Barakaldoko ola olatu bihurtu zen

(2005-XII-19ko Gararako idatzia)
Kartzelatik itzuleran ikusi genuen lehen aldiz, aste osoan han-hemenka agertu zaigun bezala. Txanoa txapelaren seinale-edo, oholtzara igotzerako erantzi bazuen ere, kamerak bizkor ibili ziren. Iturriagari Hendaian entzundako perlekin konforme ez eta txapelerako hautagai sendoenetakotzat geneukan. Hogeita hiruna bertsoren ostean are gehiago. Lehen ofizioan polito jardun ziren Maritxu eta Bartoloren paperean, bataren bertsoari bigarrena gailenduz eta entzulea gozaraziz. Bigarren lanean joan zen argitzen Andoni Egaña zela nagusi. Egia da alde eta kontra jartzeko ofizioetan doi bat zailagoak diren paperak egokitu zaizkiola durangarrari, Donostian Francoren estatua ez kentzea defendatzen, eta atzo munduko egoeraren aurrean baikor azaldu beharrez. Unerik txarrenean egin zion ihes potoak, eta bestela ere argi gailendu zitzaion txapelduna. Izan ere, egia da finalean ez dela aski hankasartzerik ez izatea, genialitate bat baino gehiago ezinbesteko duela txapeldungaiak. Andoni Egañari entzun genizkion, Unai Iturriagari ere bai, eta beste seien bertsoei adi, denei ere pare bat gutxienez topatuko dizkiegu, Barakaldoko oholtzaren neurriko. Ez da aski hanka ez sartzea, baina ia ezinbesteko bai. Egañak ez zuen egin, gainontzekoek bai, bide luzea baita hogeita hiru bertso (eta beste hamar buruz burukoan) kantatu beharra.

Maialen Lujanbio indartsu, oso indartsu ikusi genuen hasieran. Bistan da egungo bertsozaleak puntuz puntu komunikatzea eskatzen duela, azken puntu zorrotzarekin aski ez eta. «Ezta bat eta ezta bi ere hiru ta hiru da hiru/ hiru neke ta hiru lan karga bider hiru zenbat diru», entzun genion hernaniarrari. Gero gutxitan bezala eguna astun egin ei zitzaion, eskatu barik hartutako zamaz, menturaz. Amets Arzallusek zalantza bakarra zeukan uxatzeko, txapelketa eta saioetan aspaldion erakutsi baitu gaurko bertsolarietan bikainenetakoa dela. Hamahiru mila entzuleren efektua bagenekien ez dela denentzat berdina horratik, batzuk hazi eta beste batzuk uzkurtu egiten baititu, eta Arzallusek ia finalerdietan beste gozarazi gintuen. Puntuari erantzuten artista, eta bertsoa goitik behera inor gutxik bezala osatzen. Bertso gogoangarri asko entzun genituen bakarra salbatzeko, baina Iturriagarekin lubaki beretik tiroka egindako ofizioak, osorik, hautatuen lekuan beharko luke beti.

Igor Elortzak oso zail zeukan Donostiako bakarreko lan gogoangarria hobetzen. Bakarra entzunda askorik esan ez eta hirurek batera zelango indarra har dezaketen erakusgarri gelditu bitez. Atzo haietara hurbildu ez baina beste doinu berri bat utzi zigun trukean, badugu zer eskertua. Sustrai Colina, Aitor Mendiluze eta Jon Maia gelditu ziren Bizkaiko txapeldunaren atzetik. Urruñarrak ederto berotu zuen goiza enpresaburuaren lanean, ezin zorrotzago erantzunari punta atereaz. Mendiluze aipatuta bertso perfektua (gutxi balitz legez) baino ikusten ez zuenak, aitortu beharko dio behingoan bikaintasuna eta komunikatzeko dohaina. Bi malkoen gaiak dozena bi isurarazi zituen. Zumaiarrak puntu berberak lortu zituen, hirugarrenarengandik 50 puntura. 23 puntutan. Epaitutako lanean bildu ez zituen puntuak entzuleen beroan lortu zituen, atzoko eguna eta lekuari neurria hartuta. Barakaldok merezi zuen Maiaren jarduna. Kontraesana ematen du baina bertsoaren garapenaren aurpegi biak dira: txapelketak, Bertsozale Elkarteak berak, inoizko antolakuntza profesionalena egin duen urtean bertsolariak aritu dira amateurren, berbaren zentzurik onenean. Lehia ohiko saiora hurbilduz, inoizko lotsagabeen aritu dira saioz saio eta Barakaldoko betekadaz kikildu ordez entzuleen konplizitatera hurbildu ziren bertsolariak.

Apustu zaila zen, errezeloa alde askotan pizten zuena. Eta BECek gainezka egin zuen, olatua fribolitate baino areago sinbolo bihurturik, Ezkerraldean ere baietz gelditu aparra jaitsitakoan. Bertsolariei esker lehenik, hor atzean lanean ibili den taldearengatik ondoren. Atzoko distirak ­glamour ez nuen erabili gura, baina...­ eskoletako eguneroko jarduna dauka atzean eta komunikazioan dihardutenen ekina. Baina alfer-alferrik horien emaitza atzoko zortzien, aurreko hogeita hamarren, plazaz plaza zein eskolartean dabiltzanen eta, zelan ez, atzoko eta ohiko zaleen ahaleginik gabe. Eta ezin aipatu gabe utzi txapelduna. Txanoz hasi eta txapelez segi, egoskor eta ausart, entzuleentzako luxu, plazan irabazitakoari plazan eutsi ala plazan galdu. Eskerrik asko, txapeldun.

Barakaldotik mundura

(Berrian 2005-12-18an argitaratua)
Badakigu ez dela egia, ez dela benetakoa, baina erreala da. Barakaldora goaz eta horregatik ez dugu mundua, Barakaldo, gure mundutxoa inarrosiko. Idazleek, kantariek, kazetariek ezagutzen dute honezkero zeinen lotsagabe jardun ohi diren inorenean muturra sartzen. Errezeloz hasieran, amorruz gero, inbidiaz azkenik, ebidentzia onartu eta berbaren artistak direla onartu baino ez zaie gelditu. Muturra inorenean sartuz eta jakinik inor gutxi sartuko dela bat-bateko jardunean. Eurak hartu dituztena baino beso-zabalagoz hartuko lituzkete, horratik. Ez zen erraza eremu berri gehiagotara iristea, bide luzea egin zuen sagardotegitik antzokira eta eskolara. Bertsolariak apal egin du azken urrats, hizkuntzaren mugaz jakitun, baina konplexu barik, berdin gazteleraren itsasoan Kuban, edo Euskal Herrian Nobel saridunen aurrean. Ez dakit berrehun, hirurehun, bostehun bertsolari dabiltzan gaur egun, batzuk plazaz plaza, besteak lagun artean. Gaur zortzi onentsuenak ariko dira txapel baten lehian kantari. Lehian bai, horrek beteko du plaza. Bestelako saioetarako geldituko gara betikook eta gaurtik aurrera sarean jausitako aleak. Baina sumatzen da, orain bai, gutxi pentsatuko genituen esparru horien, erdalgune horren errezeloa, inbidia puntu hori. Ondo egindako lanaren emaitza. Egurra (loretan itoko gara, bestela!!) beste baterako utz dezagun, eta bejondeiela gaurko zortziei eta Bertsozale Elkarteari.

115 urte

Gogoan dute duela 15 urte, ikastolan gela osoaren aurrean zerbaiti buruz berba egin behar genuela agindu zigutela. Nonbait topatu nuen Eginen azken orrialdean egindako erreportajea, Wounded Knee-ko sarraskiaren mendeurrena zela-eta.

Oglala siouxak Lautada Handietan zebiltzan zaldiz atzera ere, Izpirituen dantza bizirik zen. Bagenekien Pine Ridge-ko erreserbara bortxatu zituztela, bagenekien Little Big Horn-ekoa mendeku makurrenarekin ordainarazi zietela, eta irakurri genuen 1972an atzera altxatu zirela. 115 urte dira zinemak goratutako Zalditeriak Tatanka Yotanka, Sitting Bull, Zezen Eseri hil zuela. Gaurko egunez. Txikitan ibiltzen ginen jostailuzko zalditxo, bakero eta indioekin olgetan. Ez dakit ordurako zapalduarekiko elkartasuna ote zen, edo besterik gabe interesgarriago ote neritzon Lautadetan libre ibili ahal izateari fuertean gotortuta zeuden haien aldamenean egoteari baino. Kontua da indiarra hautatzen nuela beti orduan ere. 90erako Tatanka Yotankari buruz mintzatu nintzen gelakideen aurrean. Gai bat hautatu behar genuen, orduan beste batzuk zeuden modan. Eta geroztik beti izan dut begitan buruzagi hura, eta tonu ubeleko argazkiak, eta Hesperus bildumako liburuak. Gero ezagutu genituen bestelako kontuak, Joseba Sarrionandiak ekarri zizkigun batzuk, Hnuy Illah Nyha Yahoo bilduman aipatu zigun Wounded Knee-n edo beste edonon ehorzteko bihotza, eta Zantzoatik ateratako beste poema hau ere itzuli zigun. Tatanka Yotankaren, Zaldi Eseriren berbak, euskarara ekarriak:

Ez dut nahi gizon zuriek
gure ibai bazterretako zuhaitzak
ebaki ditzaten, are gutxiago haritzak.
Laket zaizkit haritz baso tipiak,
gustora egoten naiz haiei begira
eta errespetoa diet
neguko ekaitzak eta udako sargoriak
tinko aguantatzen dituztelako
eta, gu ez bezala, berez hazi
eta berez loratzen direla dirudielako.

Duela urte bi Ehortzi ezazue ene Bihotza Wounded Knee-n, 70 hamarkadako liburu arrakastatsua eman zuen euskaraz Txalapartak, Joxe Luis Aramendik itzulita.

Gaur 115 urte, % 75eko langabezia, alkoholismoa, suizidio tasa izugarriak. Horiek dira XXI. mendeko indiarren berri izan ohi ditugun albisteak. Standig Rock Lakota komunitateko buruzagi berriaren berbak irakurri ditut gaur, duela aste batzuk esanda. Tatanka Yotanka arbaso zuzen ei zuen:

"Komunitateak lana eta dirua baino gehiago behar ditu, lakota kulturarekiko eta hizkuntzarekiko harrotasun sentimendua behar ditu. Gazteei dagokienean oso garrantzitsua da, suizidoak maila epidemikora iritsi baitira lakota nerabeen artean. Nire aitita-amamak, pobrezia gorrian bizi ziren, baina harro zeuden zirenagatik. Harro zeuden lakota izateaz. Hitz egiten zuten gure hizkuntzaz. Ulertzen zituzten zeremoniak. Ulertzen zuten kultura. Pobrezia ez da gure umeak suizidiora bultzatzen dituena. Nortasuna galtzeak eragiten die".

Eskolako zuzendari izan zen, eta hizkuntzaren garrantzia azpimarratu gura du bere agintaldian, hamazortzi mila biztanleko herrian. Ehuneko 25-30ek baino ez dakite hizkuntza. Tribuetako gobernu gehienek bilerak ingelesez egiten dituzte. eskoletan ingelesa da nagusi. Indiarren eskoletan badira eskolak gure hizkuntzetan -hemen lakota hizkuntza- baina hori da eskolan indiarron hizkuntza mintzatzen den leku bakarra. Kale-seinaleak ingelesez daude. Ia dena dago ingeles hutsez". Poztu nau izpiritualitatez gain, Euskal Herritik begiratuta behintzat hain garrantzitsutzat jotzen dugun zerbaiti, hizkuntzari, arreta handiagoa ematea. "Gure hizkuntzak salbatuko baditugu, erakutsi behar diegu gure haurrei balio bat daukala. Ez dela hori barik ibil zaitezkeen zerbait".

Buruzagiak berak ez ei daki lakotaz. Politikariek ohi dutenez, hitz eman du, ikasi ezean ez dezatela hautatu 2009ko legealdirako. Ordurako bilerak lakotaz egiteko konpromisoa hartu du.

Artaziak

Berria-ko 2005-XII-11n argitaratua

XXI. mendean eta zentsura mintzagai. Artaziak zorrotz. Ez bagenekien irakatsi ziguten euskara ere ez zela territorio librea. Internetek demokraziak baino letra gutxiago ditu oraindik, esanak esan. Egunkari bat itxi eta beste bat zabaltzeko gauza gara, erronkazale beti euskaldunak. Zesarren emazte beti, erakutsi beharrean. Egiteko gaitasuna erakutsi behar, lanerako dohaina, sakrifiziorako ahalmena. Durangora erromes, berrogei urtez, eta ura bere bidean.
0 zenbakiak gordetzen ditugu etxean, badakigu dokumentu historikoa fosil ere bihur daitezkeela. Baina batzuek ez dute ez historia ez orainik gura, hain gutxi dokumenturik edo fosilik. Museoetan ere ez ei dugu ondo ematen. Demagun egunkari bat ixtea onargarri dela, demagun ikusi ditugun guztiak zilegi izan daitezkeela, demagun aurrera begira artazi gehiago behar dela. Hori guztia onartuta ere, sarraila jartzea nahiko ez eta liburutegiak erretzea zilegi ote da?
Bejondeizula etxean Euskaldunon Egunkaria zaharren bat badaukazu, konstituzio egunekoa-edo. Sarean erdarazko nahi beste hemeroteka bisitatu ahalko duzu, bere egunean Euskaldunon Egunkaria legez. Baina hura ixtean ez ziguten oraina eta geroa bakarrik itxi, Iñigo Aranbarrik idatzi bezalaxe, gure Sarajevoko Liburutegia erre zuten, geneukan guztia. Legez kanpoko izanda ere, ordura arte legezko zen egunkari hura ez dago inon kontsultatzerik. Ez zituen argitaratzea bakarrik debekatu, argitaratu izana ere zigortu zioten.

Kosovokeriak

Gurean interes handirik pizten ez badu ere, Europako txokorik pobre eta ezegonkorrena den horretan mugimendu handiak ari dira gertatzen azken hileotan. Litekeena dela 2006rako Kosovorako status definitiboa ezartzea: oraindik orain ofizialki Serbiako zati da, NBEen zaintzapean egon arren. Oraintsu Aizu!rako idatzi dudan artikulua argitaratutakoan jarriko dut hemen, baina kontu absurdu samar bat da aitzakia: Kosovo independente bihurtuz gero, bandera beharko du. Pentsa dezakezu trapu hutsa dela, baina estatuek banderak izaten dituzte. Eta Kosovo estatu bihur liteke. Normalean nazio bateko kideek nazio horrekin identifikatzeko erabili izan dute bandera hori, estatu izan zein ez. Baina Kosovo ez da nazioa, estatua izan daitekeen arren. Naziorik gabe estatua, alderantzikoaren ordez.

Kosovo lurralde bat da, eta hainbat hizkuntza eta naziotako jendeak bizi dira: gehiengoa albaniarrak, gutxiengo nagusia serbiarra, eta gero Balkanetako beste herri batzutako kideak ere bai. Beti egin zait bitxi ikuspuntua. Gurean ez dute ukatzen Euskal Herri bat badenik, baina hori, nolabait, Espainiako edo Frantziako erregio litzateke, hau da, ez luke nazio izaera izango. Eta gu, euskaldunak, onenean, bagarela aitortuta ere, espainiar edo frantziar ginateke, Gaztela edo Normandiakoak bagina legez. Balkanetan ez. Kosovo Serbia izatea nahi dute Belgradoko agintariek, baina badakite kosovoarren % 80 ez direla serbiar. Ez zaie albaniarrei esaten: serbiarrak zarete. Nazionalismoaren alde bi dira, biak ere gaitzesteko modukoak. Lehenak (Espainiak, Frantziak) ukatu egiten du beste edozein nazioren izaera. Bigarrenak aitortu aitortzen die izaera, baina bazterketa ezartzen du Estatuko nazioko kideen alde. Eta bazterketa hori samur antzekotik genozidiorako tartean koka daiteke.

IWPR orrialdean hainbat albiste jarrai daitezke, beti ere nortasunaren eta izaeraren arazo horiek eztabaida politikoan nola ageri diren jakiteko. Batetik banderaren kontu surreal hori dago, albaniarrek badute eurena, beti erabili dutena, baina Albaniako estatuarena ere bada herriarena izateaz gain, eta beraz, Kosovoko estatuak ezin hori bera hartu (oso abertzale bai, baina Albaniarekin bat egitea mahai gainean ere ez dago, inork ez du senide pobrearenera bizitzera joan gura). Bestea, Bosnian bezala bandera berria egitea, baina badakigu bestea trapua bada, inoren identifikaziorik ez daukan hori are trapuago dela.

Ez da Kosovori buruzko eztabaidan dagoen kontu bakarra. Estatu bihurtzekotan ere, estatu multietniko beharko luke, albaniar gehiengoen eta beste gutxiengoen arteko orekak bermatuko dituena... eta batzuek beldur dira iazko martxo gertakariak ez ote diren errepikatuko, albaniarrek serbiar etxaldeei eraso egin zietenekoak, azken orduan nagusitasun jarrera batean egoteko eta ahalik serbiar gutxien Kosovon. Kontraesana badirudi ere, Serbia ere prest omen dago serbiarrak bizi diren Kosovo erdialde eta hegoaldeko leku batzutatik serbiarrak egotz ditzaten. Komunitate puruetarako bidea da, badakite inguru horietan gutxiengoa direna eta nahiago dute Kosovo iparraldean bildu serbiar guztiak, galdutzat jotzen dituzten eremuak serbiarrez hustuz. Zertarako? Bistan da, bihar Kosovo zatituko balitz marra argia izan dadin, eta iparraldeak behintzat Serbiarekin bat egin dezan, gainontzekoa galdu arren. Bost axola jendeak, lurrak balio du. Agur Europa multietnikoko azken aztarnak. Sarajevo inguruan gauza bera egin zuten Bosniako gerraren amaieran, Federazio kroaziar-musulmanaren lurraldean gelditu ziren herrixka serbiarretako jendea ere marraz bestaldera pasarazi, bihar Serbiarekin bat eginez gero denak batuta egon daitezen.Eta hori da Serbian piztu den bigarren eztabaida. Jugoslaviako sei errepublikek independentzia lortzea onar liteke (Montenegrok datorren urtean egin dezake), baina Kosovo Serbiako zati zen orduan ere, probintzia bat... beraz, independentzia hori onartuz gero, zergatik ez Bosniako serbiar Errepublikarena?

Zipreko inbasioaren ostean, antzeko zerbait egin zuten turkiarrek: nazioarteak onartutako Zipre gobernuaren lurraldean (greziarra) baziren turkiarrak, baina beste aldera etorrarazi zituen, greziar presoak askatzearen truke. Bakoitza bere etxean eta jainkoa guztionean. Agur Europa multietnikoa, hiri berean hiruzpalau komunitate bizi direnena.

Sarajevoko azken juduek ere 1992an alde egin omen zuten, ia bost mende bertan bizi eta gero. Dzevad Karahasan-en Sarajevo Diario de un exodo oso lan hunkigarria da eta hor kontatzen du hiri multietnikoaren heriotza, setioa, nazionalismoen gorakada eta intelektualek jokatzen duten papera (oso kapitulu kritiko eta interesgarria eskaintzen die idazleei), eta juduen kontu bitxi bat ere bai: antza, urtero-urtero ohitura zuten "datorren urtean Jerusalem-en" esanez topa egiteko. Izaeraren zutabeetako bat zen, amets horrek bizi zituen. Horregatik dio (buruz diot) Israelera heldu judu izateari uzten diotela. Aurkituko dut testu hori, merezi du eta, gordeta izateko.

Finalerdiak pasata

Domeka hobeto aprobetxatzeko aukera gutxi: goizean goiz Aiako Harri inguruko paraje zoragarrietan ibili euria hasi orduko (Bizkaiko zentzuan), bazkaltzeko Pasai-Donibanera osteratxoa, eta arrasti ederra Atano III. pilotalekuan. Bertsolariek jarri ez dutena entzuleek eman. Bertso-bonbonera, Urangaren agurretatik Sarriegirenetara nabarmendu denez, seikotea polito hunkituta. Hotzean ikusita, azken finalerdi hori ez da punta-puntakoa izan, giroa berriz, berez lehertzeko modukoa, eta alerik onenak saioaren amaieran joan da, berez izan dena baino askoz aho-gozagarriago suertatu zaigu saioa. Eta ez da seinale txarra, gero! Badakigu saioa ezin dela beti bikaina izan, baina gaitzerdi horrelakoetan entzuleen jarrera eta erantzuna gaurkoak moduko badira.

Ez dakit foroa jarraitzetik datorren, baina laster entzun ditut zurrumurruak kanpoan, horratik. Jendea haserre epaileekin, oraindik ere inpresio orokorrak eta emaitzak bat ez datozelako. Batzuengana puntuak errazago joaten direla eta besteei askoz gehiago kostatzen zaiela ere irakurri dugu, eta aspalditxotik entzundako kontua da. Bai, hala da, izenak pisua dauka, ez da justua beharbada baina hala da, eta hala behar du. Entzuleek, txapelketek, ibiliak, dena delakoak onespena eman dionak errazago dauka neurri batean, besteak gehiago agertu behar du. Jenioari erdipurdikoan ere jenialitate puntu bat ikusten diozu, eta oraindik jenialitatea erakutsi ez duenak badaukala jeniotik zer demostratu behar du. Bihar Uranga, Goikoetxea eta abar hor goian egongo dira, ez dut zalantzarik, eta eurengana lerratuko da punturen bat edo beste, atzetik bultzaka datozenek kexu egin arren.

Ez saio bikaina, baina txapelketako ale bikainenetakoa bai, horratik. Igor Elortzaren bertsoak hemen dauzkazue transkribatuta (Patxi, "olatueTAn dilindan" dok, ez "olatuen dilindan"), eta entzun, berriz entzun, buruz ikasi eta hunkitu gura baduzue, hementxe entzungai. Kartzelan beste ale eder askogaz gozatu dugu: Arkaitz Goikoetxearenak ere zoragarriak izan dira. Finaletik kanpo gelditzearen pena handiena eman didanak, Aitor Sarriegik, gaia etxera ekarri eta existentzialismoak bertsotan ere zeinen ederki landu daitekeen agertu digu.

Unaik poto bi ala bat ere ez? Epaitu eta kondenatu dutenek (ez epaileek, preseski), aitzakiatan ibiltzea dela esango dute, besteei ez litzaiekeela barkatuko, baina irudipena daukat ez dutela zigortu... eta ez zegoela zigortu beharrik. Poto "galantak" biak ere, eta ez zigortu? Bertsotan ibili denak ezagutzen du zer jazo zitzaion, eta besteei ere pasa izan zaie: ahoa, eztarria, gauza bat ari da kantatzen eta era berean, buruak beste bat darabil, kasu batean hurrengo puntua, bigarrenean bertsoaren amaiera ekartzen dihardu. Eta halako batean nahastu egiten du, buruan darabilen puntu horretako oina kantatzen ari den puntuan sartzen da, horrela irten ziren "galanta" eta "mundutik" haiek elkarren segidan. Hurrengo punturako gordetakoak izan, eta sutautsa aurrez lehertu. Baina bietan ere argi zegoen zentzurik ez zeukaten berbak zirela, bigarrenean adibidez "burutik" behar zuela, eta buruak kale egin ziola. Besteren bati ere pasa zaio txapelketan, eta ez dute zigortu. Esan lezake norbaitek, baina kantatutakoa da ardura duena, intentzioak intentzio. Alde batetik bai, baina horrela adostuta dago horrelako kasuetarako, behin baino gehiagotan gertatzen baitira presio eta nerbioekin. Aldatu behar dela uste duenak proposatu dezala, baina "poto" horiek ez dut uste potoen zigorra hartu zutenik. Ez Unairen kasuan ez horrelakoak jazo zaizkienen gainontzekoenean.

Egur gehiago, kartzelako lanetatik kanpo. Gaijartzaile taldea oso ondo ibili dela iruditu zait, kanporaketetan nerbioek hankasartzeren bat edo beste eragin arren (aurkezle eta gai-emaile lanez gain, bertsolarien erdi psikologo erdi laguntzaile papera ere izan behar dute une horietan lasaitzen laguntzeko, begiradarekin, keinuren batekin e.a.), orokorrean sekulako lana egin dute astero-astero bilduz, gaiak eraman, eztabaidatu, baztertu, moldatu... Horregatik harritu ninduen atzokoak, Unai eta Igorri jarritakoak: auzo berean bizi dira, Francoren estatua plaza erdian, eta Igor kentzearen alde eta Unai kontra. Unai bera izan da kasu batzuetan sentsibilitate apur bat eskatu izan duena, gauza bat da bertsolariak paperak hartzeko gaitasuna eta aktore puntu hori izatea, eta beste bat zure pentsamenduen aurka dagoenaren lekua hartzea hain nabarmen. Egin zuen bere ahalegina, txukun baino txukunago eta ez da gutxi, baina oso desorekatua zen gaia inondik ere. Bidenabar, atzo egin zituzten dozenaka argazkietatik nori otu ote zaio Gara-n gaur Igorren hori sartzea? Bertsolariak estatikoak direla eta gorputz-espresioa gutxi lantzen dutela esan izan zaio, baina atzetik horrelakoak badatoz, hobe geldi-geldi egon.

Azken egurra, Goikoetxea bien ofiziorako. Bilbo inguru honetako kasu batetik abian jarri zutela gaia uste dut, egon baita horrelako gaizkile bat, pisua ere egokitu omen zitzaiona... agian errealitate urruna dutelako, ez dakit, Arkaitzek ondo hartu zuen papera, Ekaitzek ere dotore, baina han joan zen "etorkin bat hor dabil hona eta hara" beasaindarraren ahotik. Amaiera ona "indarraren bidea aukeratzen bada/ beraren neurrira eroriko gara", baina etorkinarena? Epaileek hori zigortu behar duten? Ez dakit, "ijitoa" esan balu zer, ezta ere? Norbaitek horrelako kontu xenofoboaren ordez politikoki zuzena ez den besteren bat aipatuko balu, emakume jipoituak, HIESa, nik dakit ba! Badakit bertsolariak gaia abiapuntu hartuta eta bestelako elementuak sar ditzakeela, aberastu ere egiten dute ofizioa askotan, baina beste hori kalterako zen inondik ere. Eta azken bertsoan oiartzuarra ere ofizioak (ez gaiak) hartu zuen bidera makurtu. Ederto hasi arren, "nik ez dut juzkatu nahi inoren azala", baina hantxe amaitu zuen"ni haren bila noa haren bila hala!/ gu nola bizi garen onartu dezala", azkenean gaizkilea beharrean etorkina egurtzera doan Ku Klux Klan-ekoa legez. Dena aitortze aldera, Ekaitzek oso ondo biribildu zuen, hasierako iruzurrak iruzur: "zu ukabila ixtera ausartzen bazera/ orduan gaizkileak bi izango gera".

Ofizioen ostean aho-zapore mikatz hori neukala heldu zen kartzela, ordea, eta gaitzerdi. Jokinek behera eta besteek goitik, Ekaitzek ausart bederatzi puntukoari ekin, zeuzkan aukera urriei heltzeko, Arkaitzek oso txukun eta bertso gogoangarriak, agian Ekaitzen ausardia falta zazpi-zortzi puntukoari heltzeko, Unai ere ederto poto-kontu horiek aparte, eta Aitor eta Igorrena aipatu dugu honezkero. Igorren bakarrekoak merezi zuen atzoko saio osoa ere.

Garaipenak ere norbaiti esker dira

Berria-n 2005-XII-4an argitaratua

Hanka sartu ostean barrurago sartzea kirol nagusi den herri honetan (zarata handirik egin gabe ateratzea eta akatsak onartzea ahuldade seinaletzat ote daukagu oraindik ere?), zaila, oso zaila da agintetik datozenen zorokeriei aurre egitea, hain gutxi ekimenok geldiaraztea. Bada astokerietara ohitzeko arriskua. Euren parafernalia eta batez ere dirutzarekin datozelarik, oso txiki sentiarazten zaituzte, indarra behar da aurre egiteko. Zorionez, badira horrenbeste diru eta horren egitura handiekin kikildu ez eta giza-legea defendatzen dutenak. Izen bereko bi izan ditugu gure hirian. Iñaki bi. Uriarte bi. Biek egin dute gizarte ergeldu batean bizitzeko korrontearen aurka igeri. Jaia ikuskizun hutsera mugatu gura zutenei, jendea (eta dirua) erakartzea beste helbururik ez zutenei, kalea, jaia, aisialdia geurea direla argi utzi zien. Ez aisia ere bulegoetatik planifikatu gura digutenena. Iaz utzi gintuen Iñaki hark. Bere lekukoa hartu duenik ez da falta izan, horratik. Baina bada izen bereko beste Iñaki Uriarte bat. Asko maite duenak asko sufritzen du. Gutxik ezagutzen dute Bilboko historia, gure auzoak, gure bazterrak, bere moduan. Ziur aski hobeto biziko zen diruak eta planoak bideratzen dituzten bulegoetako baten. Baina behetik gora ekinean jarraitu du, maite duenaren alde. Jarriko dituzte mila aitzakia, baina nik badakit World Serieak lurreratu dituen harria noren habailatik irten den. Eskerrik asko.

Frantzia

Aizu-ren 302. alerako idatzia

Euskal Herriko mendebaldean bizi izanda, ez dira asko gure inguruan dauden seinaleak, Baina Irunera hurbildu ahala, gero eta gehiago dira “Frantzia” dakarten bide-seinaleak (eta eurekin batera igotzen da sprayaren erabilera, baina hori beste kontu bat da).

Baionatik Hendaiara bidean askoz gutxiago dira Espainia iragartzen dutenak. Euskaldunoi zilborrari begiratzea leporatu izan zaigu sarri, Europa inoiz baino batuago ei dagoen sasoiotan atzera bidean bagenbiltza legez. Baina bide-bazterrean antzematen zaio Espainiari ez duela uharte izaera galdu. Pirinioak edozein itsaso baino muga garaiezinagoa dira.
Frantziak, bere itxitasun jakobinoan, badaki ez dela uharte gutxienik, Europako mugak marraztuta daudela, eta ez minaz josita. Irun, Donostia, Iruñea, irakurriko dugu Lapurdiko errepideetan, Zaragoza ere iragartzen dute Paueko autobidean, eta handik Mediterraneorantz, behin eta berriz ikusten ditugu Bartzelonako seinaleak.

Hego Euskal Herrian ez, Frantzia ikusten dugu, Irunen mundua amaituko balitz bezala. Iruneraino, herri eta auzoak dauzkagu bidean. Handik aurrera, Frantzia, ez jakin Hendaiaz, Baionaz, Bordelez ala Parisez diharduten. Frantziak ez-Espainia esan nahi du kasu honetan, mundu ezezaguna. Etxetik kanpora zoazela iragartzen dizu.

Euskaldunok beti jakin dugu zeinen artifizialak diren gure lurrean egindako marra administratiboak. Abertzale izan zein ez, auzoa ezagutzea beti komeni da. Bihar ere Bordele, Burgos, Castro-Urdiales edo Olorue ikusi nahi nuke seinaleetan, ez mundua bitan banatuko luketen Espainia zein Frantzia bateratzaile bezain baztertzaileak.

Eta itzuli ginen Borinkendik...

Aireportutik ostatura joan eta Interneteko konexioa geneukala ikusita, logurari aurre eginik lehen gauza izan zen, Bertsolari Txapelketako saioko emaitzak begiratu eta blogean lerro batzuk idaztea. Bihar gehiago jarri genuen... eta aste bi joan ziren. Aste bi off-line. Bidaiatzen ibiltzen naizenean ere ez naiz erabat deskonektatu behar izaten duten horietakoak, maite dut egunero-egunero ez bada ere tarteka ziberkaferen batean emailak begiratu eta etxeko albisteak irakurtzea. Oraingoan ezin, ordea. Karibeko herririk aurreratuena da gure eredu neoliberalen arabera, AEBetako txiroena edo Latinamerikako aberatsen, zelan begiratu. Baina bidaia honetan bai, erabat deskonektatu dut. Ez hala bilatuta, horratik. Batetik, egunak aski laburrak izan eta ziberkafeetan sartu gura ez, ilundutakoan lagunekin hitzorduak, batean "bomba" emanaldia, bestean hango euskaldunekin txangotxoa honat-harat, hurrengoan "bertsolari" borikuekin elkarrizketa. Azkenean, Karibeko hondartzeaz lauzpabost egunetan baino ez gozatu, EH-z deskonektatu bai, baina inoiz baino lan eta harreman gehiago eginda sekulako betekadaz itzuli gara. Astiro-astiro argitaratuko ditugu Borinkengo kontuak, elurrak izoztuegi utzi gaitu eta oraingoz. Eguaztenean bertan Viequesko hondartza zoragarrietan geunden, aizue, Armada yankia egotzi ostean desarrollismoak irentsi barik, ez txiringito ez hotel, biluts-bilutsik eta ezin ederrago gelditu diren hareatza galduetan!

Berriako zutabetxoa, hasteko (2005-XI-27an argitaratua)

Txoriaren beste hegoa

Halaxe deitu zion Pablo Milanesek Ameriketako koloniarik zaharrenari. Gerrako ospila izan ziren 1898an eta ordutik estatubatuarren nahieran erabili izan dituzte. Ondorioak Rosario Ferre idazleak nabarmendu zituen: zer diren eta zer izango diren, behin eta berriz entzun daiteke estatusaren gaineko eztabaida telebistan, irratian zein kalean bertan. «Latinamerikarrak gara ala iparramerikarrak? Base nuklear eta militar, ala kultura bien arteko adiskidetzeko zubi? Piringa uretan paperezko piragua ala Gibraltargo haitza Karibean galduta?» dio Ferrek. Yankiek hartu, eman eta utzi dute eurena: kontsumo kultura jasangaitza (lau milioi biztanle, beste horrenbeste auto, eta Nafarroa baino txikiagoa den uharte menditsua) eta kolonizatu zoriontsuaren mentalitatea, behin eta berriz jipoitu arren bere aldamenetik joan gura ez duenaren izaera. Baina ezagutu ditugu bestelako asko: beltzen bonba eta plena doinuen jarraitzaileak, jibaroen inprobisatzaileak, antikolonialista sutsuak eta nork nori zer zor dion argi duen jendea. Orain hile bi, 1867ko Laresko irrintzia gogoratzen zuten egun berean, FBIk Filiberto Ojedaren etxaldea inguratu, itxi eta tiroz jo ostean odolustuta hiltzen utzi zuten. Herriko sektoreen erantzuna eta amorrua sekulakoa izan da. Hizkuntzari eusten lortu duten legez, bakarrik ibiltzen ere ezin hobeto moldatuko diren uste osoa daukat.

Ametsak erein eta ametsak bildu

Uda hasita zegoen ideia aipatu zidatenean. Bikaina, esan nuen, ondo eginez gero izugarria. Baina ondo egin behar da, gero. Asko dira herri honetan goizaldeko ordu txikietako ideia potoloak, uzker bat bezain indartsu bota eta hura bezala minutu batzuetan batere indarrik gabe galdutakoak. Okerrenak tartekoak dira, indar apur batekin ekin, jendea inplikatzen hasi eta gero ideiaren sortzaileak eurak ikusten dituzu uzkur, ez jakin zergatik. Izan liteke euforian botatakoak ajea latza izatea, izan liteke ideia ona zirudiena hain bikaina ez izatea, izan liteke goizaldeko hiruretan edozertarako prest den iraultzailea egun-argitan funtzionario apal eta sumiso bihurtzea, eta izan liteke azalpen psikologikoagoa behar duen fenomenoa gertatzea gurean: argi azaltzerik ez dauden arrazoiengatik, lanari indartsu ekin dion taldea erdibidean hustuta gelditzen da, taldekideak ustez haserretu gabe, indarrak ahitu edo interesa galduta.

Horrelako mila kasu ezagututa, horixe izan zen nire aholkua, ondo egiteko gauzak, hasieran bai baina gero jarraipena egiteko, jendea asko inplikatu behar zenez. Mesedeak eskatzea munduko gauza errazena baita, gero erantzuten jakitea besterik da, horratik. Uda aurrera zihoan, eta baietz, kontua ondo zihoala zioten, urliak baietz eta sandiak ere bai, ezezkoren bat, noski, baina gure gazte zoro koadrilak bazterrak ederto nahasten asmatu zuen. Inplikazioa lortu, eta erantzuten asmatu.

Emaitza, labetik irten berri dago. Ez dakit beste egileek zenbaterainoko lana izan duten, nirea xume-xumea izan da ipuin labur bat idatziz. Zer gehiago, horrenbeste lagun biltzea lortzen delarik, eta atzetik horren gazte-koadrila bikaina izanik, dena lotu eta antolatzen?

Horixe da nire auzoko gazteria. Horixe zen iaz ere. Aukeran, gurago ipuinik idatzi barik horrelako libururik ere ez egin beharra, ez behintzat honetaraino ekarri gaituen motibo zehatzaren eskutik. Baina hala izan denez, bego horretan. Eskerrik asko, alkate jauna. Zure laguntzarik gabe ez dakit Ametsen Baratza osatuko genukeen. Auzokoen bultzada eta babesa garrantzitsua izan da, baina zure egurra geneukan akuilu garrantzitsuena.

Sorgintxuloren itxieraren hamaikagarren hilabetean aurkeztuko dute, Durangorako prest. Gauza onak, hobeak, eta zergatik ez, txarrak ere aurkituko ditugu barruan beharbada. Borondate faltarik behintzat ez. Halaxe zen Sorgintxulo ere, gauza bikain asko eta hobetu zitezkeen batzu-batzuk ere bai. Bizitza bera bezalaxe. Berbetan hasi eta Santutxu auzoko espazio hark eman zezakeen guztiaren zati bat, zuku apur bat ateratzen asmatu zuten auzokideek. Zinema, ordenagailu-gela, musikarientzat ere bai, afari, jai, ekitaldi andana antolatutakoa. Ez ditut ahazteko liburuaren xaxatzaileak, musika jotzen, jendez gainezka zegoen afarian, eta Etxahun Lekue eta Arkaitz Estiballes bertsolariak aurrean, tabureteetara igota, rasta ileak, rasta txapelak jantzita, "No, Arkaitz, no cry" bezalako bihurrikeriak lantzen. Bertso-rastafaria, adibide txiki bat baino ez, gure auzotik. Larrabetzun, Iruñean, Gasteizen, Euskal Herri osoan beste hainbeste topatuko dituzue, udaletako kultura sailetako programa garestietan agertu ere egiten ez direnak. Baina hor daude, ametsak bezala, hain eskuragaitz eta gezurrezko batzuentzat, hain presente eta garrantzitsu besteontzat.

Ametsen Baratza izango da liburua, baina beste amets asko erein eta landu dira aspaldion. Gasteiz adibide ederrena. Han eutsi diote oraingoz, eta izan dute oihartzunik. Agian PPko alkatea komeni zaigu besteoi ere. Biba zuek.

Ametsak erein eta ametsak bildu

(Argiako 2.016. alean argitaratua)

Uda hasita zegoen ideia aipatu zidatenean. Bikaina, esan nuen, ondo eginez gero izugarria. Baina ondo egin behar da, gero. Asko dira herri honetan goizaldeko ordu txikietako ideia potoloak, uzker bat bezain indartsu bota eta hura bezala minutu batzuetan batere indarrik gabe galdutakoak. Okerrenak tartekoak dira, indar apur batekin ekin, jendea inplikatzen hasi eta gero ideiaren sortzaileak eurak ikusten dituzu uzkur, ez jakin zergatik. Izan liteke euforian botatakoak ajea latza izatea, izan liteke ideia ona zirudiena hain bikaina ez izatea, izan liteke goizaldeko hiruretan edozertarako prest den iraultzailea egun-argitan funtzionario apal eta sumiso bihurtzea, eta izan liteke azalpen psikologikoagoa behar duen fenomenoa gertatzea gurean: argi azaltzerik ez dauden arrazoiengatik, lanari indartsu ekin dion taldea erdibidean hustuta gelditzen da, taldekideak ustez haserretu gabe, indarrak ahitu edo interesa galduta.

Horrelako mila kasu ezagututa, horixe izan zen nire aholkua, ondo egiteko gauzak, hasieran bai baina gero jarraipena egiteko, jendea asko inplikatu behar zenez. Mesedeak eskatzea munduko gauza errazena baita, gero erantzuten jakitea besterik da, horratik. Uda aurrera zihoan, eta baietz, kontua ondo zihoala zioten, urliak baietz eta sandiak ere bai, ezezkoren bat, noski, baina gure gazte zoro koadrilak bazterrak ederto nahasten asmatu zuen. Inplikazioa lortu, eta erantzuten asmatu.

Emaitza, labetik irten berri dago. Ez dakit beste egileek zenbaterainoko lana izan duten, nirea xume-xumea izan da ipuin labur bat idatziz. Zer gehiago, horrenbeste lagun biltzea lortzen delarik, eta atzetik horren gazte-koadrila bikaina izanik, dena lotu eta antolatzen?

Horixe da nire auzoko gazteria. Horixe zen iaz ere. Aukeran, gurago ipuinik idatzi barik horrelako libururik ere ez egin beharra, ez behintzat honetaraino ekarri gaituen motibo zehatzaren eskutik. Baina hala izan denez, bego horretan. Eskerrik asko, alkate jauna. Zure laguntzarik gabe ez dakit Ametsen Baratza osatuko genukeen. Auzokoen bultzada eta babesa garrantzitsua izan da, baina zure egurra geneukan akuilu garrantzitsuena.

Sorgintxuloren itxieraren hamaikagarren hilabetean aurkeztuko dute, Durangorako prest. Gauza onak, hobeak, eta zergatik ez, txarrak ere aurkituko ditugu barruan beharbada. Borondate faltarik behintzat ez. Halaxe zen Sorgintxulo ere, gauza bikain asko eta hobetu zitezkeen batzu-batzuk ere bai. Bizitza bera bezalaxe. Berbetan hasi eta Santutxu auzoko espazio hark eman zezakeen guztiaren zati bat, zuku apur bat ateratzen asmatu zuten auzokideek. Zinema, ordenagailu-gela, musikarientzat ere bai, afari, jai, ekitaldi andana antolatutakoa. Ez ditut ahazteko liburuaren xaxatzaileak, musika jotzen, jendez gainezka zegoen afarian, eta Etxahun Lekue eta Arkaitz Estiballes bertsolariak aurrean, tabureteetara igota, rasta ileak, rasta txapelak jantzita, "No, Arkaitz, no cry" bezalako bihurrikeriak lantzen. Bertso-rastafaria, adibide txiki bat baino ez, gure auzotik. Larrabetzun, Iruñean, Gasteizen, Euskal Herri osoan beste hainbeste topatuko dituzue, udaletako kultura sailetako programa garestietan agertu ere egiten ez direnak. Baina hor daude, ametsak bezala, hain eskuragaitz eta gezurrezko batzuentzat, hain presente eta garrantzitsu besteontzat.
Ametsen Baratza izango da liburua, baina beste amets asko erein eta landu dira aspaldion. Gasteiz adibide ederrena. Han eutsi diote oraingoz, eta izan dute oihartzunik. Agian PPko alkatea komeni zaigu besteoi ere. Biba zuek.

Jalgi hadi mundura

(Berrian 2005-XI-20an argitaratua)

Zorionak euskaldunok! Bihartik aurrera, Europak euskaraz berba egiteko eskubidea ematen dizue. Irakurri dudana zuzena bada, aurrerantzean, Europako Batasunarekin dituzuen harremanak euskaraz izan ahalko dituzue. Zalantzarik gabe, erabateko aldaketa ekarriko du honek gure bizitzan. Espainiak ordainduko du itzulpen zerbitzua (lapurtar, baxenafar eta zuberotarrei ere bai?), eta denok pozik. Lehengoan ez ziren Madrilgo senatariak euskaraz eta katalanez aritu, bada! Mundua aldatzen ari da eta guk jakin ez euskaraz bidaiatzea badaukagula. Oraintxe bertan maleta egin eta euskaraz erosiko dut bidaia-txartela, euskaraz egingo diot autobus-gidariari, taxilariari, euskaraz egingo dut tabernan, kioskoan, erietxean, udaletxean, uniforme berde, gorri zein urdin, nik euskaraz, alkateari, zinegotziari, sendagileari eta INEMeko bulegariari. Eta euskaraz ibiliko gara mundu zabalean zoriontasuna barreiatuz.
Izan gaitezen serio. Euskararen kalterako agian, euskaldunon onerako zalantzarik gabe, ez gara sekula munduan barna ibili hizkuntzak eta hiztunak hiltzen eta gure hizkuntza inposatzen. Euskara ez da munduan barna ibiltzeko. Bruselarako, Madrilerako edo New Yorkerako ikasiko ditugu beste batzuk, ez arduratu horregatik. Euskal Herrian euskaraz egitea bermatzen ez (edo are eragozten) duzuen bitartean, utzi lelokeriak eta egin behingoan etxeko lanak. Batzuek hizkuntza komunikatzeko darabilgu, museoko altxorren, sinboloen edo Europako banderen gainetik.

Lehen orduak Borinkenen

20 ordu etxetik abiatu garenetik, izerditan blai aireportuan, EHn goizaldeko hirurak dira hemen gaueko hamarrak izan arren, afaldu ez, eta zer demontre nabil oraindik itxura handirik ere hartu ez diogun uhartetxo honetatik?

Inbidia apur bat eman guran agian. Polito jaitsi dira tenperaturak Euskal Herrian? Santo Domingon egindako eskalan aurretiaz ezagutzen dugun asfalto beroaren usaina heldu zaigu berehala, haize ufada sargoria. Aduanan, berehala erreparatu diogu dirurik ez ematea zekarten afixei. Duela hiru urte egon ginen hemen, eta muga nagusia, aireportua aski itxurosoa da. Baina honek ere badu atzeko atea, Haitira hurbildu ahala ikusi genuenez. Azkenean 100 pesoko eskupekoa eskatu poliziak tramiteak arintze aldera. Eta Haitiko itzulera besteren baten kontatuko dugu. Gaurkoa eskala laburra baino ez da izan. Puerto Ricoko sarrera gogortu dute, AEBen kolonia (Estatu Librea...) izateak daukan prezioaren zati txiki bat. Aurpegiko argazkia egin, atzamarren fitxa poliziala, eta europarrak izanik, Welcome, ez dugu bisatu beharrik.

Hemendixik entzun ditugu Markinako saioko bertsoak, hura amaitu eta ordu gutxira, sarean. Eta hemendik egingo dugu ahalegina inprobisatzaile borikuen berri emateko. Datorren astean Yauco hirian daukate finala, eta bestelako ezustekoren bat ere aipatu dit Euskal Etxeko Tomasek.

Bada bai, azkenean egin dugu afaltzeko txangotxoa. Kapitalismo basatia eta antiinperalismoa, gizarte yankia eta latinoamerikarra, denek bat egiten dute Puerto Ricon. San Juanen lehen gaua dugu, Euskal Etxekoak bila etorri ostean. Oraingoz, aste pare honen hasieran zertzeladatxoak baino ez, hezetasun izugarria, bero sapa, autoak nongura, 24 orduz zabalik dauden supermerkatu eta kafetegiak ostatu inguruan... oso ohikoa da turismo bulegoek "kontrasteen lurraldea" deitzea herrialde bati, baina hemen etengabe agertzen dira: pobrezia izugarria eta munduko hotelik garestienak elkarrengandik hain hurbil, hotelean ingelesa baino ez eta k alean beste Antillako berotasuna igarri dugu espainiera erabilita kafetegian.

Rosario Ferreren Maldito amor liburua hartu dut liburutegian, eta ezin Borinken eder honetan ordu batzuk daramatzanak hobe azaldu zein den borikua hauen izaera. Ez daukat oran bertan itzultzen hasteko indarrik:

"No creo que exista otro país latinoamericano donde la definición de la nacionalidad constituya un problema tan agudo como lo es hoy todavía en Puerto Rico. La nación se debate en un constante autoexamen que recuerda la obsersión de los novelistas españoles del noventa y ocho con el qué somos y el cómo somos. ¿Somos latinoamericanos o norteamericanos? ¿Seremos Estado de la unión, Estado libre asociado o país independiente? ¿Base nuclear y militar, o puente conciliador entre las dos culturas? ¿Cordero pascual del escudo de los Reyes Católicos o chivito estofado de San Juan Bautista? ¿Piragua de papel en aguas de piringa o peñón de Gibraltar perdido en el Caribe? ¿Gallito kikirikí guapetón o veleta vertiginosa, que cuando apunta hacia el Sur nos dirige hacia el Norte y cuando apunta hacia el Norte nos dirige hacia el Sur? ¿Paraíso del perito político o perrito lingüístico? País esquisinfrénico con complejo de Hamlet, nuestra personalidad más profunda es el cambio, la capacidad para la transformación, para el valeroso transitar entre dos extremos o polos".

Mutur bien artetik autoak batera eta bestera San Juanen, hemen izkinara joateko ere hartzen dutela autoa esan digu Eduardok. Nafarroa baino txikiagoa eta lau milioi biztanleko uhartean horrek dauzkan ondorioak erraz imajinatu daitezke. Hip-hop eta reggaeton tonuak nagusi autoen burrunban, eta telebistan ehun kanaletik gora, bertako zaborra, Iparraldekoa, eta programa duinen batzuk tartean, telepredikatzaileak espainolez, morboa, esandakoa, denetik, eta halako batean ikusi dugu: Residente Calle 13, uneotan dagoen reggaeton sortzaile arrakastatsuenetakoa. "Se vale to" izan da bere kanta ezagunena, baina polemika "Querido FBI" kantarekin ekarri du, gura duenak Indymedian jaitsi dezake. Filiberto Ojeda Riosen hilketaren ostean idatzi zuen duela hilebete, baina datozen egunetan jakingo ditugu horren gaineko kontu gehiago.

Bihar gehiago.

Elebidunak

Berrian 2005-XI-13an argitaratua

Nik ez nukeen hobeto egingo (ez bainaiz Anjel Lertxundi), baina horixe bera ez bada, antze-antzeko zerbait neukan pentsatuta datozen asteotako baten idazteko. Barikuko artikuluaz ari naiz, estoy a favor del bilingüismo ziotson solaskideaz. Tipoa euskararen aurka egon ez, eta hala ere haserrarazi euskaldun halakoak! Eta gero lagunak gordetzen ez dakigula esango digute, gure itxian itota hilko garela. Aspaldi ezagutzen ditugu euskararen aurka ez daudela diotenak. Hori entzun eta baina-ren zain jartzen gara: baina ezin da inposatu, baina ezin da derrigor ezarri, baina askatasuna... bainak ortuan! esaten dute Durangaldean. Herri honetan ezjakintasun-eskubidea aldarrikatu dute. «Euskararen arazoa» behin eta berriz, eta ezin konturatu arazoa erdaldunak direna. Lehengoan Bilbo erdialdeko kale batean irakurria: «We speak English». Zelan esan behar nion hari ez zeukala lotsa izpirik hainbeste urtez besteok erdaraz aritzera behartu ostean? Gure konplexuan itotzen gara sarri, garaiak inoren aurka joatekotan elebakarren aurka doazela jabetu barik. Eta hor, ondo jokatuta, irabaztea baino ez daukagu euskaldunok. Baina irudimen apur bat behar da, Kataluniako haize mediterraneoa-edo. Irakasle erdalduna egokitu zitzaigunean unibertsitatean, hainbeste protestatan galdu barik, katalanen bidea zen errazagoa: bakoitzak nahi zuen hizkuntzan egin eta kito: irakasleak erdaraz eskolak, eta guk euskaraz azterketak eta lanak. Eta ea nor den hemen idiota (hau da, elebakarra).

Hamar urte eta gero

Gara-ko Mugalari gehigarrian azaroaren 5ean argitaratua

Datorren astean beteko dira hamar urte Nigeriako Abacha jeneralaren diktadurak Ken Saro Wiwa idazlea eta ogoni etniako beste zortzi lagun urkatu zituenetik. Data hura gogoratu eta Shell petrolio-konpainiaren erantzukizuna salatzeko hainbat ekitaldi ari dira egiten egunotan.

Nazioarteko PEN-Klubak Ken Saro Wiwari eskaini nahi dio aurtengo Idazle Presoen Eguna. 1995eko azaroaren 10ean izan ziren bederatzi ogonien exekuzioak, eta data horretara aurreratu dute 15ean gogoratu ohi duten eguna. Euskal Herrian gaur zortzi, hilaren 12an izango da omenaldia, Bilbon.

Urte osoan zehar izan dira ogoni idazlea gogoratzeko ekitaldiak, baina urriaren 21ean hasi zen "Remember Ken Saro Wiwa" (Ken Saro Wiwa oroituz) izeneko jardunaldiak. Londres izan da omenaldion hiriburu, baina mundu osoan izango dira nigeriarraren hitza, lana eta borroka hedatzeko ekimenak: hogeita hamabi PEN-Klubek hartu dute nork bere herrialdean omenaldia antolatzeko erantzukina, eta euskaldunek ere ekitaldia xumea prestatu dute Bilbon: iaz Durangon legez, euskal presoen idazlanak biltzen dituen Ataramiñe ekimena bertan izango da, eta horrekin batera Ken Saro Wiwaren poemak irakurri dira, Bizkaiko hiriburuan bizi diren nigeriarrek eta euskaldunek irakurrita. Euskaraz eta ingelesez izango da poema-irakurraldia, eta Nigeriako musikak lagunduko die ogoni idazlearen testuei.

Nor zen Ken Saro Wiwa?

Ogoni herria milioi erdi lagunek osatzen dute, eta Nigerko deltan eta haren ekialdera dauden mila kilometroko karratuko lurraldean bizi dira (Behe Nafarroa baino apur bat txikiagoa). Arrantza eta nekazaritza izan dira ogonien jardunbide nagusiak historikoki, baina Ken Saro Wiwak Ingeles Literaturan lizentziatzea lortu zuen. Biafrako gerran federazioaren alde egon ostean Nigeriako gobernuan eman zituen bost urte, 1973 arte. Idazle karreran urrats garrantzitsuenak 80. hamarkadan eman zituen: Basi & Company telenobela arrakastatsuko gidoilaria izan zen, munduko osoan milioika lagunek ikusi zuten Nigeriako mikrokosmosa zen telesaila.

Sozaboy eleberriak kritikarik onenak ekarri zizkion Saro Wiwari, gerra zibileko erreklutaren istorioagatik bezainbat hizkuntza-moldeak nahasteko ageri zuen abileziagatik, ingeles jasoa eta Nigeriako pidgina uztartzen baitzituen. Baina idazlearen arrakasta ez zen bere herriak bizi zuen egoeraren isla. Hala, 1986an Forest of Flowers (Loreen basoa) ipuin-bilduma argitaratu zuen. Han ageri zen bere inguruan ikusten zuenak idazleari eragindako haserrea. Urte horietan buru-belarri jardun zuen literatura idazten eta telebistarako ekoizpenean, hainbat ipuin, gidoi eta poema idatziz: Songs in a time of war (Kantak gerra-denboran, 1985) poema-bilduma, Lemona'a tale (Lemonaren ipuina, hil ostean argitaratua) eta The Singing Anthill (Inurritegi Kantaria), 1991ean kaleratutako bilduma, ogonien herri-ipuinekin.

Ordurako Ken Saro-Wiwa borroka politikora itzuli zen, gobernuaren aurka egiteko. 50. hamarkada amaieratik Nigerko deltan ziharduen Shell petrolio-konpainia britainiar-holandarrak, eta egoerak okerrera egin zuen urterik urte: Nigeria aldian-aldian estatu-kolpea jo eta boterea lortzen zuten militarren herrialdea bihurtu zen, bakoitzak bere negozio pribatuak Shellekin egin, aberastu eta hurrengo jeneralari txanda pasatzeko. Bien bitartean, ogonien lurra erabat kutsatu zuten, inolako kalte-ordainik gabe. Petrolio-hodiz jositako Nigerko delta bertako biztanleen eta euren bizimoduen heriotza bihurtu zen, agintarien kontu-korronteak erruz puzten ziren artean.

Ogonien genozidioa

Genocide in Nigeria: The Ogoni Tragedy (Genozidioa Nigerian: Ogonien tragedia) idatzi zuen 1991an Ken Saro-Wiwak, eta urte berean argitaratu zen Nigeria: The Brink of Disaster (Nigeria: Hondamenaren ertzean). Idazlea bizi zela argitara emandako azken lana A Month and A Day: A Detention Diary (Hilabete eta egun bat: atxiloketaren egunerokoa) izan zen. Hurrengo urteetan beste batzuk plazara irten ziren, eta berriki, hilketen hamargarren urteurrenean, lan guztiak berrargitaratu dira.

MOSOP (Ogoni Herriaren Biziraupenerako Mugimendua) sortu zuen Ken Saro Wiwak eta 1992an Herri Indigenei buruzko Nazio Batuen Batzordean mintzatu zen. Lurraren aldeko mugimendu bakezalea osatu zuen; Babangidaren diktadurak behin baino gehiagotan atxilotu zuen eta 1993ko apirileko espetxealdian bihotzekoak jo zion. Sani Abacha izan zen hurrengo diktadorea, egoerak okerrera egin zuen. 1994ko maiatzean lau ogoni hil zituzten protestetan, zerikusia zutelakoan Saro Wiwa eta beste zenbait ogoni preso hartu zituzten biharamunean, eta heriotzera eroango zuen prozesu luze bezain ustela abiarazi zuten.

Epaiketa hurrengo urteko otsailean hasi zen, munduko osoko idazle, politikari, gobernuburu, eta giza-eskubideen eta mugimendu ekologistako ekintzaileek egin zuten presioa Saro Wiwa eta beste ogonien alde. Epaia urri amaieran irten zen, urkamendira bidaltzen zituen bederatzi ogoniak. PEN-Klubak eta nazioarteko erakundeek ordura arteko ahaleginak erlojupean egiten hasi ziren, indultua eskatzen, Shellekin batzarren bat lortzen saiatzen. Nigeriako gobernuak zein Europako multinazionalak dei guztiei entzungor egin zieten eta azaroaren 10ean exekutatu zituzten Baribor Bera, Saturday Dobee, Nordu Eawo, Daniel Gbokoo, Barinem Kiobel, John Kpuinen, Paul Levura, Felix Nuate eta Ken Saro-Wiwa.

Nazioarteko PEN-Klubean eta munduko bestelako erakundeetan sinetsi ezinik zeuden, baina ankerkeria burutua zen. Biktimen familiak eta Ogoniland dolu sakonean joan ziren, Shellen aurkako protestak eta boikota izan ziren eta Nigeria Commonwealth erakundetik egotzi zuten.

Hamar urte gero geroago, Nigeriak mendebaldeko demokrazien bidea hartu du, Abacha jenerala 1999an hil baitzen. Shellen eragin eta ustelkeria ez dira inondik inora desagertu, ordea, eta ogonien bizitzak ezer gutxi egin du hobera milaurteko berrian.

Omenaldiak mundu osoan

Ken Saro Wiwaren omenaldiak kontzientzia astintzeko helburua ere badauka, eta Shellen erantzukizuna salatzeko, exekuzioen hamargarren urteurrenean. Londresen oroigarri biziduna egiteko proposamenak jaso dituzte eta datorren astean jakinaraziko dute zein egingo duten, hainbat idazleak parte hartu du Saro Wiwaren idazlanetan oinarrituriko poema berrien bilduman eta Wole Soyinka nigeriar Nobel saridun Australiatik Londreseraino mundu osoan ibili da hitzaldiak emanez urteurrenaren karietara.

Datorren astean izango dira urte osoan zehar antolatu diren ekitaldietan garrantzitsuenak, idazlea eta bere lana eta ogoni herria eta Nigerko deltaren egoera ezagutarazi eta salatzeko. Aste osoan Londresen eta beste hiri batzutan izango diren hitzaldi eta erakusketen ostean, ostegun goizean mundu osoko Shellen eraikinen aurrean gaubeilak izango dira. Eguerdian jakinaraziko dute Londresen zein oroigarri jarriko duten, eta arratsaldean “Dance the Guns to Silence” Dantzatu Armak Isiltasunera poesia eta musika emanaldia izango da.

Euskal Herrian azken horren antzeko ekitaldia antolatu du Euskal-PEN Klubak datorren larunbaterako. Bilbon izango da, eta aurtengo Idazle Presoaren Egunaren lekukoa hartuko du. Ken Saro Wiwa ardatz hartuta, bere poemak entzun ahalko dira euskaraz eta ingelesez, nigeriarrek musika jarriko dute, eta Ataramiñe ekimenaren aurkezpena ere egingo da, euskal presoen lanak ezagutaraziz.

Limassolgo bertsolariak

Aizu!rako idatzia

Iazko oporretan Zipren izan ginen. Azken egunetan Limassolgo Ardo Jaialditik pasa ginen, eta uharteko greziarren dantzak ikusteko aukera izan genuen. Halako batean, dantzariak zati bitan banatu eta talde bakoitzetik gazte bana hurreratu ziren mikrofonoetara. Kantuan hasi ziren, atzetik musikariek lagunduta, lehenengo batek eta gero besteak. Mediterraneoko gazte alai haiek aurpegia adierazkortasunez gainezka kantatzen zuten, eta hitzik ulertu barik ere argi zegoen elkarri sekulakoak eta bost esaten zizkiotela. Ikusleak, berriz, barrez lehertzen ari ziren. “Bertsolariak dira, horratik!” pentsatu nuen. Ikuskizuna amaituta ikerketa txikia egin, eta hala zirela jakin genuen, tsiattista izena duela han inprobisazioak, eta ospakizunetan, ezkontzetan-eta ohikoa izaten dela. Zipreko dialektoan kantatzen zutela ere jakin genuen, eta esan zigutenez, Kretan ere bizirik omen dago tradizio hori. Bagenekien munduko hainbat lekutan daudela bertsolaritzaren antzeko fenomenoak, 2003ko topaketa erakusleiho txiki-txikia baino ez zela izan.

Ondo dago apaltasunaren neurri hori, munduan bakarrak ez garela pentsatzea. Baina egia aitortuta, bagara bakarrak munduan. Oso gutxi dira bere ohiko esparru mugatik, eskuarki ahozkotasuna nagusi den nekazari eremutik, hedabide, irakaskuntza edo gizarte beste gune batzuetara jauzi egin dutenak. Egia da bertsolaritzaren antzeko fenomenoak asko daudela. Baina Bertsozale Elkartea, bertso-eskolak, Hitzetik Hortzera, hainbeste bertsolari (eta hain gazteak), gizarteko eta kulturako txoko guztietan txertatuak... horrelako indarrik daukanik ez dago beste inon. Eta ondotxo dakit, inbidia ez datorrelako etxetik kanpo soilik.

Aranjuezko kontzertua

(Berrian 2005-XI-6an argitaratua)

Kaierarako? Bai, Bilbotik pasatzen denean ekitaldian egoterik duzun edo...» Bertso-eskolako kideak ziren atzo 18/98 + ekimenari ongietorria ematen egondako bost lagunetatik hiru. Ez zen bertsorik izan, horratik. Bertsoa ez da ezinbestean ekitaldi guztietan egon beharreko zerbait. Gaur hitzordu polita dago Hendaian, urte osoan dauzkagu afari eta bazkariak, saio arruntak eta ez hain arruntak...

Hala ere, batek edo bestek bertsoaren falta nabari. Eta bertsolariak? Beste nonbaitetik txapelketa «politikoki zuzenagoa» (edo zuzenegia) dela irakurri dugu. Bertsolariak ondo jakin ohi du zein den bere lekua, oraindik ezetz esaten askorik ikasi ez arren. Konpromiso falta ezin zaio leporatu. Konpromisoa panfletoan baino ikusten ez duenak izango du arazorik agian, baina bertsolaria plaza-pertsona da, hizkuntza du lanabes eta herria entzule. Ezinbesteko du komunikazioa, konplizitatea. Konpromiso sendoagorik!
Atzo ez zen erraza Bizkaian bertsolari askorik topatzea. Aranjueztik itzuleran zeuden, konpromisoa kazetetan agertzetik baino haratago doanez. Beste ehunka lagunen gisan, ez gehiago ez gutxiago, Herio Gaztelako bide-ertzean egongo ez den esperoan. Besarkada laburra Peruri hormen beste aldetik eta beste bostehun kilometro etxera. Lekeitiotik Hendaiara joateko ez dadin Aranjueztik pasa behar. Beratik Hendaiara ez dadin nazioarteko mugarik egon Sorian, sardea eskutan.

Rose Parks Baionan

Berrian 2005-X-30ean argitaratua

Ez nengoen fisikoki akitua, ez beste edozein lanegunetan baino gehiago. Beste edozein bidaiari bezala tratatzeko eskubidea neukala sentitzen nuela izan zen ez altxatzeko benetako arrazoia». Ez zen Rose Parks izan autobusean zuriei aulkia ez uzteagatik atxilotu zuten lehena, 1955 urte hartan bertan beste emakume beltz bi atxilotu zituzten arrazoi berarengatik. Baina NCAAP beltzen eskubideen aldeko erakundeak pentsatu zuen bera zela euren borrokarako sinbolo egokiena, sasoiko hizkeran esanda, beltza ez eze «tatxarik gabeko emakumea» baitzen.

Urtebetez egin zioten beltzek autobusez bidaiatzeari boikota, lege arrazistak bertan behera utzi arte. Gorka Torre demoak adibide hura jarri zuen orriotan, SNCFren jarreraren aurrean zer gehiago egin zioten galdetuta. Lehengoan Lonely Planet bidaia-liburuen argitaletxearen erreportaje bat ikusi nuen. Frantziako hegoaldea izenburupean, Okzitanian barna egin zuen bidaia aurkezleak, Euskal Herrian ere geldialditxoa eginez. Folkloriko samarra, bai, baina euskaraz eta egoera politikoaz zertzeladaren bat edo beste ere bai... amaieran, Baionako tren geltokian sartu da aurkezlea, esanez frantsesak hizkuntzetarako oso iaioak izan ez eta komeni dela hitz batzuk ikastea. Eskatu du frantses trakets hartan tren-txartela eta SNCFko leihatilakoak... euskaraz erantzun! Zeinen politak diren arratsaldeetako erreportajeak, siesta egin baino lehen.

Habemus Konstituzio

Yankiak eta Irak berriko agintariak pozarren agertu dira, herriak Konstituzioa onartu duela-eta. Luze joko luke okupazio-armada bat kalean dabilela zer erreferendum demokratiko eratu daitekeen erantzuten ibiltzeak, baina teoriaz, ondorioak argiak izan dira: kurduek eta xiitek ahobatez esan omen dute baietz, eta sunniten ezetzak ez du Konstituzioa atzera botatzeko behar zuen indarra izan (hiru probintziatan heren biren ezetza behar zen), nahiz eta ustelkeria salaketak egon. Sunnitenak ez nau harritu hainbeste, baina kurduen artean ere, gauzak ez ei dira hain argiak.

IWPR izeneko institutuak emandako albisteetan irakur daitekeenez, agintari kurduak arduratuta dagoz, ikusita zeinen gazte gutxi joan den bozkatzera. Gogoratzen du 15-25 urte bitarteko gazte kurduak bizitzaren zati handia Kurdistan autonomoan bizi izan direla, gogaituta daudela nagusi diren alderdi bien arteko trapitxeoez, eta ez dutela babestuko orain arteko eskubideak murrizten dizkien Konstituzio bat (emakumeei batez ere) eta kurduen autodeterminazioa onartzen ez duena. Agintari kurduek ere onartu dute: Imad Ahmed Sulaimaniyah-ko lehen ministro eta Kurdistango Abertzale Batasuneko (PUK) buruzagia “alarma-kanpaitzat" jo du gazteen boikota.

Tramontana Bartzelonan

Tramontana urteko sasoi honetan etorri ohi da Katalunia aldera, Mediterraneotik etorri ere. Beti dago autoa errekako ibilguan ahaztu eta itsasoan aurkitzen duenik, baina oro har ohituta dagoz katalanak udagoieneko eurijasetara. Aurtengoari ere itxuroso eutsiko dioten itxaropena daukat, gurean jaramon gutxi egiten dietela iruditu baitzait. Mesetatik, Gaztelatik datorkie ekaitza, eta ez edozelangoa, alajaina! Estatutuaren harira piztu eta orain ez hainbestera arte gurean ezagutzen genituen polemikak eroan dituzte Bartzelona aldera: azkena, gure Korrika eredu hartuta sortu zuten Correllengua bultzatzeko Nou Camp futbol-zelaiko ekitaldia. Ume batzuk Katalan Herrietako mapa hartuta agertu ziren, eta itxuraz ahaztuxe ez ote daukagun manipulazio kanpainari ekin diote indarberrituta dabiltzan espainiar nazionalistek: 1936an naziek Berlinen antolatutako Olinpiadekin konparatu dute, besteak beste.



Ikastolak, euskalgintza eta bestelako gezurrekin bonbardatzen gintuztenean ederto eskertu ohi genuen hainbat toxikazioren artetik mundu zabalean lagunen bat eta oxigeno apur bat topatzea, eta Katalunia izan ohi zen elkartasun apur bat agertu ohi zigun bakarra, orain hain progre ageri den Zapatero PPren estrategiara estu-estu lotuta zihoanean. Ez dezagun ahaztu, batzuk egurra beste alderantz doala ikusita horrelako lasaitua hartu dutela ematen du eta.

Arrasateko kronika

Gara-n 2005-X-24an argitaratua

Sarriegi nagusi goi-mailako saioan
Aitor Sarriegi izan zen atzo Arrasaten nagusi, Euskal Herriko Bertsolari Txapelketako bosgarren eta azken kanporaketan. Goi-mailako saioa izan zen, eta bertso gozatu ederra hartu zuten zaleek. Irabazleak, 698 puntu eskuratuta, zuzenean lortu zuen finalerdietarako txartela, eta bere atzetik gelditu ziren Arkaitz biek ere, Goikoetxeak (678,5 puntu) eta Estiballesek (673,5)aurrera egitea lortu zuten. Haien atzetik gelditu ziren Iñaki Zelaia (658), Estitxu Arozena (654,5) eta Nahikari Gabilondo (643).

Zortziko nagusiko lanetatik antzeman zitzaion saioari, nerbioak nerbio, goitik zetorrela. Arkaitz Estiballes baserritarrarengana joan zen Iñaki Zelaia Nekazaritza Saileko teknikaria, dirua eskainiz behiak kentzearen truke. Galdakoztarra nabarmendu zen, hara bigarren bertsoa adibide: «Lehorte latza egin du aurten bada belar eskasia/ ta esnearen prezioa berriz ia lurrera jausia/ baserria zen lehen familian ekonomi ta bizia/ diruarekin ez da konpontzen baserriaren krisia».

Hurrengo saioan atzo lehen leku biak lortu zituztenek ondu zuten: Arkaitz aitak Aitor semea parke galdu batean aurkitu zuen bere bikotea ez zen beste batekin musuka. «Oinez ikasi besterik ez ta honek egin nahi du korri» bezalako perlak tartean, ardura azaldu zion Arkaitzek hasteko: «Biok galduta al zabiltzate parkea eta zerorri?». Sarriegi oso ondo sartu zen semearen rolean: «Beranduago etorri zaitez okupatuta nago ta» amaitu zuen lehen bertsoa, eta «hamaika aldiz entzun dizuet bai zuri ta bai amari/ ez al dakizu pakean uzten pakean dagoenari?» bigarrena. Azkenean aitak «orain pakean zaude zu baina laster helduko da gerra» botata haserrea erakutsiz, semeak errematea: «Gerra iristen den garairako nik prest daukat metralleta/ ta berriz pozik egin behar det parke isilera buelta/ baina mesedez bukatu aurretik gaur bion elkarrizketa/ kondoi kaxa bat ekar zaidazu paga ez zait iristen eta».

Zortziko txikiko saioan ere ale politak entzun ziren, Aitor Sarriegiren eta Estitxu Arozenaren ofizioan batez ere. Sarri lau bertsoak luze gelditu izan zaizkie asteotan, baina atzo gero eta hobeto jardun ziren. Bikotea izanik, lesakarrari iaz Sarriegiren urtebetetze eguna ahaztu zitzaion eta aurten bezperan joan zaio zer nahi duen galdezka. «Ez baduzu eskatzen aurten berdin-berdin/ gelditu beharko duzu musutxu batekin» bota zion bigarrena Arozenak, eta beasaindarrak erantzun: «Ta egia da nerekoi jarria naukazu/ ta zuk aurten urterik betetzen al duzu?».

Azkenean goitik

Puntuei erantzuten ibili zen atzoko seikotea makalen. Iñaki Zelaiaren puntuok agian salbuespena, gainerakoan behera egin baitzuen une horretan kanporaketak. Hernaniarrari «ehunka begi dituzu begira-begira» egokitu zitzaion lehena, eta aretoari zukua atera zion: «Zazpiehun bat inguru etorriak dira/ ehun kanpoan dauzkagu egia hori da/ hobe hoiek barrura etorri balira».

Hamarreko txikirako, puntu beharrez jabetuta edo, berriro goitik ekin zioten. Sarriegi beasaindarrari eskolara buruan zapian doanaren papera egokitu zitzaion, eta Estiballesi bere ikaskide izatea. «Batzuk gurutzea ta besteok zapia» amaierari «zapi hori ez al da zure gurutzea?» galdetuz erantzun zion galdakoztarrak.

Kartzelako gaia zabala zen, istorioa osatzera behartzen zuen. Errezeloz etxean kamera jarri ostean ikusitakoa kontatu beharra zuten bertsolariek. Estiballesek ekin zion, entzulea ezustean harrapatuz samurtasunez betetako bertsoekin. Deskribapenez hasita, zabalik utzi zuen lehena. Bigarrenean zehatzago jokatu zuen: «Ta nik sekula jo ez bezala jo dio bertan larrua/ ta ohartu naiz igual nirea izango dela errua». Azken bertsoan lehengoaren hariari eutsi zion eta bikain amaitu: «Laurak aldean erropak jantzi ta aldegin du berehala/ bostetan heldu ta ferekatu beharko diot azala/ sekretu hauxe neuretzat gorde ta esan maite dudala».

Aipatzeko beste bertsoaldia, Sarriegirena izan zen. Horrek ere istorioa dosifikatuz eman zuen, lehenean gaia kokatuz, bigarrenean senarraren figura sartuz, eta hirugarrenean honela biribilduz: «Nahikoa ez zen grabatzea ta joan naiz pixkat harago/ etxetik jeitsi eta kaleko lehenengo tabernan nago/ bertan senarra hantxe ari zen egin zait horren arraro/ txanpon makinak gatibatua dauka gizona zeharo/ ez du onartu nahi berak baina gizona gaixorik dago».

Hendaiari begira

Arrasateko Amaia aretoan jende asko zegoen papera eta boligrafoa eskutan, Hendaian azaroaren seian abiatuko den hurrengo faseko bertsolarien izenak jakiteko. Finalerdietan hemezortzi bertsolari arituko dira, hasitako hogeita hamarretatik aurrera egin duen dozenak eta 2001eko sei finalistek (Jexux Mari Irazuk, Unai Iturriagak, Igor Elortzak, Aitor Mendiluzek, Jon Maiak eta Sustrai Colinak). Andoni Egaña txapelduna eta Maialen Lujanbio txapeldunordea zuzenean daude Barakaldoko BECeko finalera sailkatuta.

Saioetako bost irabazleak Amaia Agirre, Etxahun Lekue, Jon Martin, Amets Arzallus eta Aitor Sarriegi izan dira, eta puntuka horien atzetik gelditu diren hurrengo zazpiak Ekaitz Goikoetxea, Xabier Paia, Fredi Paia, Arkaitz Goikoetxea, Iñigo Mantzizidor Mantxi, Jokin Uranga eta Arkaitz Estiballes.

Hendaian izango da lehen saioa azaroaren seian, eta hurrengoak Markinan, Gasteizen, Zumarraga-Urretxun, Beran eta Donostian izango dira. Hemezortzi bertsolariek bina saio egingo dituzte, eta hortik seik egingo dute aurrera Barakaldoko oholtza gainean kantatzeko abenduaren 18ko final handian.

Lekue eta Xabier Paia ezusteko atseginak izan dira, Bizkaiko txapelketan beren maila erakutsi arren Nagusiaren presioa bestelakoa baita. Beste aldean Xabier Silveira eta, oro har, Nafarroako bertsolaritza gelditu dira, beti baita kalterako herrialde hori ordezkaririk gabe gelditzea hain goiz. Horiek dira txapelketaren gazi-gozoak.

Uztaritzeko kronika

(2005-X-23an Garan argitaratua)

Amets Arzallus izan da nagusi Uztaritzeko saioan

Gaur Bertsolari Txapelketa Nagusiko azken kanporaketa jokatuko dute Arrasaten

Amets Arzallusek lortu zuen Bertsolari Txapelketako finalerdietarako laugarren txartela atzo Uztaritzen jokatutako saioan. Gorabehera handiko kanporaketa izan zen, eta gaur Arrasaten kantatuko duten sei bertsolarien zain egon beharko duten arren, hendaiarraren atzetik gelditu ziren lehen hirurek ere badute aurrera egiteko aukera.

UZTARITZE

Orain arteko kanporaketetan bezala, Uztaritzeko Kiroleta pilotalekua ere jendez gainezka egon zen Bertsolari Txapelketa Nagusiko laugarren saioa entzuteko. Jokin Urangak, Onintza Enbeitak eta Fredi Paiak lagunen pankartak izan zituzten, eta txaloka eta oihuka hartu zituzten bertsolari guztiak. Azkenean Arzallusek 708 puntu bildu zituen, Paiak 681, Iñigo Mantzizidor Mantxi-k 677,5, Urangak 676,5, Enbeitak 662 eta Julen Zelaietak 643.

Alaitz Rekondo lesakarraren aginduetara jardun zuten sei bertsolariek. Zortziko nagusian ez zuten dotore hasi saioa, eta bati baino gehiagori urduritasuna igarri zitzaion. Hala ere, txapelketan ohikoak ez diren keinu politak ere azaldu ziren, eta entzuleak eskertzen ditu horrelako tentsio-uneetan saio arruntera hurbiltzeko ahaleginak.

Zortziko txikian gauza politagoak entzun ziren, eta saioaren mailak gora egin zuen. Bizkaitar biek pikardia jarri zioten saioari ezkonberrien paperean. Ezkon-gauean, Paia okina lanera joateko altxatu zen, eta Enbeitak honakoa galdetu zion senarrari: «Tartean ze egingo dut labea piztuta?». Hark «goizean etortzeko izango nauzu gai/ baina ez dut labean beste ogirik nahi» esanez amaitu zuen lana.

Urangari Mantxik ingelesa ikasteko metodoa saldu ziola eta, detaile politak izan zituzten: «Ta hitz egingo dezu very well fandango» bota zion saltzaileak, eta Urangak «soilik esango dizut, orain Mantxi goodbye/ gehiago ez dakit eta ez dakit ez jakin nahi» erantzun zion. Zarauztarrak adarra jotzen amaitu zuen: «Ez det ezer ulertu zer ari zera zu/ deskuidoan inglesez hitzegin didazu?».

Enbeitak oso ondo erantzun zien puntuei, hara «zure haurtzaroari erreparatuta» entzunda botatakoa: «Guztia polita da txar batzuk kenduta/ oraingo ardura danak guztiz urrunduta/ zoriontsu nintzake berriz bueltatuta». Fredi Paiaren lehen bertsoa ere aipagarria izan zen, «txori batek erran dit polita zarela» puntuari honela erantzun baitzion: «Bai bista daukat horrek putreek bezela/ antza aspaldi igo da nire nibela/ hori pentsatzen badu etorri daitela».

Atzoko saioko bertso onenak hamarreko txikian kantatu zituzten Jokin Urangak eta Amets Arzallusek. Koadrila berekoak eta bikotekide asko izandakoak biak, Arzallusek ezin zuen lehen maitasuna ahantzi. Jokinek gogoan ere ez zeukan. Urangak hala ekin zion: «Ez diot begiratzen aldegin zun hari/ baizik eta hurrena izango denari», eta hendaiarrak ale eder honekin jarraitu: «Txoriburuak beti buruan bi txori/ keinu egiten die hamaika bitxori/ eta ez ote zabiltz bidean galtzori/ zuk bitako bat gaizki duzu entzun ongi/ edota memoria edo beste hori?». Azpeitiarrak bikain erantzun zion: «Memoria ta hori dauzkat nik primeran/ ta txoriak bezala hortxe nabil hegan/ maitasun iturritik hartu eta eman/ Amets zuk jakitea hobe dezu aukeran/ pasatako uretik ezin dela edan».

Gaur Arrasaten

Gaur azken kanporaketa jokatuko dute Arrasaten, eta bi aste barru ekingo diete finalerdiei Hendaian. 2001eko sei finalistei (Egaña eta Lujanbio ez beste guztiak) kanporaketetatik sailkatutako hamabi gehituko zaizkie. Bost saiootako irabazleak izango dira, Amaia Agirre, Etxahun Lekue, Jon Martin Amets Arzallus eta Arrasaten gaur garaile suertatzen dena.

Gainerako zazpiak boston atzetik punturik gehien lortu dituzten zazpiak izango dira. Ekaitz Goikoetxea eta Xabier Paia matematikoki sailkatuta daude eta Fredi Paiak ere ia ziur du txartela. Mantxi, Jokin Uranga, Iñaki Gurrutxaga eta Iker Zubeldia datoz atzetik, 677,5tik 672 puntura doan tarte estuan. Horren gainetik kantatu beharko dute gaurko bertsolariek aurrera egin nahi badute.

Bertsolaritzak berezko badu lehia, morboa ere ekarri ohi du horrek atzetik, eta baliteke Arrasateko Amaia antzokia txiki gelditzea gaur bertaratzen diren bertsozale guztientzat.

Kartzelan nork bere bidea

«Arrunt etsita egon zara aspaldian. Azkenean iritsi da espero zenuen gutun hori» gaiarekin kantatu behar izan zuten bertsolariek kartzelako lanean. Aukera asko ematen zituen eta bakoitzak bide bat hartu zuen.

Enbeitak ihesean daukan lagunari bertso hunkigarriak kantatu zizkion, «remite gabe heldu da baina nik badakit zu zarela» edo «ta pozik nago nahiz ta ez jaso sarritan mila holako/ bizi zarena jakite hutsa niretzat dena delako» bezalako amaiera ederrekin. Ordura arte oso ondo ibili zen eta, puntuei begira, azken bertsoan egindako potoak eragotzi zion finalerdietan egotea.
Fredi Paiak ederto ondu zuen istorioa: lehen bertsoan aspaldi atxilotu eta epaitegiko gutuna heldu dela kontatu zuen, «kartzeleratu zein libre utzi arin amaitu dadila» amaituz bertsoa. Hurrengoan ideia hura garatu zuen, «ta itxaroten ta itxaroten galdu dut itxaropena/ gure barruko kartzela hain da iluna eta zekena/ urte hauetan preso izan naiz neronen beldurrarena» bezalako puntuekin, eta azkenean oso txukun biribildu zuen: «Hasperentxo bat irten berri zait goxoa bezain lasaia/ deitu didate, beraz heldu da aldegiteko garaia».

Zelaietak umorea jarri zion lanari, ironiaz betetako bertso zorrotzekin. Hara lehena: «Langabezian probatu ondotik zer den nahi eta ezina/ pote bat ere ezin ordaindu hori bihotzeko mina/ du(e)la urte bat kantatu nuen bertso saio atsegina/ eta gutuna ailegatu zait Lankun faktura, jakina/ ehun euro dira baina aurrera ateratzeko adina».

Sariak

(2005-X-23an Berrian argitaratua)

1960an, Gerraosteko lehen Bertsolari Txapelketa antolatu zutenean, Campeonato mundial de versolaris izena emanda lortu zuten zentsura gainditzea: espainiar eta frantses bertsolarien arteko lehia zen hura, pilotan bezala.
Urriaren hasieran, Nobel sarien izendapenen segida balira legez, Euskadi Sarien irabazleak jakinarazi dituzte. Lau sari dira, eta polemikak polemika, helduen literaturakoak dauka oihartzun handiena. Haur-literaturakoak ere badu garrantzia. Itzulpenak balio du liburuari eta itzultzaileari bultzadatxo bat emateko (bidenabar, zergatik ez bultzatu euskaraz sortutako lanen itzulpenak, horiek ere sarituz?).

Gaztelerazkoa (ez esan «erdarazkoa» frantsesezko lanen batek irabazi arte) zailagoa da kokatzeko. Hasteko, nor sartu multzo horretan? Euskal Herrian jaiotakoak? Jaio ez baina EAEn bizi direnak? Beren burua euskal herritartzat daukaten nafarrak bai baina besteak ez?
Gaztelera sartzeko hautu salomonikoa egin zuenak erabaki dezala. Euskarazkoak, bere gabezia eta guzti (nahi lukeen eta egiaz daukan proiekzioan adibidez) badu sari nazional, are internazional izateko bokazioa. 1960ko txapelketa bezala, munduan euskaraz idatzitako liburu onena saritzea du helburu, bost axola egilearen jatorria. Bestea kontrakoa da: mundu hispanoko txoko honetan diharduten idazleei egindako aipamena. Burgos edo Badajozko liburu onena hautatzea bezalaxe, sari erregionala da.

Zornotzako kronika

2005-X-17ko Garan argitaratua

Aupa, etxebeste!
Jon Martin oiartzuarra izan zen nagusi atzo Zornotzan jokatutakoBertso Txapelketa Nagusiko kanporaketan eta zuzenean lortu zuen finalerdietarako txartela. Xabier Paia algortarra gelditu zen bigarren eta hurrengo txandan izango da ziur asko. Txapelketa Nagusiko giroa zelan berotu den seinale, zaleak pankarta eta guzti agertu ziren. Jon Martinen aldekoak «Aupa, Etxebeste!» zioen. Oiartzuarraren bigarren abizenak hitz-jokorako aukera ematen du.

Jon Martinek urtebetetze oparia hartzera baino ematera zetorrela esan zuen Zornotzan jokatutako kanporaketako agurrean, baina azkenean jaso ere jaso zuen saria: bera izan zen nagusi, eta zuzenean lortu zuen finalerdietarako txartela. Xabier Paia gelditu zen bigarren eta hurrengo txandan izango da bera ere seguru asko. Saioko hirugarrenak, Iratxe Ibarrak, datozen asteburuko puntuazioen zain egon beharko du. Atzoko emaitzak honakoak izan ziren: 712 ,5 irabazleak, 690 Paiak, 669,5 Ibarrak, 659 Miren Artetxek, 635 Oihane Enbeitak eta 613,5 Oihane Pereak.

Zazpiehun lagun bildu ziren Zelaieta Zentroan saioa ikusteko, batzuk pankarta eta guzti. Xabi Paiaren ikasleek “Erdalgunean Chapeldun!!!” zekarrena eskegi zuten. Aldamenean “Aupa, Etxebeste!”, Jon Martinen aldekoa irakur zitekeen.

Zuriñe Iarritu bilbotarraren esanetara aritu ziren sei bertsolariak. Zortziko nagusiko lehen lana makal hasi zen, eta kosta egin zitzaien gora egitea bertsolariei. Jon Martinek eta Iratxe Ibarrak kantatu zituzten ale politenak. Lehenari aitaren papera egokitu zitzaion, eta bigarrenari beti senide zaharragoen arropak janzteaz gogaituta dagoen alabarena. «Berri-berriak ez dira, baina berriak izandakoak» amaierarekin bidea zabaldu zuen oiartzuarrak, eta «erropetatik hasi behar da nortasuna eraikitzen» jarraitu zuen Ibarrak. Erantzunari erantzuna, «aldatu egin behar zenuke jendeak esan dizuna/ oker ez banaiz nere alaba hori ez da nortasuna», amaitu zuen Martinek, eta bertsoaldia burutzeko «gaur arropekin hasi behar dot honegaz nahiko da gaurko/ baina piercing-a behar dot, aita/ hurrengo ikasturterako» bukatu zuen markinarrak ofizioa.

Hurrengo lana Miren Artetxek eta Oihane Enbeitak osatu zuten. Hendaiarra Txapelketako bertsolari gazteena izan da, eta irudi ona eman zuen. Enbeitak, berriz, gorabehera gehiago izan zituen, zenbait poto tartean, baina lan txukuna osatu zuten, gernikarra kongresu bateko azafataren paperean eta Artetxe bere nagusi. «Zabaldu zure irribarrea/ edo minigona igo» bota zion ofizioan bete-betean sartuta, eta bertsoaldia honela amaitu zuen Enbeitak: «Zure lagunak animatzeko tori nire minigona».

Zortziko txikian gora

Zortziko txikian lehen ofizioa Jon Martinek eta Xabier Paiak osatu zuten eta launa bertso umoretsu eta dotore kantatu zituzten. Gaia: bikotea goxo-goxo dagoela, ohean lotzea proposatu dio Martinek. «Gure ohean lotu nahi zaitut mutila/ baina joan behar dut soka gehiagoren bila» ekin zion oiartzuarrak eta, bidea gehiago zabalduz, kontsoladorearen figura sartu zuen algortarrak. Airean hartuta «ez diezazula eman horrenbeste izu/ ez du ematen baina kabituko zaizu» erantzun zion Martinek. Paia ez zen atzean gelditu: «Hori sartzeko badut beharko den maila/ zurea kabitzea ere ez zen zaila».

Hurrengo lana hiruna punturi erantzutea zuten bertsolariek. Zorionez lau emakume saioan egotea ez da albiste honezkero, baina ama gutxi dago oraindik kantari. Oihane Pereak ez zuen bere eguna izan atzo, «ohera joan eta ezin lorik hartu» puntua emanda, ordea, ale polita utzi zigun amatasuna hizpide hartuta: «Nire txikiak sarri nauenez behartu/ bere negarrak gogoz sarri da oilartu/ hain txikia da eta beharko barkatu».

Kartzelako lanean atzo punturik gehien lortu zuten bertsolari biak nabarmendu ziren. Paiak kantatutako hirugarrena: «Nire bizitzak zu han utzita ez zuen egin hobera/ nire akatsak batu ditut bai jada badauzkat sobera/ baina zeozer ondo egin nahian nahia hori zen gainera/ behingoz egin dut aukera/ behingoz egin dut aurrera/ txirrina hor dago eta astiro noa ni zure atera/ arren atea zabal zaidazu/ bihotzarekin batera».

Jon Martinek doinu berria

Jon Martinen txanda izan zen jarraian, eta agurrean bertan erabili zuen zazpi puntuko doinu berria hautatu zuen atzoko irabazleak. Bertsoaldi osoa izan zen ona, baina azken biak dira nabarmentzekoak, errima ere bikain eramanda: «Nere barruak altxa ezin dun karga haundia darama/ nere alaba ikusi eta arindu nahi nuke zama/ Bilboko kale ilun batean bera ikusteko plana/ egin nuen ta zalantzarekin etorri naiz beregana/ ate bakarrak bereizten ditu oraina eta iragana/ txirrina jo ta ateratzean nere alaba laztana/ nola arraio esango diot ni naizela bere ama?». Azkena, berriz, honakoa izan zen: «Seguruenik hark ezingo du ni hala naiz ta sinetsi/ baina azkenik ebidentzia hortara beharko du etsi/ ezin nau baina nik nahiko nuke modu berean miretsi/ txiki-txikia zen une hartan bainu(e)n nigandik berezi/ atea eta bere bihotza bihurtuko zait hesi/ zer egingo dut barkamenera ez badu bihotza hezi?/ ondo pentsatzen jarri ezkero ez dut batere merezi».

Azken agurrek ere izan zuten ale aipagarririk. Txapelketak txapelketa, Oihane Pereari ez zitzaion ahaztu egokitu zitzaion herriari kantatzea: «Zentral termika jarri dizuete hemen/ porsiakaso bagoaz epaileei amen/ gure ametsak bertan kiskali baino lehen». Xabier Paia hunkituta agertu zen eta entzuleak hunkitzea lortu zuen: «Entzule pentsa momentu batez jaio zinela Algortan/ euskara soilik pegatinetan aurkitzen den herri hortan./ Ta egun batean anaiarekin hasten zarela bertsotan/ Euskal Herriko kultur puska bat hartzen duzula besotan./ Gero jendeak onartzen zaitu hamaika bertso saiotan/ eta Zornotzan bukatzen duzu laudorio ta txalotan./ Horren moduko amets ederrik niri ez zait bete askotan».

Lekunberri, Idiazabal eta Zornotzako saioen ostean, datorren asteburuan Uztaritzen eta Arrasaten argituko da zeintzuk diren aurrera egiten duten beste 7 bertsolariak. Finalerdietako
muga 670 punturen inguruan egongo dela ematen du.

Idiazabalgo kronika

2005-X-16ko Gararako idatzia

Etxahun Lekue larrabetzuarra finalerdietan da
Etxahun Lekuek lortu zuen atzo arratsaldean Bertsolari Txapelketa Nagusiko finalerdietarako bigarren txartela, Idiazabalen puntu gehien bilduta. Ekaitz Goikoetxeak baino hiru gehiago eskuratu zituen, baina beasaindarra ere hurrengo txandan izango da. Iñaki Gurrutxaga eta Iker Zubeldia izan ziren hirugarren eta laugarren 672na puntu lortuta, eta badute finalerdietan egoteko aukera.
Igarondo pilotalekua jendez gainezka egon zen atzo, Idiazabalen jokatu zen Bertsolari Txapelketa Nagusiko azken-laurdenean, eta entzuleek gozatu ederra hartu zuten. Agurretan antzeman zitzaion saioari bero zetorrela, txalo zaparrada batekin hartu baitzituzten bertsolariak.

Jon Zalduaren agindutara aritu ziren lehen bertsolariak Iñigo Izagirre eta Asier Otamendi izan ziren. Oso ofizio txukuna osatu zuten: Poliziaren kontrola dagoela-eta, Asierrek beste bide bat hartu nahi du eta Iñigok betikotik jarraitu. «Ezkutatzeko ez daukat ezer kopilotoa kenduta» edo «azal gaitezen patxada osoz eta pixkat tonto eran/ ea horrela jabetzen diren eurak daudela soberan» bezalako amaierekin saioa goitik zetorrela nabarmendu zuen Izagirrek. Biei luze samar egin zitzaien, ordea, oso ondo hasi arren, azken aldera behera egin baitzuten.

Zortziko txikiko saioa aldrebesagoa izan zen, bertso onekin batera tarteka gorabehera gehiago egon baitzen. Ofizioko lau bertsoak luzeegi suertatu zitzaizkion bati edo besteari, baina ale ederrak ere asko izan ziren, Etxahun Lekue neska guztiei piropoka eta Otamendi lagunaz lotsatuta saio osoa egin ostean. «Baina eten behar dut gure berriketa/ bitartean lau aukera galdu ditut eta» sinple bezain biribilarekin amaitu zuen larrabetzuarrak ofizioa.

Puntuei erantzuten oso ale ederrak bota zituzten atzo. Ekaitz Goikoetxearen hirugarrena «aberats izatea ote helburua?» izan zen, eta ederto amaitu zuen: «Bakoitzak izango du bere apurua/ halare banatuko bagenu dirua/ berdinago izango litzake mundua». Etxahun Lekue ere itxuroso irten zen atakatik, bere heriotzari buruz galdetzen zioten puntuak errazenak izan ez ziren arren.

Hamarreko txikiko ofizioetan, Lekue eta Gurrutxaga nabarmendu ziren. Atzoko bertsorik onenetakoak entzun ziren ama-alaben paperean egindako saioan: amak estetika operazioa egin nahi du. «Ispiluaren aurrera ene zenbat txango/ nik ez dizut esango dagoenik ondo/ kontsejurik be ez dizut amatxo emango/ baina pentsa ezazu mesedez lehenengo/ sekula ez zarela nire ahizpa izango» hasi zuen Lekuek ofizioa. Gurrutxagak «berriz izan nahi nuke ama eder hura» amaituta bertsoa, «lifting-ak egin eta silikona sartzen/ zeure burua baino ez duzu engainatzen» bota zion atzoko irabazleak. Eta Gurrutxagak erantzunari erantzun zion: «Ni gazte sentitzen naiz ta hala komeni/ ta denborak zergatik engainatzen nau ni?».

Goikoetxeak ere bikain hasi zuen hurrengo ofizioa, baina ordura artean oso maila onean ibili zen Iñigo Izagirrek txarto ulertu zuen papera: etxea utzi eta gizonezko batekin bizitzera doan aitarena kantatu beharrean, Goikoetxearena zegokiona hartu zuen, semearena. Horren bertsoa oso ona izan zen: «Lehen ematen zenidan hamaika igurtzi/ baina azken boladan oso oso gutxi/ nik nere onespena nahi det erakutsi/ baina etxetik gertu nahi zaitut ikusi/ gizona hartu baina semea ez utzi».

Kartzelan gorabeherak

Kartzelako laneko gaia labur eman zuen Jon Zalduak: «Kalean zoazela ume batzuk jolasean ikusi dituzu elkarri tiroka ari balira bezala eskuarekin itxurak egiten». Iñaki Gurrutxagaren bigarren bertsoa atzoko onentsuenetakoa izan zen: «Elkarri seinalatuaz jolas baten dabiltz han/ oraindik haur dira eta inozentziaren ditxan/ baina gu helduak gara eta zentzudunak izan/ zergatik portatzen gara sarri haur txikien gisan?/ errealitate bizitzan/ beti jolasa bailitzan/ ta ez gara konturatzen zenbat jokatzen gabiltzan». Hor jo zuen goia oriotarrak, baina hurrengo bertsoan ez zuen asmatu.

Ekaitz Goikoetxeak ere bertso ederrak utzi zituen: «Orain tiroka ikasten dute hizketan baino lehenago» izan zen lehenaren amaiera, eta «beti kanpora hauspotzen degu marmarra eta kritika/ bakea erein behar da baina norbere etxetik hasita» azkena.

Etxahun Lekuek bestelako jarrera hartu zuen gaiarekin, eta hamarreko nagusian ale sinple baina biribilak utzi zituen, gaiari neurria hartuta: «Zuek ere ez zarete izango hortan ibili gabeak/ eta parkatu baina ez gara horregaitik hiltzaileak» amaitu zuen bigarrena, eta azken bertsoarekin zuzeneko sailkapena lortzeko puntuak eskuratu zituen larrabetzuarrak: «Bai esku batek balio lezake irudimena lantzeko/ atzamarren bat aurrera bota eta pistola sortzeko/ lagun denei tiro bat bota askorentzat da kalteko/ baina eskua eraldatzea gerta liteke ederto/ forma aldatuz albokoari bostekoa emateko».

Gaur bertsozaleek Zornotzan dute hitzordua, bertan jokatuko da azken final-laurdena.

Afrikako idazle onenak

Columbiako unibertsitako African Studies sailean ikusi dut zerrenda, Afrikan XX. mendean egon diren idazle onenak dakartzana. Hiru ataletan banatzen dituzte egileak: Haur literatura, Creative Writing deitzen dutena (Sormenezko idazkuntza litzateke, baina guk fikzioko literatura esango genukeela uste dut), eta ez-fikzioa. Zimbabweko Liburu Azoka dauka iturri zerrendak, han egin baitzuten aukeraketa hainbat proposamenen ostean. Ia guztiek Europako hizkuntzetan (ingelesez, portugesez eta frantsesez) edo arabieraz idazten dute, eta gehienak gizonezkoak dira. Eta gehienak halaber, ezezagunak mendebaldekoontzat. Lehen begiratuan, aitortu behar dut emakume bakarra ezagutzen dudala (Nadine Gordimer), eta bakarra ez naizelakoan, hurrengo urratsa Afrikako 50 idazle onenak hautatzea da, 2007rako egin nahi dute eta proposamenak bidal daitezke. Euskaraz badugu zerbait: Germano Almeida ren Napomuceno da Silva jaunaren testamentua Txalapartak argitaratu zuen, Chinua Acheberen Things Fall Apart itzultzeko dago oraindik baina bertsio laburtua dugu euskara ikasten ari direnentzat, Amos Tutuolaren Mozkor bat sasirik sasi Pamielak eman zuen. Gainontzeko lanak ez dut uste daudenik, idazleetako batzuen beste liburu edo poema batzuk ordea bai: Leopold Sedar Senghor, Mia Couto, Jose Craveirinha, Ngugi wa Thiong'o, Coetzee, Tahar ben Jelloun, eta ziur bat edo beste ahaztu dudala.
Horra hor zerrendako "Top 12ak", hiru emakume eta bederatzi gizon:

1. Chinua Achebe (Nigeria): Things fall apart
2. Meshack Asare (Ghana): Sosu's call
3. Mariama Ba (Senegal): Une si longue lettre
   
4. Mia Couto (Mozanbike): Terra sonâmbula
5. Tsitsi Dangarembga (Zinbabwe): Nervous conditions
6. Cheikh Anta Diop (Senegal): Antériorité des Civilisations Nègres: Mythe ou Vérité Historique?
   
7. Assia Djebar (Aljeria): L'amour la fantasie
   
8. Naguib Mahfuz (Egipto): Kairoko trilogia
   
9. Thomas Mofolo (Lesotho): Chaka
   
10. Leopold Sedar Senghor (Senegal): Oeuvre poetique
    
11. Wole Soyinka (Nigeria): Aké: the years of Childhood
    
12. Ngugi Wa Thiong'o (Kenia): A Grain of Wheat
    

Ispilutxoak apurtuz

(2005-X-16ko Berrian argitaratua)

Argentinan hazitako galiziar poeta batek ziostanez, Uruguai Brasilera bidean zegoen bi mila kilometroko tarte hutsa zen, beste ezer ez. Nik bandera zuri-urdina eta eguzkia gogoratzen nituen beti, eta, beste irudirik ekarri ezinik, Bilboko egun sargoria 1994ko Aste Nagusian. Norbaitek zeraman bandera hura, oihalezko bat aurkitu ezinda etxean marraztuta. Uruguaiko herriari esker ona adierazteko zen. Fernando Morroni. Roberto Facal. Elkartasunak izen-abizenak ditu.

1999. Beste euskal herritar batzuk Uruguain. Esku zabalik hartzen ditu gobernuak, haserre herritarrek. Lehen euskaldunak ziren negozioa; gaur urarekin negozioa egitera datoz. Bost urte gehiago, 2004, hauteskundeak. Ezkerra nagusi lehenengoz. Erreferenduma ere bai: beldurren eta mehatxuen gainetik ura egarri denarentzat dela dio herriak, eta ez ordain dezakeenarentzat. Aguas de Bilbao, kanpora. Eduardo Galeanok, Irabazteko arriskuan gaude artikulu bikaina idatzi du: «Bost mende baino gehiago pasa dira Kolonengandik. Noiz arte egongo gara urrea ispilutxoengatik trukatzen?». Bye, bye, euskal lukurreruak.Beste urtebete, 2005eko urria. Titular handien artetik, albiste txikiari erreparatu diot: Tabare Vazquez Uruguaiko presidenteak bertan behera utziko du aurreko gobernuak agindutako Josu Larizen kanporatzea. Iturri batzuetatik ura baino askoz gehiago isurtzen da.

Angie lehendakari

Egia da, argi zegoen eta arraroena ia hilabete pasa izana da, baina azkenean Gerhard Schröder badoa eta Angela Merkel izango da Alemaniako kantziler. CDU eta SPD elkarrekin izango dira gobernuan, gainera, argi utziz azken batean biek ala biek politika ekonomiko antzeratsua bultzatzen dutela krisitik irteteko: langileen (eta batez ere, lanik gabeen) eskubideak murriztu, orain arteko ongizatearen estatuan mozketa gehiago, eta neoliberalismorako hobeto prestatu Alemania.

Ezkerreko alderdia indartsu irten da atakatik, baina SPDk hasieratik utzi zuen argi "deabruarekin" ez beste edonorekin lortuko zuela akordioa. Azkenean, zortzi ministerio izango dituzte sozialdemokratek. Eta inor ipurdi bistan gelditu bada, Berdeak, Ezkerreko Alderdiak aurre harturik eta Gobernutik kanpo, inolako sinesgarritasunik gabe honezkero. Legealdi bi gobernuan, Afganistango gerra bultzatu ostean eta zer lortu duten ikusita, badute bai arduratzeko motiborik.

Gobernu-koalizioa berriz, indartsu, oposizio bakarra ezkerretik daukatela, aski txikia alderdi biek batera daukaten indarra kontuan izanik. Baina horixe bera ere bada arriskua: sasi-ezkerrak eta eskumak bateginik, ia aurkaririk gabe, nondik bideratu herriaren haserrea ezinbestekotzat jotzen dituzten neurriak hartzen dituztenean? Esperimentu berbera duela ia 40 urte egin zuten, 1966an Willy Brandt kantziler izendatuz, eta handik etorri ziren gerra-osteko protestarik bortitzenak, batzu-batzuek armetara ere bideratu zituztenak.

Mugak

Demokrazia batean, herri-borondatez, dena alda litekeela esan izan ohi dugu, zilegi beharko lukeela estatu batetik bereizi eta beste bat sortzea herri horretako gehiengoak hala nahi izanez gero. Eta mugek Europan inoiz baino gutxiago balio omen duten sasoiotan, bitxia da zeinen estuki eusten dion estatu bakoitzak bere esparruari, eta zeinen arriskutsutzat jotzen duten gehienek horien aldaketa. Independentista izatea eta Euskal Herriaren independentzia traumarik gabe eta era naturalean egin ahal izatea azaldu gura izan dudan bakoitzean, dardara moduko igarri izan dut, beste edozein aldaketa hori baino komenigarriagoa litzatekeelakoan, Balkanetako mamuak pizturik.

Horixe etorri zait egunotan gogora berriz ere militarrak Espainiaren batasuna defendatzen ikusita eta Aznarrek Balkanen mehatxua botata. Hamar urte dira Jugoslaviako estatuko gerrarik bortitzena ofizialki amaitu zenetik, Bosnia-Herzegovinakoa, Daytongo akordioen ostean. Horren arabera, erabat multietnikotzat hartzen ziren herrialde batean lurralde bi sortu ziren: kroaziar eta musulmanena bata, eta serbiarrena bestea. Iheslariei etxera itzultzeko eskubidea aitortzen zitzaien, baina lehen garbiketa etniko haien balioa onartzen zen zelan edo halan, batzuei eta besteei (serbiarrei bereziki) lur eremu haiek emanda. Ordutik Bosnia ofizialki hiru "etnia" nagusi dituen herrialdea da: kroaziarrak, serbiarrak eta "bosniakoak". Titoren garaian "musulmanak" deitzen zitzaien haiei ("esanahi nazionalean" gaineratzen zuen Konstituzioak, zantzu erlijiosoa kentzeko) eta azken urteotan bosniako hitza sortu dute, "bosniar" hitzetik desberdina, eta halaber "bosniako" hizkuntza egingo lukete. Serbiarrek "turkiar" deitzen zieten mespretxuz, beraiek bezain eslaviar izan arren eta beraien hizkuntza bera mintzatuta ere. Filologo gehienek onartzen dute Kroaziatik Serbiara hitz egiten den hizkuntza hori bat eta bakarra dela, baina historiako pasarteek batzuek Erromaren gerizan utzi zituen eta katoliko bihurtu ziren, alfabeto latinoa erabiliz (kroaziarrak) eta besteak Bizantziorenean, alfabeto zirilikoz eta erlijio ortodoxoz. Lehena Austriaren menpeko izan zen (eta orain ere estatu horrek eskatu du EBn onar deztaen), bigarrena berriz, Inperio Otomanoaren agindupean egon zen. Garai horretantxe eslaviar haietariko asko musulman bihurtu ziren, gaur egungo Bosnia-Herzegovinan eta Sandzkak-ean (egun Montenegro eta Serbiaren arteko mugako lurraldea).

Erlijio eta historia desberdinak izan dituzten lurraldeak dira inondik ere, baina euskaldunok hizkuntzari ematen diogun garrantziaren arabera, herri bakarra lirateke. Demokratikoki inork ezin ditu behartu elkarrekin bizitzera, noski, are gehiago, egungo hiru estatu (Kroazia, BH eta Serbia-Montenegro), baliteke lau bihurtzea 2006an, montenegroarrek estatu propioa eratzea erabakiz gero (hain justu ere, montenegroarrak lirateke serbiarrik "serbiarrenak", euren mendietan gotortuta inoiz ez baitituzte turkiarrek konkistatu eta tinko eta debekurik gabe eutsi zieten euren izaera kristau ortodoxoari). Europak dio ez dela komeni beste estatu berririk sortzea, baina errespetatuko duela erabakia. Kosovorekin ez dago hain argi gauza bera egingo duten, nahiz eta bertako albaniarrek argi duten Serbiaz ez duela ezer jakin gura. Eta serbiarrek esan dute honezkero, Kosovoren independentzia onartzen bada (ez zen Jugoslavia sortu zuten sei errepubliketako bat izan, Serbiaren menpeko probintzia baizik), era berean zilegi beharko lukeela Bosniako serbiarren errepublikak Serbiarekin bat egitea. Argi dago hango gehiengoak bat egingo duela ideia horrekin, nahiz eta gehiengo hori garbiketa etnikoek eragin.

Beraz, korapilatu egiten dira autodeterminazio kontu horiek. XX. mendean hainbat erreferendum txiki egin izan dira Hungaria eta Austriako herrixkek non gelditu nahi duten erabakitzeko adibidez, Sarre-Saarland Frantziatik Alemaniara itzultzeko, baina egoera traumatikoen kasuan kontua ez da hain erraza. Stalinek alemaniarrak nagusi ziren Königsberg eskualdeko iparraldea SESBentzat hartu eta gerran senideak galdu zituzten hainbat errusiar eta beste herri batzutako jendez populatu zuen Kaliningrad berria, eta gaur egun Europako arazo larria da: eskualde haren hegoaldea Poloniaren menpe gelditu zen eta kitto, iparra SESB barruan baina Lituaniako errepublikari emanez gero, hainbestean, baina gaur kontrabandoa eta HIES itzela dituen lurralde itxia da, bizi diren inguruarekiko inolako atxekimendurik gabeko jendea bizi da, eta bisatua behar dute gainontzeko Errusia bisitatzeko. Eskualde horretan galdera eginez gero, bistan da, Errusia da bertakoak errusiarrak baitira, logikoena, Alemaniari kendu ostean, poloniarra edo lituaniarra izatea izan arren. Baina berandu da honezkero.

Europatik kanpo antzeko eztabaidek ere beti eman didate atentzioa, Salvadorrek Hondurasekin bere egunean izandako gerrak, edo egunotan Nikaragua eta Costa Ricak izandako gatazka antzinako tratatu baten arabera muga ibaian jarri ala ez. Afrikan kolonizazioak herri eta tribu asko bereizi zituen, baina orduko mugek indarrean diraute gaur egun, milaka urte zahar diren herriek ehun urte eskaseko mendebaldeko agintea izan zuten, eta beste edozerk baino pisu handiagoa dauka horrek oraindik. Atsegin dut Kapuscinski bezalako kazetariak irakurtzea, oso ondo azaltzen dute europarrontzat Afrikako hainbat herritako egitura, Malin adibidez, herrialdearen erdia baino gehiago (Saharako aldea, hain zuzen ere) tuaregei badagokie ere, demografikoki ehuneko 10 inguru izanik ez dute inoiz agintea eskuratzerik, bambara, dogon, peul edo beste edozein herritako inork ez bailuke esklabu hartzen zituzten herri horretako inoren alde bozkatuko. Tribuak bere alde on eta txarrak ditu, bakardadeak bezala, norberak bilatzen duenean osasuntsua izan daiteke, baina besterik ez denean... tribuaren babesa gauza handia da era berean, baina indibidualismoan galtzen da.

Eta horregatik, kale egingo luke demokraziaren ikuspuntu indibidualista, pertsona bat bozka bat, askotan norbera indibiduo taldeko kide den neurrian baita. Bere alde on eta txarrekin, bistan da, eta Europatik begiratuko prisma inperfektutik. Baina ezin ulertu oraindik, alde etnikoa hain garrantzitsua izanik, zergatik Afrikan aldatzen diren muga bakarrak kolonizazio garaiari dagozkion (Somaliland ingelesa izan zen eta italiarren izan zen Somaliatik bereizita dago de facto, Eritreak ere lortu zuen Etiopiatik independentzia). Europan ere gertatu izan da: Errusiak eta Estoniak ez dute oraindik muga-hitzarmena izenpetu, Estoniak historikoki Estonia izan den lurralde bat aldarrikatzen duelako oraindik, hau da: Stalinek eratutako Sobiet Batasunean Estonia errepublika sortu zen, bai, baina estoniarrak bizi ziren (setu etnikoak) eta Estonia historikoaren zati zen lurralde bat Errusiaren menpe gelditu zen... SESBen garaian ez zen horrenbesteko arazoa, dena estatu berean baitzegoen, baina independentzia Errepublika ofizialak lortu zuen, ez Estonia historikoak, eta hor daude setuak gaur egun, bere lurraldea zatituta, batzuk EBko herritar eta besteak bisitatzeko bisatua lortu behar.
Kontu horiek datozkit gogora, Trebiñukoa bezalako kasuetan. Azken horretan herritarrek argi eman dute iritzia azken urteotan, eta Bizkaiko mapan ere badago horrelako zulo bat, Villaverde-Turtzioz. Ez naiz borrokatxo erregionalista horien zale, sinetsidazue, nire Euskal Herria euskaldunek nahi duten hori izango da, bost axola Castrokoak edo Logroñokoak euskaldun sentitu eta sartu nahi duten edo Corteskoak edo karrantzarrak aragoitar edo kantabriar sentitu eta kanpoan gelditu nahi duten. Ea egunetako baten Zipreko Pila herrian gertatutako zitzaiguna dakardan lerrootara.

Horregatik esan izan diet beharbada independentzia hitz entzunda derrigor Balkanak (gerra), aduanak, muga, poliziak irudikatzen dituztenei, nire irudia beste bat dela derrigor. Espaniar gehienentzat munduak bi zati ditu: Espainia eta atzerria, bere mugetan ondo definituta, Gibraltar eta Portugal diren izaki "antinatura" horiek salbu, eta punta batean handik mila kilometrora bezain eroso, baina kontuz Portugal edo Okzitaniara (zer esanik ez, Marokora), muga gurutzatuz gero. Ezagutzen ditut bihotza berotzen zaizkien euskal nazionalistak ere, euskal polizia bat eta ikurriñatzar bat irudikatzen Ebro gaineko zubi batean aduanan. Baina hain justu ere horren aurkakoa da nire ikuspuntua: nor bere auzoarekin harreman onean, bakoitza beretik, enkartauak kantabriarrekin, errioxar batzuk besteekin, Erriberakoak aragoarrekin eta zuberotarrak biarnesekin. Euskaldunak batzeak harremanak etetea ez eze elkarrekiko errespetuan mendetako ohiturari eutsiz. Egun ohikoak diren hesiz eta kamerez gotortutako txaleta ez dudala gura alegia, geure etxean jaun eta jabe baina antzinako eran, ateak beti zabalik auzoko txutxumutxuen berri jakiteko.