. Eta, deskuiduan, ezta martxoko hauteskundeetan ere.
BERRIAn argitaratua

Genozidiorik ahaztuena

BERRIAn argitaratua

Armeniarrek sarri salatzen dute munduak zeinen jaramon gutxi egin dien holokausto juduaren aldean. Bada egin kontu Kaukaso ipar-mendebaldean milioitik gora biztanle ginela 1864. urtea baino lehen eta 80.000 baino ez ginela geratu Errusiaren konkistaren ostean». Almir Abregov Adigeako Museo Nazionaleko zuzendari ohiaren hitzak dira. Datuei buruz eztabaidak daude, baina neurriak neurri, zalantza gutxi dago gertatu zenaz: bost urte ziren tsarraren indarrek Txetxenia eta Kaukaso ekialdea baketzea lortu zutela, eta mendien mendebaldean, Adigean, gupidagabe jo zuten. Herri guztiak suntsitu eta bizirik irtetea lortu zuten biztanleak otomandar inperiorantz ontziratu zituzten. Turkian, Jordanian, Israelen eta Sirian sei milioi adige daude, eta komunitate garrantzitsuak dituzte Europan eta Ameriketako Estatu Batuetan.

Zirkasiar, txerkes, kabarda... kanpotarrek emandako izenak dira. Eurek adige deritzote euren buruei. Maikop Adigeako errepublikako hiriburuan bi mila eta bostehun lagun inguru bildu ziren herenegun. Dolu egunetako kapelak buruan batzuek, besteek papakhak -Txetxeniako irudietan ikusi ohi ditugun txapel garaiak Ipar Kaukaso osoan erabiltzen dira-, eta txerkeska izeneko jantzi dotoreak umeek, kartutxoak paparrean eta labana gerrian. Gezi horidun bandera berdeak astindu zituzten hiriko mezkita berriaren aurrean. Musika pixka bat, baina adigeen dantza bizkorrik ez. Dolu eguna zen.

Etxean gutxiengoan

Hitzaldietan historia gogorarazi zuten, dokumental baten estreinaldia egon zen, eta adige hizkuntzari eusteko berbak esan zituen hizlarietako batek, gehienek errusieraz egin arren. Siriatik etorritako adigeak duela 145 urteko hondamendiaren neurria aipatu zuen: badira oraindik Itsaso Beltzeko arrainik jaten ez dutenak, ontziratutako adigearren erdiak baino gehiago ito egin zirela gogoan.


Adigeako biztanleen ehuneko hogei baino ez dira adigeak, mende eta erdi pasatu arren eskualdeko hainbat eremuk hutsik jarraitzen dute. «Legeak, oraingoz, presidenteak adigeeraz jakin behar duela dio, eta gobernuko kideen erdiak ere adigeak dira. Baina aul edo adige herrixketan adigeeraz ez dakiten irakasleak egon daitezkeela dioen legea ere onartu du gobernu horrek», dio Aslan Shazzo Natpress agentziako kazetariak.

Beste bi errepublika dituzte adigeek Errusiako Federazioan. Horietako baten, Kabardino-Balkarian, milioi erdi adige bizi dira eta Arsen Kanokov presidenteak, eta Mosku haserrarazi izan duen solas abertzalea darabil aspaldion. Gazteak ere Adige Khassa elkarte historikoaren aurka jaiki dira, nahikorik egiten ez duela leporatuta eta, funtsean, Errusiaren menpe dagoela. «Jende asko ez da hitz egitera ausartzen, asko galdu dugu, eta Estatua gogortu egin da azken urteotan», dio Shazzok. Inork ez du aipatzen, baina airean dago Vladimir Putinen ondarea. Eta Txetxenia ez dago hain urrun. Arambi Khapaj Adige Khassako Maikopeko arduradunak ulertzen ditu kritikak, «baina egoera politikoa ere aintzat hartu behar da, eta jendeak elkartean parte hartu behar du, Adige Khassa da adige herriaren ordezkaria».

Khapajek errusiarren aurkako haserrerik ez daukala dio, baina Turkian bestelako sentimenduak egon ohi dira. Baita Sobietar Batasuna ia ezagutu ez zuten gazteen aldetik ere. Txetxeniatik Kaukasora hedatu diren jamaat edo gerrilla islamikoek Kabardino-Balkaria errepublikako hainbat gazte erakarri dituzte, bai kabardak (adigeak) bai balkarrak (turkiarrak). Eta hain urrun heldu gabe ere, Moskuren aurrean tinko egoteko asmoz Dzhemak (Deiadarar) elkartea sortu dute Kaukasoko errepublikan.

Olinpiar Jokoak

«Behinola izan genuen lurraldearen ehuneko bosten jabe gara, eta gutxiengoan gaude. Lehen lotsagarria zen adige bat errusiar batekin ezkontzea, orain hirutik bat dira bikote mistoak. Horrek ez du kentzen, baina, Errusiari berea eskatu behar zaiola, ez dirudi barkamena eskatzeko prest dagoenik, baina behin onar dezala gertatu zena eta laguntzak eman ditzala. Arbasoen lurraldera itzuli nahi dutenak asko dira, eta Errusiaren burokraziaren zailtasunekin topo egiten dute behin eta berriz», dio Khapajek. Zortziehun lagun itzuli omen dira urteotan.



Hitz debekatua, independentzia, entzuten hasi bada ere, Josiv Stalinek ezarritako errepubliken zatiketatik bakar bat osatzea eta kanpoko adigeen aberriratzea dituzte helbururik behinenak. «Abkhazia eredugarria izan zitekeen, independenteak dira teorian, baina Errusiak ez die utzi, eta han ere gutxi itzuli dira», diosku Almir Abregovek.

Abkhaziako mugan, Sotxi dago, Vladimir Putinen kuttuna, Errusiako hiririk turistikoenetakoa eta 2014. urteko Neguko Olinpiar Jokoetako egoitza. Ekologistek inguruko mendietan egingo dituzten triskantzak salatu dituzte; adige askok beste kritika bat erantsi diote: onartezina dela ubikh herriaren lurretan Olinpiar Jokorik egitea.

Adige eta abkhaziarren ahaideak, ubikh guztiak kanporatu zituzten 1864an. 1992an, Turkian hil zen azken hiztuna, gainontzekoak adigeekin nahasi eta haien hizkuntza hartu dute. Genozidioaren Olinpiar Jokoak izeneko kanpaina abiarazi dute.

Adigear Kongresuko buruak Murat Brezeg oso kritikoa da: «Gure arbasoen hezurren gainean egin nahi dute ospakizuna arbasook sarraskitu zituztenek». Adige Khassako Arambi Khapajek bestela uste du, berriz ere Moskurekiko ulermen handiagoz: «Ez gaude Olinpiar Jokoen aurka. Hara Australian, aborigenen ondarea indartzeko balio izan zuen. Sotxi ere ubikh eta, oro har, adige kultura goratzeko erabil daiteke».

Baina aurkariek Sotxiko Interneteko gunera eta bestelako informazio ofizialetara jotzeko diote: behinola bizi ziren greziarrez mintzo dira -Kolkida historikoa da eskualde hori-, «baina hitzik ez jatorrizko biztanleez, ubikhez, adigeen beste tribuez. Are gutxiago mintzo dira, noski, zergatik gaur ez dagoen adigerik Itsaso Beltzeko kostaldean».