Sotxiren itzalean, Zirkasia -Itsaso Beltzetik II

Konkistak eta genozidioak munduan zehar sakabanatu ditu zirkasiarrak, etxean ia desagerrarazteraino; gaur egun, Errusiako hiri turistikoenaren abaroan bizirik irauten ahalegintzen dira milaka gutxi batzuk.

Munduko hiririk luzeena omen da Sotxi, Los Angelesen ondoren. Itsaso Beltzaren ertzean hedatzen diren hainbat hiri biltzen ditu Errusiako kostaldeko perlak. Harrizko hondartzetan, eta hareazko baten batean, ur-kirolak daude, gauez diskotekak eta jatetxeak dituzte, jolas-parkeak eta lorategi botanikoak, eta siberiar neguen ondotik indar hartzeko sanatorium ugari. Munduko estatu handienak ur epeleko kosta-lerro txikia dauka turismorako. Errusiar inperioko dozenaka etnia biltzen dira Sotxin; eslaviarrez gain, badira armeniarrak, georgiarrak, begi arraildudun asiarrak... baita zirkasiarrak ere. Milaka gutxi batzuk dira, baina argi daukate hau dutela etxea, gainontzeko herriek jatorria beste nonbaiten daukaten gisan Kaukasoko bazter hau dela zirkasiarren sorleku. Historiak, konkistak eta genozidioak munduan barna sakabanatu arren, eta etxean ia desagerrarazi.

Sobietar Batasunaren garaitik, milaka kilometrotatik heltzen dira trenak honaino errusiar bisitariez gainezka. «Zuek ohituta zaudete mendiak ikustera, baina turistak lautada hotzetatik datoz, eta hunkitu egiten dira Kaukasora heltzean, liluratuta», diost autotik Muratek, Fatima Tlisova kazetari erbesteratuak Sotxin lotu didan kontaktuak. Salitx adiskidearekin etorri da, eta badakit datozen egunetan denetarik izango dudala, Kaukasoko abegikortasun lege zorrotzek agindu bezala. Zirkasiarrak dira, Europako txoko honetako herri mitiko, ezezagun eta zigortuenetako biztanleak.

Errusian ia milioi bat zirkasiar bizi dira, baina milaka gutxi batzuk baino ez historikoki xapsug eta ubikh etnien etxea izan ziren Xapsugian eta Ubikhian, Sotxin alegia. «Milioi erdi dira Kabardino-Balkarian, 50.000 Karatxaevo-Txerkesian, 120.000 Adigeian». Kaukasoko bihotzean diren hiru errepubliketan aitortuta daukate naziotasuna bertako biztanleek. «Kabardak, txerkesak eta adigeak herri bera gara; errusiarrek banatu zituzten izen horiek, eta gero turkiarrak diren baina haiek ere herri bera osatzen duten balkar eta karatxaiekin nahastu. Zatitu eta garaitu; betiko politika da». Eta non dira kostaldeko zirkasiarrak? «Munduan zehar sakabanatuta, milioika laguneko diaspora daukagu, eta Xapsugian 5.000 lagun izango gara». 1864an konkistatu zuen Errusiak eskualdea, herrixka guztiak banan-banan txikitu eta lur errearen taktika zorrotza beteta. Armen eraginez edo gosez hil ez zirenak Otomandar Inperiora ontziratu zituzten. «Asko hil ziren itsasoan, eta Turkiara oso ahul iritsi zirenetako askok ere gutxi iraun zuten». Xapsugiako biztanleen %90 kanporatu zituzten, eta Ubikhiako %100. Sotxi zuten hiriburu ubikhek. Tevfik Esenç azken ubikhera hiztuna Turkian hil zen, duela hogei urte. Zirkasiarrek ez dute Itsaso Beltzeko arrainik jan luzaroan, itota hildako ahaideekiko begirunez.

Zirkasiar ordezkariak Turkiatik etorri ziren 2009ko maiatzean Euskal Herrira, Euskaltzaindia bisitatzera eta Henrike Knorri egindako omenaldian parte hartzera. Georges Dumezil eta beste hainbatek ikerketak egin zituzten zirkasiar hizkuntzaren eta euskararen balizko ahaidetasuna ikertzeko. Hemen mundu guztiak dauka gure berri. Abkhaziako atzerri ministro Viatxeslav Txirikba hizkuntzalariak euskara-abkhaziera hiztegi txiki bat osatu zuen aspaldi. «Georgierarekin alderatu beharrean, abkhaziera-zirkasiera askoz hurbilago daude euskararen egituratik. Baina bitxia da: hungariarrak etengabe ahaide bila ari dira, eta euskal hizkuntzalariek, berriz, tematuago dirudite munduan bakarrak direla frogatzen», esan zigun duela bi urte BERRIAn argitaratu genuen elkarrizketan.

Toponimia

«Loo du izena herri honek», dio Muratek. «Zirkasiar jainko baten izena da, baina armeniarrak eta errusiarrak bizi dira hemen gaur egun». Hurrengo herriko biztanleak georgiarrak eta greziarrak dira. «Izenak gureak dira, baina beste jende bat bizi da». Joseba Sarrionandiaren berbak datozkit: «Gero eta gutxiago gara ginenak/ gero eta urrutiago ginena/ jendeak misterio aire batekin ahoskatuko ditu izen zaharrok».

Xakhe ibaian haranean gora joan gara. Kamioi militarra daukagu atzean, baina ez dakartza soldaduak, Sotxiko turistak baizik. Gutxi batzuk Zorik Atxmizoven museo txikian geratzen dira Bolxoi Kichmay herrian. Bidearen beste aldean te soroak daude, munduan iparraldeen daudenak omen. Edalontzi bana te hartzen ari garela, zirkasiar kulturari buruzko azalpentxoa eman die Atxmizovek. Laburra behar du, badaki hoteletako eskaintza inguruko ur-jauziak bisitatzea dela. «Turismorako ere ez digute babesik ematen agintariek», kexu da Murat. XIX. mendeko Iermolov konkistatzaile ankerraren hitzen oihartzuna dator: «Lurralde hau behar dugu, zirkasiarrik gabe».

«Txerkes hitza turkieratik dator: gerratik datorren gizona esan nahi du. Baina geure buruari adiga deritzogu, txetxeniarrek euren buruari nokhtxi deitzen dieten legez». Tradizio estuenaren arabera hezitakoa da Zorik zaharra; haurra zela, herriko beste familia bati eman zioten. «Ohikoa zen mutilekin hala jokatzea, auzoek hezita gogortu zitezen, etxekoek beti bigunago heziko zutelakoan». Armak, borrokak eta agintearekiko matxino izpirituak gaur egunera arte iraun dute Kaukason. Olinpiar Jokoetan ere, zirkasiarrek eta txetxeniarrek lortu dituzte borroka-kiroletan Errusiak irabazitako dominak. «Hona turista asko datoz, baina ez dute guri buruz ideiarik ere; arazo handia da hori. Errusiar literaturan hain garrantzitsua den Kuban ibaiak sakon esan gura du zirkasieraz, bazenekiten? Bada ezinbestekoa da Errusiako herriak ezagutzea elkarbizitzarako», Kaukason gaudela aintzat hartuta, ia adierazpen politikoa dirudi.

Munduari emandako lexikoa ere badauka aipagai: «Sa labana da, eta blai sugea. Sablea laban handia da». Eta txerkeska berokia beretzat hartu zuten tsarraren militarrek. Ez da dotorea eta erosoa soilik, baita erabilgarria ere, dena aldean eroateko. Bala zorroen gisako gazid gordelekuak dira, edaria, janaria, tabakoa edo armaren bat eramateko. Haranean gora doazen turistentzat prest dauzkate txerkeska dotoreak, papakha txapelarekin eta kindzhal labanarekin, argazkiak egin ditzaten, uda betean egonda ere. «Adigak Kaukason beti izan dugu frantsestuen fama, modagatik, dotoreziagatik».

Eskolarik ez

«Hobe horrelako osperik izan ez bagenu. Errusiarren konkista eta genozidioa baino lehen milaka zirkasiar atzeman zituzten turkiarrek sultanaren harenera eramateko», dio Aslan Gvaxev historialariak. Genozidioaren oroitarria erakutsi digu; eskualde osoko bakarra, turistengandik urrun. Kostaldean toponimia baino ez da zirkasiarra, oroitarriak errusiar militarrentzat dira. Herriko ikastetxean dihardu Gvaxevek. Adigeraz irakasten den azken bi herrietako bat da Bolxoi Kichmay. Xapsugiya aldizkariko Anzor Nibo zuzendariak dioenez, azken urteotan kendu dituzte zirkasiera eskolak. «Hemen ez daukagu errepublikarik, Stalinek gure eskualdea administratiboki Errusiako lurralde bat gehiago bihurtu zuenetik. Baina gure hizkuntza irakatsi izan zen hala ere». Hori dute egun eskari nagusi: «Stalinek kendu zigun eskualde autonomoa berreskuratu behar dugu, gure hizkuntzak eta herriak gutxieneko babesa izan dezaten».

Trikuharriak daude haranean, baita sasiek jandako hilobiak ere. Turisten kamioiak abiada bizian doaz ia urik gabeko errekaren arroan. Gauean herrian geratu dira batzuk afaltzera; zirkasiar dantzen ikuskizun paregabea antolatu dute, agertokiko alde batean Errusiako bandera eta bestean zirkasiarra dagoela. Herria biziberritzeko balioko duen ustea daukate, baina nortasuna indartzera doan ekimen orok, turistikoki izanda ere, agintarien eragozpenak baino ez ditu izaten. Sotxiko 2014ko Neguko Olinpiar Jokoak horren adibide. Ekialde Hurbileko eta Amerikako diasporak boikoterako deialdia egin badu ere, Kaukasoko zirkasiarrek euren kulturaren ispilu izatea baino ez dute eskatzen, Errusiak ez dezala ondarea ezkuta. «Moskuk kosakoen irudia hauspotu du, eta bertoko herriarena desagerrarazi». Bihar joango gara Olinpiar Jokoen egoitzara.

Errusiako Far West

Kaukasoko herri indigenaren paradigma izan ziren zirkasiarrak XIX. mendeko erromantizismoan; mende bat behar izan zuen Errusiak Kaukaso konkistatzeko.
Lau kilometro estu da Kertx-eko pasabidea Port Krym-dik Port Kavkaz-era. Sobietar Batasunean Krimeara lotzeko zubia egiteko asmoa izan zen, baina gaur Ukraina eta Errusia bereizten dira. Ez da beti horrela izan. Penintsulan turkiar tartariarrak izan ziren mendetan nagusi. Errusiako aldean, Itsaso Beltzak elezaharretakoa dirudien herrialde bat busti zuen 1864ra arte, mapa zaharrek agertzen duten legez: Zirkasia. Hitzak berak askatasuna adierazten zuen, Kuban ibaitik hegoaldeko lautadetan barna Europako mendirik garaieneraino. Kaukasoko herri indigenaren paradigma izan ziren zirkasiarrak XIX. mendeko erromantizismoan —mendebaldean euskaldunek jokatu zuten antzeko rola, bidenabar. Eta, aldeak alde, Errusiaren konkista luzea alderatu liteke halaber karlistadekin—. Zirkasiar gizonen eta, batez ere, emakumeen edertasunaren oihartzuna mendebalderaino iritsi zen, tragedia baten bidez: Otomandar Inperioko harenetan gutiziatuenak ziren esklabo çerkes haiek. Greziarrek aipatu zituzten kroniketan lehendabizi; Itsaso Beltzaren beste aldean bizi ziren menditarrak ziren. XVIII. mendean ekin zion konkistari Errusiak, neguan izoztuko ez ziren itsaso epelen bila. Itsaso Beltzera iritsi zen, gainbehera zihoan Otomandar Inperioraino. Baina inoiz erabat konkistatu gabeko nazioak ez zuen ontzat eman tsarrarekiko morrontza.

Mende bat behar izan zuen inperioak Kaukaso konkistatzeko. 1859an Xamil imana errenditu egin zen Gunib herrixkan. Kaukaso ekialdea, Txetxenia eta Dagestan menperatuta zeuden. Baina Asiatik hurbileko lurraldea baino gehiago gutiziatzen zuten mendebaldea, Itsaso Beltzera eta Europara begira, berdea eta nekazaritzarako lur zabalekin. Zirkasia zen lurralde hori.

Port Kavkaz-etik (Kaukaso portua, errusieraz) mendiak urrun dira oraindik; 400 kilometroko bidea daukagu aurretik Sotxira iristeko, Itsaso Beltzaren ertzean. Anapa dator lehendabizi, Gelendzhik gero, Tuapse... mendetan portu libreak izan ziren. Gero Errusiak gotorlekuak eraiki zituen; Estatu Batuek Far West-arekin, mendebalde urrunarekin, egin bezala. Kaukasoko indiarrek erasotzen zieten gotorleku haiei. Ameriketan Mississippi ibaiak legez, Kubanek adierazten zuen inperioaren eta lurralde basatien arteko muga. Astiro-astiro ibaiaz hegoaldera joan ziren ezartzen errusiar nekazari-gerlariak. Cowboy-en eta kosakoen antzekotasuna begi bistakoa da.

Lazarevskaia herrian dago kostaldeko zirkasiarren Adighe Khasa elkarteko egoitza. Sotxi inguruko herri turistikoa da Lazarevskaia, eskualdeko hondartzarik handienetakoa baitauka. Herriak Mikhail Lazarev almirantearen omenez hartu du izena. Txetxeniako gerra betean, ekintza txiki batek bazterrak harrotu zituen 1996an: milaka turista jaisten den tren geltokian bertan, Lazareven estatuari sudurra moztu zioten zirkasiar abertzaleek. Mende eta erdi geroago, mendeku hartzen ari ziren. «Haren aginduetara bost lehorreratze izan ziren eskualdean», diosku Anzaur Allalok. «Oso pertsonaia mingarria zaigu; administrazioak ulertu beharko luke. Lazarevi jar diezaiotela estatua jaio zen lekuan, ez hemen. Gure herrien txikizioaren sinbolo da». Hamasei urteotan hogei bat aldiz egin diote eraso estatuari, eta agintariek beste horrenbeste bider ezarri dute atzera. Estatua zena monumentu izendatu berri dute; hau da, babes handiagoa hartu du Lazareven irudiak. Eta kalte egiten diona espetxeratzea ahalbidetzen du. 
 
BERRIAn argitaratua