Gabonetako ipuin batzuk

Berrian 2006-XII-31n argitaratua

Sasoi txarrak dira eguberriak kriminalentzat, nonbait. 1989, Nicolae Ceaucescu, Europa ekialdeko lider mendebaldarrena omen, gorpu datza. Pentsatuko ote zuen Saddam Husseinek bera ere AEBen kleenex-putakumea zela? Errumania Europar Batasunean sartuko da bihar, Irak odolusten ari da eta Saddamen menpeko kurduak burujabe dira. Baina ez dute Anfal kurduen genozidio saiakeragatik hil.

Panama ere Gabonetan agertu zitzaigun telebistan, Noriega jenerala deseroso bihurtu zen Anaia Handiarentzat. Koldo Izagirrek Merry Christmas bikain hartan kontatu zigun zelan irten zen Vatikanoko enbaxadatik Laboa nuntzioa eta euskal deportatuak atzean utzita. Aljerrekoa amaitu berri zen.

Ia bederatzi urte, Ajuria Eneak egin, desegin eta beste prozesu bat prestatzeko. Hura hautsi eta beste zazpi urte hurrengorako. Eta orain, Leninen galdera: zer egin? Jakinik egin beharrekoa mahai bueltan egin beharko dela Ilusiorik behintzat, ez da zapuztu. Ilusio gutxi gelditzen da bederatzi hileren ostean gutun bik heriotza ekar dezaketenean, eta alderdiak debekatuta eta presoak sakabanatuta dituen herrialdean. 1989an bazegoen Gabonetan Herrera de la Manchara joaterik, behinik behin.

Zapatero eta ezker abertzalea arrastian mintzatu baino lehen amaitu behar dut artikulua, horren arrisku guztiekin. Desagertu batez mintzo da Rubalcaba, eta horixe ere badaukat buruan. Hori, eta haizeak nondik jo, Espainiako epaileen borondatearen menpe dauden 18/98 eta gehiago guztiak. Beste guztiak mahai bueltan amaituko du, orain ez bada bost urte barru.

Beti izan da horrela

Berrian argitaratua 2006-XII-24an

Gaztea naizela oraindik, horrenbeste mania izateko, halaxe dioste. Eta ezin ezer egin nik. Duela ez hainbeste arratiar zutabekidea bere eskualde eta haranari buruz «bailara» idazten ikusi (azken urteotan bailarak baino ez daude, Karrantzatik Erronkarira, eta berdin Alpeetan, Aragoin zein Marokon, kito haranak eta ibarrak!) eta zerbaitek barru-barruan jo. Badakit dabilenari gertatzen zaiola, kazetariak berezkoa du Hizlandietarako materiala sortzea edukiaren aldetik ez eze hizkuntzarenetik ere, baina zeuretik berez etorriko litzatekeena modak zelan desitxuratzen duen ikustea kosta egiten da. Zer esan espainolezko «los aitas» patetiko horretatik? Okerretan okerren gaur gauekoa: hasi erdaraz «EL Olentzero»-rekin eta OlentzeroA esaten amaitu euskaraz.

Beste muturrean dago «beti esan izan da horrela» gaitza. Baten batek uste du aurten erabaki duela Euskaltzaindiak San Tomas behar duela, eta pentsatu ei du besterik egiteko ez eta beti bezala izorratu guran dabilela. Beste edozein erakunderi legez Akademiari ere kritika eta egurra zilegi izango dira, baina erabakia hartzeko erabilitako argumenturen bat entzun, irakurri, aurrez- aurre jarri ostean behinik behin, ezta? Hogei urteko gazte bat ikusten duzu halako batean «beti esan izan da horrela» esaka. Hogei urterekin horrek berak beharko luke aldatzeko motibo, aldiz, ezer ez aztertzeko ez eta aldatzeko jarrera atzerakoiari eusteko argumentu gisa darabilte!

Kasualitatea ote, beti santu eta eliza bueltako horiek (Santiago, Santo Tomas...) izatea errezelo gehien pizten dutenak?

Lezioak

Berriarako idatzia

Hil da tiranoa, Salvador Allende bizi da» irakurri dugu, eta progreek gogorarazi digute Aznarrek eragotzi zuela Pinochet Espainiaratzea. Izan ere, Espainia askatasunen eta justiziaren paradisu baita, eta kriminalek beldur diote Espainiari, nekagaitz diktadore eta hiltzaileen atzetik, Txilen, Guatemalan zein Argentinan.

Etxean ez dauzkaten, izaterik ez dauzkaten -atzeratuak baitira herrialdeok- eskubideen jagole da Espainia zibilizatua. Eta onena opa diete kolonia ohiei, oraingoan metropoliak justizia egiterik izan ez badu ere, noizbait eskutik heldu gabe ibiltzen ikasiko duzuelakoan. Okaztagarria da Latinoamerikarekiko oraindik ageri duen nagusitasun koloniala.

Geroz eta gorago ipurdia zelan ageri duen jabetzen ez den nerabe harroputzen gisan. Txilen ez dute lortu Pinochet kondenatzea, baina estu hartuta eman ditu azken urteak. Argentinako torturatzaileek etxe aurrean dauzkate biktimen senideak krimenak gogorarazten, urratsik egin ezinik hiltzaile noiz deituko duten jakin barik.

Bien bitartean, espainiarrak eredugarritzat daukaten sasitrantsizioa, postfrankismo epel hau esportatu guran, inori zer erakutsia baleukate legez. Latinoamerikarrek metropoli laguntzailerik gabe topatuko dute bidea, hobe luke Espainiak ere bere kriminalak topatu eta zigortuko balitu. Zer erakutsi gura du Gasteizko harakina alderdiburu daukanak? Zer, Meliton Manzanas bezalako torturatzaileak terrorismoaren biktima izendatu zutenek? Ze lezio eman dezake memoria lege duina egiteko ere gai ez denak?

Finaleko horoskopoak Algorta euskaldunera begira jarri zirenekoa

Gararako idatzia

Atsedeneko tartea Euskalduna Jauregian, eta nork bere kiniela: Paiatarrak? Estiballes? Iratxe? Etxahun? Inoiz baino zabalago txapela.

Bertso on asko, bikaintasun gutxi eta hankasartze nabarmenik gabe ere tarteka galduta ibili ziren bertsolari gehienak. Azkenean, Xabi Payaren alde egin zuten izarrek, edo horoskopoak, txapeldunak berak aitortu bezala.

Berdintasuna izan da txapelketan zehar behin eta berriz nabarmendu den berba, mediokritatearekin nahastu behar ez dena. Iratxe Ibarra banaka-banaka bertsotik urrundu den bertso-eskoletako belaunaldietako ordezkari bikaina izan zen. Berea bertso puntuatuena, mertzenarioaren paper zailean. Estiballes, Enbeita eta Fredi segidan, puntu bateko aldean. Puntuari erantzuten egindako laprastada txikia unerik txarrenean egokitu zitzaion galdakoztarrari. Ibon Ajuria indartsu itzuli da txapelketara urte askoren ostean finalean sartuz, eta ez da gutxi Muniategik legez urtez urte finalean lekua izatea, baina norbaitek behar ditu azken leku biak.

Sei epailek hogeita bi bertso puntuatu eta hiru puntuko aldea berdinketatik hurbilen dagoen emaitza da. Seinale halaber Xabi Payak puntu-zama polita zekarrena aurretik (gose-grebaren gaia zorte ona izan daiteke, bederatzi puntu horren bikain lantzea artista-lana da ordea), larrabetzuarra argi gailendu baitzen buruz-burukoan. Mainontziren doinuan Lekuek osatutako bertso bakoitzak txapelera hurbiltzeko urrats sendoa zirudien bere burua kokatu ezinik sumatu genen algortarraren ondoan. Bakarrean ere gaiari zelan heldu agertu zuen Lekuek baina agian sei puntutik gorako arriskuren bat hartzea falta izan zitzaion.

Azkenean, Xabi Paya Bizkaiko txapeldun. Bizkaian aspaldi gaztetu, eskolatu eta kaletartu zen bertsoa, eta bertsoa bera baloratu gurako nuke biografia eta anekdotetan sartu barik. Baina txapeldunak berak nabarmendu zuen jatorri erdalduna. Lehendik ezagutzen genituen bertsogintzan etena izan duten eskualdeetako bertsolariak, bertso-eskolen emaitzak orain hogei urtetik baditugu. Besterik da euskara etxean barik ikastolan jaso duenaren kasua. Familia erdaldun euskaltzaleen, ikastolaren eta norbere ekinaren garaipena da. Azken horretan azpimarratzekoa da txapeldunaren ahalegina ikastolakoa eta hilzorian den Getxoko euskararen uztartzeko. Eta lanaren emaitza, bikaina.

Bertso hunkigarria eskaini zion amari, puntuatzeko balitz zerotik hurbilen egongo zen bertsoan. Baina Mari Carmenek urtetan Fredi, Xabi eta Itsasorekin egindako kilometroek ondo merezi dituzte erdarazko hiruzpalau puntu. Bertsolariaren luzimenduko unea da, gura duena gura duen eran kantatzekoa. Badakit. Begirunea bertsozaleari ere zor zaio, ordea, Nafarroa Beheretik Euskaldunaraino etorriei, kasu. Baina Xabi Paya bertsolari aparta ez eze itzultzaile fina ere badenez, ziur arazorik gabe itzuliko diela agurra gaztelerarik ez dakiten bertsozaleei. Txapeldun bikaina dauka Bizkaiak.

Alojz Ihan: "Bi milioi lagun aski dira kulturan interesa badaukate"

Garako Mugalari gehigarrirako egindako elkarrizketa

Esloveniako Alpeetan dagoen Vilenicako jaialdi literarioan elkartu ziren esloveniar eta euskal idazleak, eta Durango izan da haren bigarren zatia. Alojz Ihan poeta nazio txiki honetako egile arrakastatsuenetakoa da, bere poesiaz eta esperientzia literarioez mintzatu zaigu.

Alojz Ihani (Ljubljana, 1961) kroazieraz argitaratu zioten estreinako liburua jatorrizko hizkuntzan baino lehenago, Zagreben 1985ean irabazitako Goran sariari esker. Geroztik beste hamar liburu argitaratu ditu eta Esloveniako kultur bizitzako pertsona garrantzitsuenetakoa da. Zutabe asko idatzi izan ditu, Polonian, Txekian, Errusian, Italian eta Belgikan ere argitaratu du, eta espainieraz 2000n kaleratu zuen antologia Hiperion etxeak.

Zer nolako esperientziak izan dira Vilenica eta Durangon?

Oso interesgarriak. Baditugu antzekotasunak, lotura interesgarriak daude; begira jarri gara gutxiengoen altxorrei. Vilenicako asmoa da aukera ematea idazleei istorio partikular horiek eta literatur proposamen desberdina egiteko.

Ingelesa hautatu duzue ingelesa hautatu duzue zubi-hizkuntza. Zuen esperientziatik, zein da bide egokia kultura txikiek kanpoan bidea topatzeko?

Ingelesa, bai, baina lehenik eta behin geure kulturan lortu behar du literaturak bere lekua. Bi milioi biztanleko herri batean literatura existitzea idazleen arabera da, idazle barik alferrik hitz egingo dugu literatura kanporatzeaz. Ahalik eta hurbilen egon behar du autoreak irakurleen artean sortzen duen inpaktutik. Osterantzean akademikoentzat soilik idazten duzu.

Zuretzat eztabaida gutxi beraz norberarentzat edo irakurlearentzat idatzi.

Bai, bai, idazleak irakurleentzat idazten du herrialde guztietan. Eslovenian ez da ohikoa genero komertzialak lantzea, merkatu globalean ere aurki daitezkeenak. Uste dut sentitzen dutela zaila dela lehiatzea literatura horrekin. Egileak gizarteko bizitza deskribatzera jotzen du, eta ona dela uste dut, horrek ahalbidetzen dio alderdi berezi hori bilatzea Eslovenian edo Euskal Herrian. Eta istorio partikular horiek unibertsal izateko aukera ere badute. Hemen zuen istorio partikularrak dituzue, askatzeko asmo horrekin, borrokaren aurpegi propioak dituzue. Ikuspegi amerikar edo europar nagusien aldetik ez ditu inork ulertzen kanpoan, eta oso garrantzitsua da istorio horiek nazioak berak kontatzea. Ez bertako jendeak bakarrik ulertzeko, hori garrantzitsuena izanda ere. Kultura global horrek partikularrarekin bat bizi behar du eta partikularrak izan behar du aski unibertsal.

Zientzia Inmunologikoetan doktorea eta Ljubljanan Mikrobiologia eta Inmunologia irakasle zara unibertsitatean. Medikuntzak zein leku du zure poesian?

Suposatzen da mundua behatzeko era desberdinak direla. Gustuko ditut borondate pertsonalaren menpe ez dauden tresnak, deskribatzea naturaren determinazioa guk sentitzen duguna baino indartsuagoa dela. Agian ikuspegi medikoa da, jende askok arazo berdinak ditu, baina bakoitzak sentitzen du berea bakarra dela.

Patua zaila da aldatzen. Zure gogotik posizio bat hartzea eta ulertzea zer dagoen determinatuta eta zelan jokatu. Sentimenduak uler daitezke, haserrea, boterea, edo botere eza, posible da ulermena eta hobeto bizitzea sentimendu horiekin, eurez harritu beharrean. Sentitzen nuen literatura gehienbat istorioaren men zegoela eta era narratiboan idazten nuen, xake-jokoa deskribatzen. Xake-jokalariari hitzekin edo irudiekin azaldu tentsio bera dauka beretzat. Bizitzan une horri begiratzen diot, nolakotasunaren menpe ez dagoena, istorioaren posizioak aski indartsuak baitira sentimendu bat probokatzeko.

Arrainaren poema entzun genizun Durangoko errezitaldian: arraina arrantzatzea une bat da, hiltzea beste bat, baina buruan uzten duen arrastoa askoz luzeagoa da.

Bai, bai. Desberdintasunak daude ekintzaren eta horien ondorioen artean, eta ekintzei soilik begiratzen diegu. Sentimendu indartsuenak hortxe datoz, arrainari behatu baino ez banio egin, askoz eragin txikiagoa izango zuen, nahi edo ez, gure ekintzek aski ondorio indartsuak dituzte.

Determinazio hori ageri da beste poema batean ere: ezin norberak mezua hautatu, mezuak hautatzen zaitu zu.

Hor erregearen mezularia ageri da. Zer egin, zer aldatu, ezin izaten duzu arrazoitu zein den mezua.

Bitxia da, zure herrialdea bere patua hautatu eta eskuetan hartu duen nazioa izanik.

Bai, baina ulertu hori ere duela une historikoaren menpe dagoela. Ez genukeen inoiz egingo egoera baketsuan, ez bagina hartara behartuta egon. Beldur ginen zer gertatuko zen, gerra egongo ote zen, eta oso erantzun ona izan zen une hartan, baina une partikular berezi hartan. Ez genuen hamar urte lehenago prestatu unea probokatzeko, garrantzitsua da sentitzea noiz den unea, denok gustura eta bakean egon izan balira horrela utziko genuen beste barik.

Dubravka Ugresic kroaziarrak aipatzen du Jugoslaviaren nostalgia, egun batean hiritar nintzen, biharamunean kroaziar jaio nintzen askoz herrialde txikiagoan.

Sentimendu nahasiak dira. Lehen denok geneukan beldurra, ea herrialde txiki honek, hogei milioiko merkatu batentzat produzitzen, nola egingo zuen aurrera. Ulertzen genuen serbokroaziera, lagun asko genituen, beldur ginen bakarrik egongo ote ginen. Ez genukeen erabaki hori hartuko Jugoslavian geratzeko perspektibak arriskutsuagoak zirela ikusi izan ez bagenu. Beldur hori are handiagoa zen.

Aurrera egin dugu beste herrialde batzuetarantz zabalduta, eta hamar urte geroago aurkitu genuen gure barne kultur merkatua aski interesgarria dela, teatroa, literatura. Hirurogei lagun bizi dira idaztetik, beste berrehunen bat antzerkitik, zenbaki horiek adierazten dute bi milioi lagun aski direla benetan interesa badute kulturan lan egiten duten jendearengan. Aski da hori.

Europa ez da Amerika, berezia izan behar du horretan, kultur nortasunei eutsiz. Ez dauka etorkizunik Amerika bezala izan nahi badu. Hemen aldaketa asko datoz kultura txikientzat. Europatik dirua eta ahalegina beharko da, hori da europar izatearen prezioa nahi baduzu, desberdinen arteko komunikazioa. Baina komunikazioan inbertitzea oso boteretsua da Europarentzat.

Barrukoa ondo landu ostean egin duzue kanporako jauzia?

Lehen bost urteetan oso itxita egon ginen, geure baitara bildurik, baina ikasi genuen lezioa, esloveniarrak baino ez ginela. Kanporako ingelesa behar genuela ikusi genuen, baina konturatu ginen lehenik eta behin inguruko herrietan interesa piztu behar dela. Eta ez bakarrik gurea kanporatuz, baita auzoak ekarriz ere. Gauzak aldatu behar baditugu, geuk egon behar dugu lehenik eta behin interesatuta Kroazian, Hungarian, Mazedonian edo Euskal Herrian, hori da lehendabiziko urratsa, garrantzitsuena. Literatura esportatzeko interesa piztu behar da.

Norabide bikoitza da.

Baina ez hori bakarrik. Kroaziar idazleekin adibidez esperientziarik izan ezean, ezingo ditut istorio onak egin beti Esloveniara itxita. Ona da esloveniarrentzat esperientzia gehiago izatea, beste giro batzuk ezagutzea.

Kontu filologiko bitxi bat irakurri dut: eslovenierak ba ei dauka aditz-forma berezia, duala, singularraren eta pluralaren artean. Eta asko erabili duzue literaturan, oker ez banago.

Bai, duala dauka. Gutariko biri dagokiguna desberdina da bakarrari edo askori dagokiena baino, teoria asko daude zergatik agertu edo gelditu den hori. Batzuek diote oso erromantikoa dela, maitagarria, mendi artean egon denez Eslovenia, bik jadanik taldea osatzen zutela, eta gehiagok multzo handia. Tira, kontua da hori gelditu zaigula eta poesian maitasunerako, erotismoan, asko baliatu da.

80. hamarkadan argitaratu zenuen lehen lana, Tito osteko Jugoslavian.

Orduantxe sortu ziren Eslovenian Laibach eta Irwin bezalako talde artistikoak. Oso probokatzaileak ziren, punk mugimenduaren urteak ziren eta beti zebiltzan ertzean, espetxetik hurbil. Gogoan dut Titoren egunean ospakizun handia zegoela, eurek irabazi zuten afixa-lehiaketa, baina egun bi lehenago kenarazi zieten. Nazien kartel baten moldaketa zen, svastikaren lekuan bost puntako izarra jarrita. Horrelako probokazio asko egin zituzten, ekintza artistikoak ziren batez ere, baina zera eragin zuen: Esloveniako gobernuak onartu zuen gazteek oker egin zutela baina zigor txikiren bat jarri behar zela esan zuen, Jugoslaviako gobernuak berriz, gogor zigortu behar zirela. Egiaz probokazio artistiko horiek ahalbidetu zioten Esloveniako gobernuari geroz eta gehiago urruntzea aginte federaletik, eta hamar urteren buruan ez ziren kontu artistiko hutsak. Beraz independentzia kultura eta arte munduko keinu horiekin hasi zen. Hori gabe, Esloveniako punka, literatura, artea, probokazio horiek gabe politikariek ez zuten leku askirik izango askapen prozesua egiteko. Ez dut esan nahi artistek intentzio horrekin jokatu zutenik, euren askatasunagatik egin zuten. Baina atzera begira, ikusten duzu probokazio artistiko hura erabat beharrezkoa izan zela independentziarako.

Ordutik 20-25 urtera, Eslovenia independentea herri boteretsuetatik hurbil dago atzera, Alpeetatik germaniar mundua, Adriatikoa eta Italia bertan, Balkanetan eslaviarrak eta lautadan Hungaria. Nora begira zaudete?

Literaturan arrakasta handiena da kontziente izatea esloveniar jendearentzat beharrezko direla. Istorio propioak egiten dituzte, ez kanpoko ereduen zientzia-fikzioa edo best-sellerrak, eta badaukate idazteko perspektiba bat. Norbaitek asmoa badauka datozen hamar urteetan bost nobela idazteko edozeri buruz, ziur, istorioak aski onak izanez gero, idatzi ahalko ditu eta interesgarriak badira jendeak irakurriko ditu. Uste dut hori dela garrantzitsuena, guk egin dezakegun ekintza politiko eta soziala artistari lan egiten uztea da. Horrek emaitza ezin du inongo ekintzak bultzatu gabe, gertatu egiten da besterik gabe, baina beharrezko da horretarako baldintzak sortzea, talentudun egileak idazteko askatasuna eta bakea izatea. Autore bakoitzak eraman dezake bere ekina literaturara eta uste dut hori dela garrantzitsuena edozein herritan, aukera izatea.

Euskara ekologikoa

Berrian 2006-XII-10ean argitaratua

Artikulu interesgarri bi agertu dira egunotan orriotan, euskara eta AHTaz duela astebete, ekokapitalismoaz Fredi Paiak herenegun. Euskararen galera handiena transmisioaren etenak eragin duen arren, aldaketa demografiko bortitzek ere lekuan lekuko mintzairaren desagerpen edo erabateko zokoratzea ekarri dute. Baina Irun eta Ermua herri euskaldunez inguraturik daude behinik behin. Besterik da azken mendeetan hain gutxi mugitu den mendebaldeko euskararen muga zelan doan ahultzen: Nafarroako triskantzaren aldean, Gordexola, Barakaldo eta Laudio aldea «bakarrik» galdu ditugu azken mende eta erdian.

Hala dakarte euskalkien mapek, baina besterik dago kalean. Nerbioi eta Ibaizabalen ertzeko euskarak guztiz zokoratuta daude, Orozko eta Zeberio pasata Zollora bidean Laudio, Arrankudiaga, Ugao, Arrigorriaga eta Basauri erdaldunduak ditugu. Immigrazio handi batek irentsitako oso herri txikiak eta urrearen pare zaindu beharreko euskaldunen oasiak. Bada sasoia horiek bildu eta museorako gordetze hutsaz ez konformatzeko, ez dugu Gaeltachtik gura. Beste herrialde batzuetan haur-eskoletan dabiltza herriko zaharrenak hizkera eta oroitzapenak transmititzen, hemen zer egin ere ez dakigu atso-agureekin.

Horren ordez urbanizazio berriak prestatzen dituzte Uribe eskualdean, 200-300 laguneko auzo eta herrixkak txaletez betetzeko. Bilbon denak sartu ez eta inguruko haranetan Beverly Hillstxoen bila.

Hizkuntza-politikak Kultura Sailean jarraitzen du hemen, baina euskara ere bada ingurumen-inpaktuko azterketetan agertu beharreko aldagaia.

Tukan birusa

Berrian 2006-XII-3an argitaratua
Mende laurdena eta ez du bete hasierako asmoa. Euskal prentsan desagertzeko asmoz sortutako aldizkari bakarrak lanean jarraitzen du. Adinean aurrera, atzean utzi ditu diru faltan itoak, diruz sobera puztuta lehertuak eta osasuntsu antzean ibilita itxiarazitako egunkariak.
Euskarak funtzionario izateko puntuak ematen dituela jakin baino askoz lehenago kutsatu ziren milaka euskaltzale tukanaren birusaz. Hogeita bost urteotako ale guztiak miatzeko zoria izan dut asteotan, hasierako hanka sartzeek, lotsagabekeriak, bat-batekotasunak profesionaltasunari eta dotoreziari egin diete leku. Bai, bai, zeinen zoriontsu ginen eta gura duzuena, baina nostalgia erreakzionarioa da. Mende laurden eta zenbat gorabehera, tirabirak, etxetik hasi eta Gasteizen barna Madrilera doazen ilunetara. Dena ere ez dugu ahaztuko.
Ahaztura omen dakar, izan ere, beste birusak. Ahaztura hamarkadatan herri hau euskalduntzen jarraitu duten ekimenekiko. Ahaztura ideia ona beti bezain suster bako egin duten kanpainaren arduradunekiko, ahaztura egin behar eta egin ez dutenarekiko, lan-deialdietan hasi eta eguneroko eskubide-urratzeetan segi. Horretarako dira kanpaina edulkoratuak, kontzientziazioaren aitzakian (hemen etorkin berriak salbu inor gutxi dago kontzientziatzeko, norberearekiko ondo kontziente bizi da), negar ez egiteko ospatzekoa ei den egunean. Ahaztu dute horretarako tukanak aspaldi jarri zizkiola irria eta umorea egoera negargarriari. Birusa gura duenak zabalik ditu AEK-ko ateak, eta Karrantzan hitzordua martxoan.
Zorionak, Aizu!. Eta animo, beste apur batean beharko zaitugu eta.

Ruper Ordorika: Disko hau ospakizun bat da

Garako 7K gehigarrirako egindako elkarrizketa

Azken urteak Mugalaris taldearekin eman ostean, urrian eman zituen Ruper Ordorikak azken kontzertuak eta egitasmo berriak ditu datozen hileetarako. Akustikoaren bidetik egingo ditu oñatiarrak azken diskoaren aurkezpen-emanaldiak, Jon Pirisen kontrabaxuak lagunduta. Joseba Sarrionandiak idatzi eta berak ahotsa eta musika jarritako lan aberatsarekin datorkigu eta.

Disko berria besapean, ospakizun gisa ulertzen du Ruper Ordorikak azken lana. Lagun zaharrekin topo –eta topa– egitea da nolabait, beti hortxe egon den asmo edo ametsa betearaztea. Sarrionandiak osatutako kartografia intimoa da Memoriaren Mapan, eta gauza jakina da horrelako berba jario zehatz eta bikainak neurriko musikaria behar duela. Zer hobeto ore horren okina adiskide izatea baino. Halaxe dator hamaika pistadun diskoa, hamaikaren zentzu zabalean, inoiz baino biluziago, beti bezain jori eta aberats.

Hasi eta buka ibili da Ruper Ordorika lanaren gainean, berak grabatu eta ohiko dituen euskal eta amerikar lagunen azken gindarekin. Durangotik Antilletara, Latin Amerikara eta Asia Erdialderaino garamatzate Ruperrek kantatutako Sarrionaindiaren berbek. Eta berriz entzun gura dugu, biluzian zer hartu asko dagoela jakitun, liburuxkari adi egonda ere, letra bakoitzaren jatorria dakarren istoriotxoa eta guzti, patxadaz hausnartzeko lana baita.

Galtzetan gordetzeko koblak, Martin Larralde, Alberto Caeiroren bisita... ez da gaur goizekoa Ruper Ordorikaren abildadea Sarrionandiaren berbak musikatzeko orduan. Oraingoan diskoko kanta guztien letrak izenpetzen ditu iurretarrak, hasi 1914an Guram Sulakauri georgiarrari egozten dioten Lera zakurren balada kantatik eta hamaikagarrena osatzen duen Izen zaharrak indartsuraino, Michel Durruty baigorriarrari luman jarria berau. “Lurrak eta hezurrak/ zer geratuko da/ leku izenak” diosku, “gero eta gutxiago gara/ ginenak/ gero eta urrutiago/ ginena”. Bien artean bederatzi kanta, tartean “Ibaizabal” eta nostalgiako Durango berezia, “Hondartza galduan” hirugarren pistako naufragoa, “Hiriak” singlea, “Goizalbada” Zangozatik ei dakarkigun egunsentiari buruzko balada edo “Ez da itzuliko”: Ni ez naiz itzuliko/ Nora itzuliko naiz ba?/ Non hemen bertan baino hobeto/ leku kanpo, zahartzeko/ bakarrik/ inoren agurrik gabe.

Urrian eman zenituen Bilboko Kafe Antzokian Mugalarisekin azken kontzertuak. Nola joan ziren?

Kontzertuak oso ondo, uste dut zintak ere oso ondo daudela, teknikariek esan didatenez. z ditut entzun oraindik baina badut esperantza horrekin ere zerbait egiteko aurrerago. Baneukan aurreikusia disko honen ondoren ez nintzela ibiliko taldearekin, azken sei urteetan elkarrekin ibili gara, nahiz diskoetan eta Hiru Trukun ez. Baina tartean-tartean beti elkarrekin egon gara, kanta asko oso barneratuta geneuzkan. Eta halako batez oso argi ikusi nuen behar nuela hau egitea.

Nik inpresioa daukat gustura sumatzen zaitudala formatu txikian.

Bietara. Taldearekin batez ere azken urteetan izugarri laketzen naiz, baina bada beste harreman bat, beste eszenatoki bat, beste sonoritate bat, eta beno, asko ibiltzen gara eta beti nahi diozu jarraitzaileei beste zerbait eskaini, hariari tiraka. Niretzako badu zailtasun berezi bat ere.

Disko biluzi samarra da, denak Joseba Sarrionandiaren hitzekin. Zein izan da prozesua?

Bakar-bakarrik grabatu nuen dena. Halako batez oso garbi ikusi nuen, nahi nituzkeela horrelako tinbre batzuk, kolore batzuk, eta Ameriketara joan nintzen. Hemen ere Xaby Peryk parte hartu du bi kantatan, baita Jon Pirisek ere, azkenaldian nirekin ibili da zenbait saiotan kontrabaxuan. Beste denak hango lagunak dira, denak musikari handiak, eta di-da egin nuen, halako katarsi moduko zerbait. Nahastu ere bai New Yorken egin nuen, aurretik baneukalako oso garbi soinu bat buruan.

Hasiera-hasieratik kantatu izan ditut Sarriren letrak, lagun zaharrak gara. Niretzako, etengabe esango dut, egia delako, disko hau bada ospakizun bat. Ospatzen dut nire zaletasuna, nire gertutasuna, edo beste modu batera esanda, Sarrionandiaren berbetak nigan lortzen duen oihartzuna, uste dut disko hau horren ondoren datorren zeozer dela. 80etako garai haietan hasi nintzen jada bere testuekin, nik esango nuke 81erako kantatzen nituela, Galtzetan gordetzeko koblak eta Alberto Caeiroren bisita eta horrelakoak. Iturri ezberdinak etorri dira erreka batera disko honetan.

Baina kasu honetan berak argitaratu gabeko poemak dira, urtetan eraikitako harremanaren ondorio?

Niretako ez dira poema kantatuak, kantuak dira, eta horren gainean aspaldi izandako elkarrizketen ondorioz dator baita ere. Poema kantatuak, Sarriren kasuan, ugari dira, kantari askok egin dituzte, nik ere bai, batzuk aski ezagunak, Martin Larralde-eta. “Galtzetan gordetzeko koblak” ez, horretarako idatzitako bertso moduko zerbait izan zen. Eta kasu honetan ez dago horrelakorik, denak moldatu ditut neure modura.

Izan du berak entzuteko paradarik?

Ez, dagoenetan ez.

“Hondartza galduak” kantan dio: Ez naiz itzuliko, nora itzuliko naiz ba?, sarritan ageri den deserrotuaren figura da. Nola dago bera?

Ez dakit. Uste dut bere liburuen izenburuak ikustea aski dela, gai hauek normaltzat hartzeko bere eginkizunean, Ni ez naiz hemengoa, Ez gara gure baitakoak, Han izanik hona naiz. Baina horiek dira nire belaunaldiaren parte baten ahotsa, uste dut disko hau mintzo dela egiazki nire belaunaldiko batzuen ahotik.

Kantautore hitza aipatu izan dizute. Ez dakit kutsu latinoarekin baino anglosaxoniarrarekin, formatu txikiarekin, countryarekin-eta gehiago identifikatzen zaren.

Kantautore berba bat baino ez da. Bere garaian oso konnotazio negatiboak izan zituen, jendea aspertu egin baitzen horrelako kantariekin, mezuarekin engaiatuak eta abar. Gaur egun kantautore, hitz zatarra baina aski deskriptiboa da espainolez, esateko bere kantuak egin eta kantatzen duela. Maiz deitzen zaio sekula kanta bat idatzi ez duenari, eta orduan aski hutsala den berba da. Ingelesez ez dago horretarako hitzik, singer song writer erabiltzen da, kantari eta kantagilea. Beti esaten dut nik jakin nuela kantautorea nintzela lehendabizikoz Madrilen jo nuenean, behin ere ez nuen horrelakorik pentsatu. Nire lagun gehienek jotzen zuten rock taldeetan, eta horrelako giroan bizi nituen gauzak. Estilistikoki zaila da batzuetan gauzak sailkatzea, baina ez daukat eragozpenik.

Mugarri batzuk izan dituzu zure ibilbidean, Londres, New York, Hiru Trukuren esperientzia... Joseba Tapiak oraintsu aipatu zuen beretzat ere garrantzia izan zuela zuek eta ahalik eta biluzien jotzeko molde hori ezagutzea

Niretzat gauzatze bat izan zen, Hiru Truku horretarako egin zen. Kantu zaharrak nik modu baten ulertzen nituen, ez bitan edo hirutan, eta behar zen formazio bat eta ez gehiago ez gutxiago hori egiteko. Hortik abiatu ginen. Esan nahi dudana da nik pertsonalki horraino iristeko asko deliberatu behar izan nuela, eta garbi neukan nora joango nintzen joatekotan. Gero talentu handiko bi musikarirekin elkartu nintzen eta hortik atera zen. Niretzat Hiru Truku da Hiru Trukuk kantatzen zituen kantuak eta moldeak, horiek eskatzen zutena.

Batetik bigarrena eta hirugarrena ekarri zituen, bada zerbaiten seinale.

Kantu molde hori, baladak-eta, hor zeuden, askotan hizkuntzagatik jasoak eta ez musika aldetik, eta halako bide bihurrietatik nigana iritsi ziren batzuk aspaldiko denboretan. Nire zaletasun handia da kantu zaharra, Euskal Herrikoa eta mundukoa, eta horren ondorioz etorri zen. Beste diziplina bat izan da, kantatzeko beste modu bat.

Baina ekarri dio Ruper Ordorikari bakarkako lanerako ikasgairik?

Horrek beti dakar. Baina ni bakarrik hasi nintzen. Lehendabiziko grabazioa bakar-bakarrik egin nuen Donibane-Lohizunen, nahiz ez ditudan zintak tamalez, Jean Phocasek grabatu zidan 78 edo 79an, soldadu nintzela.

Orain, Memoriaren Mapak-en, oso kartografia zabal baten datoz hitzak. Kantu zaharrak izan gabe badaukate han-hemenka jasotakoaren itxura, aurkezpenari dagokionez.

Azkenengo diskoetan egin izan ditut taldearekin estudioan kantuak. Erakusten nizkien hona etortzen zirenean eta orduan grabatzen genituen. Eta halako batean pentsatu nuen egin nezakeela alderantziz, neuk atondu eta itxi kantua. Saiatzen naiz ahalik eta malgutasun handiena edukitzen, musikariekin harreman hori probesteko, kantuak itxi barik, egiten ditut egiturak, harmoniak, letrak ere bai, eta gero grabatzeko tenorean erakutsi egiten diet kantua. Hortxe saiatzen naiz euren input-a ahalik eta handiena izan dadin. Kasu honetan pentsatu nuen alderantziz egin nezakeela, horretarako behar da, sukaldari batek esango lukeen moduan, genero ona. Nik oso garbi ikusi nuen proiektua, sonoritate bat dator, badakit jendeari hori ez zaiola gehiegi ardura eta ez du zertan gainera, baina metodoa izugarri inportantea edozein prozedura tekniko behar den eginkizunetan. Eta metodoa guztiz ezberdina izan da azken diskoen aldean, niretzat ez izan lan erraza alde horretatik. Antzinako moduan grabatzea ez da erraza.

Baina esan duzunez, behin sartutakoan bulkada modukoa izan zen.

New Yorkera joan nintzenerako bai, baina hemengo lana ez. Ordurako Azkaraten dena neukan grabatuta.

Lera-zakurren kantarekin abiatzen da diskoa, galdera asko dauzkan kanta da, bai zuk kantetan, bai Sarrionandiak bai zuk ohi dituzuen galdera asko daude, gero “Ibaizabal”, Durangori buruz, Hiriak singlea, goranzko bide moduko bat darama, geroz eta jantziago doaz kantak bere biluzian, eta amaiera oso biluzia eta era berean indartsua da.

Horrelako disko batean, hain gertu eta gauzak mahai gainean daudenean ez da hain nabarmena gauzak nola sailkatu.

Zalantzak izan dituzu ?

Bai, beti izan ditut. Ez zaitut gustatzen nik egitea horrelakorik. Eta bai, batzuetan ni bakar-bakarrik nago eta beste zenbaitzuetan badaude horrelako ukitu batzuk. Nik argazkia ikusten dut eta hala da, uste dut badagoela osotasun bat, badagoela hari bat hor nonbaiten, eta niretzat esperientzia bat izan da horrela egitea, eta asko ikasi dut.

Hari horrekin, kanta bakoitzak bere ñabardura du, “Ez da itzuliko”n perkusioa adibidez.

Bai, tinbrikoki oso ezberdina da, oso anitza da.

Eta azken kantan ahotsa bera.

Baina denetan dago ahotsa oso presente. Nik uste dut hau dela egin dudan luzeena, gertuena, ahalik eta tresneria gutxien nigandik eta entzulearen artean, alde horretan oso garbia da.

Lurrak eta hezurrak-ek badauka Ameriketako indiarren ikuspegi hori, hainbeste errepiderekin hemen ahaztuxe daukaguna. "Gero eta gutxiago gara ginenak”… belaunaldiaren kontua dator.

Iruditzen zait aski kanta dramatikotzat har daitekeela, baina badu lehen aipatu duzun oihartzun hori beste kulturetan, desagertutako kulturetan entzun ohi diren kantu molde horiek. Bada gai zentrala euskaldun askorentzat.

Atzera begiratzen duzu? Badira urte batzuk, disko asko, “bagaituk nor” pentsatzeko moduan

Bai, hori ere egoten da, edozeinek ikusten du hori bere eginkizunean eta nik ere bai. Baina gauza bitxia da, nik sentitzen dut oraindik gauza asko ditudala ikasteko. Esaterako Hiru Truku osatzeko ideiatik gero hiru disko horietara dagoen tartea, zenbat kontzertu dagoen. Horrek guztiak babestu egiten zaitu, ibilbide batek, gehitxoago bizi izan dugu eta horrek asko balio du. Ni beti ari naiz pentsatzen hurrengo gauzekin, disko bat ni bezalako musikarientzat da zuzenean aritzeko aitzakia da askotan, beste molde batean. Nik beti gogoetan dihardut, nola egin zuzenekoak-eta.

Baina aspaldion asko zabiltza.

Asko ibili gara, bai, orain dela urtebete arte Hiru Trukurekin ibili ginen negu batez jo eta su, eta gero taldearekin etengabe, beste zenbaitzuetan kontzertu akustikoak egin ditut kontrabaxuarekin, eta abenduan hastekoa naiz horrekin, bakarrik tarte batean.

Beraz, hasierako urteetan egondako beste zalantzak uxatuta daude? Oso zentratuta zabiltza, bai kontzertuetan bai sormenean.

Bai, nire zalantzak uneotan beste batzuk dira, ez dira sasoi errazak musikarientzat, eta ni ez nago lehengo sasoi horretan.

Jon Pirisekin ibiliko zara aurrerantzean kontrabaxuarekin. Zer izango da?

Disko honen ardatzean, abenduaren erdialdean hasiko gara lurralde guztietan, aretoak gehiago zainduta. Aurkezpenak izango dira, eta bistan da, beste kantu batzuk ere bai. Egin izan ditudan emanaldietan oso gustura aritu naiz, sentitzen dut polita izango dela.

Badakizu gaztetxo publikoarena baino kultu kantaria zarena. Entzule leiala daukazu, asko jarraitzen dizuna.

Bai, jakitun naiz. Halaxe da, askotan entzungo zenidan, ez dut inoiz faltan izan, nahiz kopuruak aldatzen diren. Beharrezkoa da, denok behar dugu jende hori, eta nik gogoan edukitzen dut gauzak egiteko orduan. Kostatu zait hori ere ikastea, batzutan jakintzat ematen duzu edo iruditzen zaizu ez dela elegantea horrelako pentsakizunetan ibiltzea. Beste sasoi batekoak gara, behar duzu denbora bat konturatzeko lehendabizikoz entzuten dizunak beti gauza berria entzungo duela, baina betidanik zure gauzekin laketu denak behar du zerbait berezia. Niri ondo etortzen zait horrelako gauzetan pentsatzea noizean behin.

Ez dakit horrek baduen eraginik sortzerakoan.

Nik uste dut nekez egingo duzula aurrera zeure gauza egin gabe. Egin dezakezu merkatu bat dagoen mundu batean, talentu handiz diseinatu ditzakezu proiektuak, baina gure arloan balio duen bakarra norberaren gauzak dira. Gero, bide askoren konfluentziarekin, suerte apur batekin, besterik ez baituzu alde, ez dago babes lekurik, norberak ganbaran gauzak gordez gero, eta zentzuekin jokatuz gero artistikoki, denborarekin baduzu abagunea hori gauza dadin.

Elkarrekin dakarzu lan hau, aurrekoak Metaken eskutik etorri ziren.

Libertate handia izan dut lana egiteko. Ez naiz horretaz mintzatu lagunekin eta, aski traumatikoa izan da berriz hartzea bidea. Gertatu zenean ez nintzen hainbeste jabetu, zeren eta bagenuen bide asko egina, hainbat etxetan diskoa, Madrilen-eta, banituen beste lauzpabost Metaken. Eta bai, harreman pertsonalak aldatu behar dira, baina hemen askatasun handia izan dut.

Hitzetara itzulita, zer gaineratu? Gelditu dira kanpoan batzuk?

Landutakorik ez. Bai zirriborro batzuk, beti bezala, baina iruditu zitzaidan hor zegoela behar nuena.

Izenburuan bertan doa kartografia, atlas itxura dauka diskoa.

Galdera izango litzateke ote den atlas geografikoa ala nonbait barreneko geografiaren batena. Nik behintzat esango nuke norabide horretatik ezarri niola Memoriaren mapan, nahiz Hondartza Galduan kantan agertzen den zerbait den. Esaten dute gizakiaren lehen borroka hori dela, non dagoen, lekuaz jabetzea, umearen ingurune hori, eta gutariko askorentzako horrela da bizi guztian. Bai formalki, bai ideologikoki, bai fisikoki.

Non gauden etengabe galdetu beharra, beti euskaldun agertu beharra.

Aspaldiko ideia da, Liliput. Bada Sarrionandiaren atal bat gutxi aipatzen duguna, bere umorea eta maitasunaren eta sexuaren inguruko testuak. Lehengoan bere hiru libururen berrargitalpenean egon nintzen, eta Bernardo Atxagak esaten zuen hori. Disko honetan ere badago bere parte hori. Sarriren konpromiso handiena niretzat bere berbeta da, badu zehaztasun oso berezi bat hizkuntza erabiltzean betitik. Eta hori kanturako oso baliagarria da, ez dakit hor ote den hainbeste jendek erabiltzearen arrazoia, baina litekeena da, badirudi zenbait testu ikusi egiten dituzula entzutearekin batera, eta niretzat hori dohain handia da. Hori guztia nire harreman pertsonalaz aparte.

Aipatu duzu Galtzetan gordetzeko koblak, koplak direla eta beraz kanturako sortuak, egituraz eta.

Baina oso egitura berezia, Etxepareren neurri zaharra.

Kasu honetan ere badago behin edo behin kopla antzeko egitura, baina ia beti egitura librea dauka. Hori kanturako zailtasuna ala askatasuna da?

Nik uste dut gure eztabaiden artean beti dagoela hori presente, errimarena eta. Errima lotsa ematen dien errekurtsoa da oraindik gure belaunaldiko idazleei, baina kantuan errima badabil. Badaude gauza oso libreak eta beste batzuk beste era batera eginak. Niretzat estilistikoki oso kantu ezberdinak dira euren artean. Badira poema izateko sortuak, baina nik nire alorrera ekarriak, badira kantu izateko sortuak, eta ezertako sortuak ez direnak ere bai.

Kantak beste hedapen bat erdiesteko bide direla esan izan dute poeta batzuek.

Ez, nik ez dut inongo asmorik, bera aski adierazkorra da bere idatzien bidez. Berak badu abantaila bat, ez da jabetzen bere alde mitikoaz, ez dauka inongo eraginik bere eginkizunean eta hori ere ezagun da. Nolabait ere idazle-gorputz txiki horretako tirabirek eta tokia hartzeko borrokek ez dute ukitzen, horrek asko balio du eta ezagun da bere obran.

Sarrionandiaren hitzekin orain, bestelakoan zer irakurri ohi du Ruper Ordorika?

Denetik irakurtzen dut, ez ardatz bati jarraiki, ez bada disko bat daukadanean esku artean, orduan irakurtzen ditut zenbait gauza. Eta horiek, ez besterik. Momentu honetan nire irudipena da euskaraz irakurtzen dudan gauza gehienetan badagoela uniformizazio handiagoa, hizkuntza bat, badago estandarizazio bat, mendetan euskaldunek jarraitu dutena beharbada, baina ondorio ez hain positiboak ere baditu. Badago halako berdintasun bat, hizkera aldetik eta abar. Eta bestetik iruditzen zait fikzioan ez ote den falta bizipenik, eskertuko nuke eskarmentu handiagoko lekutik mintzatzea idazleak, askotan erretorikarako joera handia dagoela iruditzen zait. Eta ikusten dudanean idazle batek edaten duela beste iturri batzuetatik laketzen naiz. Badu loturarik hizkuntzarekin berarekin, aitortu behar dut. Baina oro har orain daukadan sentsazioa hori da, ugaltzen ari da erdiko maila, musikan bezalatsu, asko igo da, baina gutxiagotan entzuten dira ahots ezberdinak. Horrek badu alde positiboa: lortzen ari gara estandarra.

Eta musikan?

Esango nuke ez gabiltzala aparte, badago horrelakorik. Baina oinarrizko maila asko igo da urte hauetan, izugarri.

Ia hogeita hamar urte lanean eta Pott-eko lagunen soka luzea da.

Horrela etorri da gauza, ez zait iruditzen inoren ahalegina denik, afinitate selektiboak edo kointzidentzia. Aipatzen ditugu izen horiek baina jende asko dago lagun dudana, eta lehen nola entzuleagatik galdetzen zenidan, iruditzen zait oinarrizkoa dela. Beharrezkoa den heinean ezin da sortu berez, norberak bilatu behar du nahi izanez gero eta behartu ere bai, hor badago, nahiz ez ikusi aspaldi... horregatik esan dizut ospakizunarena. Oso urrutikoak izan arren, disko honek ospatzen du bere berbak eta nigan lortzen duen oihartzuna. Kantuaren gauza galduak kantatu nuen azken diskoak, eta hor ere oso gauza zehatzak esaten ditu jendeari eta gure sasoiari buruz. Niretzako disko hau pausu bat da horretan.

Oraintsu Emine Sevgi idazleak ziostan Istanbulera zihoanean bere garaikideak jende gaztearen aurpegietan bilatzen zituela, duela berrogei urte alde egin arren. Horrelako zerbait pasa dakioke kanpoan dagoenari?

Iruditzen zait toki horren bila denok gabiltzala. Erbestetik mintzo denak ere, beharbada bere berbak mintzatu zaizkigu zehazki, guk entzun nahi ditugun gauzak ulertuko ditugu, zergatik? Beharbada barrenean badaukagulako guk ere erbeste hori, bestelako bihotz bat, ez direlako betetzen ametsak, ez direlako maitasunak osatzen, badirelako gai batzuk oinarrian daudenak. Idazle handiak egiten ditu gai horiek ukitu, eta nonahikoa den arren, gure hizkuntzan mintzo bada, eta mintzo bada edertasunez eta jakituriaz, mintzo da zuk nahi zenukeen bezala. Horrelako zerbait dago, ez dut esaten belaunaldi zentzu horretan. Baina badago ospakizun bat, Etxeparek esaten zuen bezala, benedika fortuna, hala enkontru hona! Halako batean elkartu eta hona etorri gara.

Estrategiak

Berrian 2006-XI-26an argitaratua
Ikastolen aldeko Bizkai-Gipuzkoako jaietan entzuten den espainieragatik amorratzea, eta poztea Herri Urratsen frantsesak izan duen gorakadagatik, ez da kontraesana. Lehena euskara politikatik baztertu eta aurpegi alaiz aurkeztu eta disneytar itxura emateko asmoen ondorio da. Borroka hitza ezabatu guran, edukiz hustu dute helburua ahalik eta jende gehien hurbil dadin. Bigarrenak ere bide berbera har dezake ziur aski, baina oraindik orain errezeloz begiratzen zion jende askorekiko -euskaldunak asko-harresiak hausteko urratsa dela pentsatu gura dut.
EHEko lagun batek (euskaldunak %80tik gorako herri batetik Nafarroa erdialdera bizitzera joan ondotik) aspaldi aipatu zidan zer-nolako eztabaidak zituen beste kide askorekin lan-ildoak desberdinak behar zutela zehazterakoan.
Balantzea geure barrura begira ere egin dezagun: Araba-Nafarroako mugako herri txikiak, orain hamarkada gutxi erdaldunduak eta erabat abertzaleak, euskaldunduta ote daude honezkero? Espraia berdin erabili behar da eremu administratibo guztietan? Eta legearen aurrean ondoen gauden euskaldunok, ba ote dakigu legeak aitortzen dizkigun eskubide guztiak baliatzen? Euskaraz egin diezaguten dugun eskubidea gorabehera, ez ote da inteligenteagoa euskara erabiltzeko eskubidea muturrera eroatea? Osakidetzan, INEMen, unibertsitatean, bulego orotan ilarak sorrarazi, ez langile euskaldunak eskatzen, euskaraz egin eta kito, ea nork daukan komunikazio-arazoa. Askok nahiko lukete teorian aitortuta dauzkagun eskubideak izatea, bada horiei zuku gehiago ateratzeko ordua.

Gara-nTasmania "deskubritzen"

Kazetariak badaki dabilenari gertatzen zaiola, eta badago aski kontu presaka begiratzeko denborapasen inguruko orrialdeetan ere zuzenketetan ibiltzeko, baina antologikoa Garako gaurko efemeridea:
1642- Abel Janzoon Tasman descubre la isla que lleva su nombre: Tasmania (Abel Janzoon Tasman-ek bere izena daraman uhartea aurkitzen du).

Eta irudika dezakezu delako Tasman horren harridura aurpegia, uharte batera heldu eta bere izena daukala aurkitzen duelarik. Ez da gutxi, uhartea aurkitu eta kasualitatea, norbere izenez deitzen diotela ikusi! Tasmaniako aborigenen begirunea erabatekoa, galduta ei zeudenez aurkitu eta urte gutxian sarraskitu eta erabateko genozidioaren biktima egingo zituztenekiko.

Arkaitz Estiballes nagusi Gernikan

Garan 2006-XI-20an argitaratua

Pronostikoak bete eta aurtengo Bizkaiko Bertsolari Txepelketarako faborito nagusietakoa dela nabarmendu zuen atzo Arkaitz Estiballesek Gernikan jokatutako lehen finalaurrean. Bilboko finaleko lehen txartela eskuratu zuen galdakoztarrak. Xabi Paia geratu zen atzetik, eta hark ere ia ziur dauka Euskaldunan egotea. Besteek hurrengo saioen zain egon beharko dute.
Ustekabe handirik gabe 2004ko finalistak izan ziren sei bertsolarietan finen ibili zirenak, baina bitxikeria hurrengo hiru sailkatuen artean dago: Gorka Ostolaza, Joseba Artza eta Oihana Bartra; 494, 493 eta 492,5 puntu dituzte hurrenez hurren. Hamalau bertsoren ostean sei epaileren puntuazioak direla kontuan izanik, begi bistakoa da hiruren artean egon zen berdintasuna.

Seigarren lekua Juanjo Respaldizarentzat izan zen. Txapelketei agur esateko eguna zuen atzo, azken bertsoan aitortu zuenez: Bizkaiko bertsolaritzako izen garrantzitsua da orozkoarra. Finalak Arriaga antzokian egiten zirenetik etxeko euskara dotorean ondu ditu bertsoak; ausarta izan da aurten ere txapelketan parte hartzen, eta finalaurreko txartela izan du sari. Atzo ez zuen bere onena eman, baina utzi zuen ale ederrik tarteka.

Respaldizak berak eta Joseba Artzak ekin zioten saioari, etxera bidalitako senegaldarren paperean. «Guri zergatik tokatu jaku munduko alde baltzena?» eta «esperantzea euki behar dau berez ezer ez daukonak» amaiera politak biribildu zituen orozkoarrak, eta elkarrizketa polita osatu zuten biek ere.

Xabi Paiak umoretik jo zuen mendiko etxola batean babestuta hogeita lau ordu zeramatzatela gaitzat jarri ziotenean. «Hemen be badauz neure gustuko beste mendi batzuk» arrazoiari indartsu erantzun zion Oihana Bartrak «mendi honeek zuk ezetz igon oxigenoagaz ere», eta «ibiliko naz betiko legez gustora/ oxigenoa emon ezkero biok ahotik ahora» jarraitu zuen Paiak, baina ez zuten asmatu ofizioaren amaieran.

Gorka Ostolazak eta Arkaitz Estiballesek ale ederrak bota zituzten, baina ez zuten elkarrizketa ontzen asmatu alaba espetxean daukaten gurasoen paperean. Saioan aurrera egin ahala egin zuten biek gorantz.

Poto eta guzti, polito

Zortziko txikian Xabi Paiak dotore osatu zituen bertsoak, hozkailuan letxuga orria soilik zeukala. Hurrengo ofizioan (hamar urte elkarrekin dagoen bikotea, bakoitza bere etxean oraindik) oso ondo aritu ziren Bartra eta Ostolaza, azkenak azkenean poto egin bazuen ere. Bilbotarrak aurreko gaiko letxuga gaian sartzen asmatu zuen, eta bigarren bertso bikaina utzi zuen: «Bueno, baina ez gara ondino agure/ nirea ondino nire ta zure zure/ ta ez daigun bihurtu hori dana gure/ ez gendun aguantauko hamar minutu be».

Azken ofizioan komunean jarri zituzten Estiballes eta Artza; berriz ere ale eder askoak joan ziren. Gaia entzunda ezin harritu eskatologiko samar aritzea. Estiballesek ofizioa zabaltzen daukan abilezia agertu zuen goitik behera deskribapenez hornitutako lehen bertsoan, eta Artzak ederto osatu zuen elkarrizketa bere papera finkatuz («gorputz honetan ez dut faltako indarrik/ baina ateratzen zait haizea bakarrik»). Galdakoztarrak bigarrenean poto eginda ere (bera ez zen konturatu, «eta eskerrak», saioaren amaieran aitortu zuen legez), entzuleak eskertzen duen solasaldi fresko eta irrigarria egin zuten. Azken bertsoetan, egunkaria hizpide, «pasako al dizkizut erdiko orriak?» galdetu zion Estiballesek, eta Joseba Artzak erantzun: «prentsak kakalarria ekartzen didanez/ altuan irakurri zaidazu mesedez».

Hamarreko txikiko saioak gorabehera gehiago izan zuen; ez zen ofizio biribilik izan baina banakako ale ederrak bai. Ostolazak eskale rolean botatako «aurrera egingo dugu atzea lagata/ izar azpian ondo moldatzen gara ta» adibidez, edo Paia eta Estiballesek abade lanean kantatutako zenbait puntu.

Kartzelan gora

Azken lanean nabarmendu zen Arkaitz Estiballes. «Bakearen herria ei dogu Gernika» puntuari honela erantzun zion: «Faxistek utzi zuten guztia kiskalita/ horregatik du izen horixe jarrita/ ordukoa ez dadin berriz errepika». Gaia zabala zen, etxeko atea itxi eta ohean sartuta ez zeudela lasai zioten. Senarren mehatxua zuten emakumeen paperean fin ibili ziren Xabi Paia eta Gorka Ostolaza, baita Artza bezperako istilu baten ostean beldurrak itota, eta Oihana Bartra preso ohiaren lekuan ere. Baina atzoko garaileak doinu berria ekarri zuen, Benito Lertxundiren “Loretxoa”ri Unai Ormaetxeak egindako bertsotarako moldaketa, eta oso ondo aritu zen. Lagunak atxilotu ostean bere bila etor zitezkeen beldurrez, «orain daukadan ezinegona ez diot opa inori» amaitu zuen lehen bertsoa, eta bigarrena, bikaina: «Mila zalantza, milaka beldur etortzen zaizkit burura/ erropak jantzi kotxea hartu eta zeharkatu muga/ edo bestela egin dezaket ez dakidanan itxura/ bertan gelditu baina horrek ere kendu behar dit logura/ zenbat polizi ze atxiloketa sufrimendu ta tortura/ lagun arteko ametsa zena amesgaizto bihurtu da». Goi mailako bertsoa eginda burutu zuen atzoko lana Estiballesek: «etor daitezela Polizia, Ertzaintza, Guardia Zibila/ entre- gatzeko asmorik ez dut etor daitezela bila». -

Artozkitik Urbinara

Berrian 2006-XI-19an argitaratua

Marka da gurea: Euskal Herria batu eta bake eta autodeterminaziora bidean dagoela sinetsita asko, eta AHT bezalako egitasmoak gelditzea ezinezkoa dela sinetsita.

Ondo ei daude protesta eta eztabaida, baina aurretik Itoitz, Boroa, Urbina-Maltzaga autobidea, kirol-portuak, Zabalgarbi eta beste hainbat ziri sartu dizkigutelarik, ezinezkotzat jotzen dute besteak geldiaraztea. Estatu baten gobernu, polizia, militar, epaile eta enparauei aurre egiteko gai, eta autonomiatxo bateko eta bizpahiru diputaziotako ideia zoroekin ezin. Hamaika ikusteko jaioak.

Herri honetan egitasmo txikitzaileak geldiarazi dituen borroka molde bakarra su-etenean dago uneotan. Baina ez dago negoziazio mahaiko gai zerrendan, afera garrantzitsuagoak daude, noski.

Eta armak isilduta dena posible zela, sekulako mobilizazioa eta desobedientzia zibila iragarri zutenak ez dira inon ageri. Borroka armatua edo gose-greba, rotaflexak edo garabietara kateatuta, betikoak ikusi ditut nik ekinean.

Norbaitek esan zuen mende laurdenean lur zati hau kudeatu dutenak urduri zebiltzala, audientziak ezker abertzalea eta PSOE soilik eskatzen dituela eta. Inork ez ei die jaramonik egiten, eta urduri. Urduritasuna baino, isilpeko lana nabari diet nik, pagotxa amaitu aurretik dena lotuta uzteko. Lotuta eta ondo lotuta. Ea deskuiduan bestea bideratu eta jendearen arreta beste norabait doan. Baina ordurako berandu izango da.

Arriskuak

Berrian 2006-XI-12an argitaratua

Badakit, apoak irentsi beharko direlarik, berbak kontuz erabili behar direla eta eufemismoak ere zilegi direla, baina PPri aitortu beharko zaio bera mintzo dela argien. Kataluniako estatutuan, PSOEk saldu gura zuen nazio urardotuaren gainetik, berak nabarmendu zuen nazioaren aitortza ez zela espainiar nazionalistak lasaitzeko paper sinboliko hutsala. Burujabetza eta aukeratzeko eskubidea dakar. ÒBai baina ez da ezer gertatzenÓ, kontzeptu ia ezdeusaren gainetik, argi eta garbi aipatu zituzten zeintzuk ziren nazio izatearen ondorioak. PP ez dago ondoriook onartzeko prest. PSOE gai ote den, hortxe gakoa. Sinple, gordin, baldar, baina argi eta garbi mintzo dira. Edo erresistentzia zapaldu edo berarekin negoziatu.

Oso ondo baliatu zuten erabateko gehiengoa izan zituzten lau urteak, oposiziorik gabe eta disidentzia klandestino bihurtuz. Eta oso ondo asmatu dute boterea galduta ere botereari eusten. Propaganda-sistema indartsua daukate oraindik, baina benetako boterea hurrengo gobernuak txokoan uzkur egotera behartzen dituen lege mordoak eta epaile leialek ematen dizkiote. Espainiako gobernua gidatzen duen alderdia berak bultzatutako sarean harrapatuta dabil. Ibarretxe eta Lopez auzibidean, eta bat baino gehiago gogoraraziz Espainiako konstituzioak ahalbidetzen duela presidentea kentzea traizio kasuan. Zalantzarik, egongo dela hori ere itsu-itsuan sinatuko duen epailerik?

Baina zer axola batzuen konplexuak eta besteen tentazio kolpistak heriotza-zigorra daukanari?

13. Kalea

Berrian 2006-XI-5ean argitaratua

Donostiako taldea» esan diete parajeotan, munduan atentzio apur bat jarri dutenek «espainiar»deitu diete buelta larregi eman barik. Euskaldunok ezer gutxi egiten dugu hor, noski, trikitia Grammy latinoetan horixe egiten da, latino, hau da, hispano. Baina donostiarrok lehendik zeudenez hispaniartuta, bejondeiela.

Poza Calle 13 bikoteak eman dit, «industriakoen» haserrea bestekoa. Reggaetona reggaearen sasikumea zela ikasi genuen, erritmo pobre baten perbertsioa, erritmoak eta merkatuak horiekin egiten duena aparteko kontuak direla erakutsi ziguten arte. Onartu dute nekatu egiten duela behin eta berriz gauza bera den reggaeton horrek, baina gogorarazi halaber besterik ikasterik izan ez duten askoren lehen erritmoak direla. Eta gero berbak datoz, noski.

Lehendik zeuzkaten umorez eta gordintasunez betetako kantak, «iparraldekoei» barre egiten dieten letra gaziak. Eta orduan estatubatuarrek Filiberto Ojeda hil zuten iazko irailean. Querido FBI kanta gogorra da, basakeria bati emandako erantzun bortitza. «Gaur gauean hamar marinel urkatu ditut», «iparralderantz jo behar da, hotz egiten duen lekura». Residente Calle 13.

Alternatiboak, bai, baina «masentzako» gura zuela bota zuen Residentek: «Nekatuta nengoen sektoreek bakarrik ulertzen zuten gauzak esaten, artearen sektoreak, bohemiaren sektoreak, doktore bihurtutako poetek, nik auzoetara iritsi gura nuen». Bere izena gogorarazteko diosku, kalearen pisua senti dezagun, Puerto Ricon, borikua eta harro.

Noiz arte

Berrian 2006-X-29an argitaratua

Erantzunik gabeko galdera. Egitasmo erraldoiak beharrezkoak direla onartuko bagenu -eta asko ematea da hori ere-, ezingo lukete erantzun noiz arte daukaten horrela jarraitzeko asmoa. Non dagoen muga, bi erreik hirugarrena eta hiriaren eraztun batek bigarrena dakarrela ikusita, zenbateraino jarraitzeko asmoa daukaten. Berba potoloen atzean oso epe meharrak daude. Alferrikakoak direla helburuak, bidean dago dena, geroz eta gehiago ekoiztea da kontua. Dabilen harrian...

Hizkuntzarekin ere asfaltoaren politika berbera da, egitasmoren bat badaukagun itxura egitea, beti itxura, baina inoiz ez eperik. Bota dirua adabakietan, baina ezin esan noiz arte den. 25 urtean ehuneko hamar «elebidundu» omen da. Biba zuek, datu gezurtiok sinetsita ere Mendebalde euskalduna... 150-200 urte barru izango da. Bidaia perfektua, «konponbidea» hitzean garrantzitsua bidea dela. Bestea, hor konpon. Nork eskatu kontuak mende bi barru?

Lagun batzuek esan didate Osakidetzako oposizioak erdaraz egitea aukeratu dutela. «Aurrekoan euskaraz eta erdarazko erantzunak ez zetozen bat. Eta, noski, zuzena espainolez zegoen». Internetez izena ematen ikusi nituen. Euskarazko bertsioan, betikoa, akatsak, erdarazko pasarteak... Itxurakeria eta gezurra nagusi elebitasunaren aitzakian. Erdaraz pentsatu, sortu, bizi, eta gero dena itzuli.

Badakite ez dela ezer gertatzen euskarazkoa txarto badago. Beti izango da ekialdekoena baino gehiago. Bada ez. Ekialdean argi utzi dute arrotza dela nagusi, mendebaldean arrotz garela dioskute behin eta berriz.

Baraurik

Berrian 2006-X-22an argitaratua

Oso oker ez banabil, datozen lau urteotan ere Boise izango da alkate euskalduna daukan hiriburu bakarra. Gure metropoli kosmopolitan behinik behin, jeltzaleek ez dute topatu medikuntza ikasketak Frantzian egiteko gai eta euskararako tarterik atera ez duen gizona baino hoberik.

Auzo berri-berria da gurea, azken urte parean eraikitako hiru mila etxebizitzaz osatua. Parkea umez josita dago arrastiko lehen ordutik, dozena erditik gora kafetegiak berdintsu, sekulako baby-boom-a daukagu. Ikastolak igarri du igoera, noski. Gaztez eta umez betetako parke eta kaleetan ibili gara beraz, egunotan Euskal Herriko beste hainbat txokotan bezala hizkuntza-erabileraren neurketa egiten. Hirurehun lagun zenbatu ditugu ordu bian, bederatzi euskaraz. Ehuneko hiru, hiri osoko datu altuenetakoa da. Hara hor EAEn herenak ei diren euskaldunak, hara hor gazteria elebiduna, tori Bilboko ehuneko hamabost euskaraduna. Taberna bakarrean dago BERRIA. Besteek hiriko egunkari bat eta Espainiako beste bizpahiru dauzkate.

Ismail ez dator tabernatik, igogailuan egin dut berarekin topo. Semetxoarekin dator, ohi baino hiztunago, pozik. Mutikoak gizontxo baten moduan egiten du berba euskaraz ere. Aitak dio bizkorregi ikasi duela mizkinkerian, «baina patata-tortilla polito irensten du munstrotxoak». «Tortilla!» egin du oihu haurrak. Berak ere pila-pila maite du.

Egun bereziak dira etxetik urrun dagoenarentzat. Bihar, kito baraua. Eid-al-Fitr zoriontsua denoi.

Genozidioak

Berrian 2006-X-15ean argitaratua

Arrazarena Hispanitate egun bihurtu zuten, eta PSOEren gobernuak aurten hori ere aldatu gura izan duela iruditu zait. Jai nazionalaren eguna deitu diote euskaraz ere egindako iragarkietan, nolabait uztailaren lauarekin eta hamalauarekin parekatu guran edo. Herri handi guztiek dauzkate euren miseriak, baina lotura gutxi urriaren hamabian ospatzen denaren parekorik. Kolonialismoak, arrazismoak, munduko gaurko desorekek, Ameriketako genozidioa eta Afrikako lau mendeko esklabo-merkataritza daukate iturri, eta horiek Kolonen lehorreratzea abiapuntu. Badakit Gaztelako ontziak heldu ezean portugesak laster zirela han, edo frantsesak edo holandarrak edo ingelesak... Historia historia da, baina besterik da pasarte ilunenak ospakizun bihurtzea. Bere historiaz lotsa den herri bakarra Alemania izango da ziur aski.

Ostegunean bertan galarazi zuen Frantziak armeniarren genozidioa ukatzea, eta Orhan Pamuken Nobel Saria jakinarazi zuten. Genozidioa salatzeagatik epaitu duten berberak kritikatu du Frantzia, salatzeko legez ukatzeko eskubidea dagoela jakitun. Eta frantsesa jarrera harroa delako, odolez betetako bere historia berrikusi gura ez duenarena. Inperio izan diren herri gehienetan dago bere krimenekiko jarrera errebisionista. Geuk ere izan dugu gure putakume galeria munduan barna inoren mertzenario lanean, baina inperiorik ez. Osterantzean militar euskaldunak ibiliko ziren Iruñean, euskalduntasuna munduan inposatu eta hedatzeaz harro. Aukeran, nahiago Berara joan.

Euskaldunak eta euskal herritarrak

Argian 2057. zenbakian argitaratua

Badakigu euskal herritar guztiak ez direla euskaldun. Baina euskaldun guztiak euskal herritar ote? Euskal Herriko biztanle gehienak ziur aski jatorri euskalduneko erdaldunak dira. Ez ditzagun ahaztu halaber, gaurko milaka euskaldunek ez dute arbaso euskaldunik. 50-60etako inmigrazioa antolatzeko aukera gutxi egon zen, oraindik ere mesprezuzko berba asko dago, euskararen galeran izandako eragina herri gutxi batzuetara mugatu arren. Inmigrazio berri honek badakartza aukerak. Latinoamerikarren salbuespenarekin agian, hizkuntza ikasteko prest datoz, hala behar izanez gero. Baina euskara «behartzea»ren konplexua daukagu. Alde gizatiarretik batetik -horren larri irudikatzen dugun pertsona zelan behartu, geuk ere ondo dakigun bezala, ezertarako beharrezko ez den hizkuntza ikastera?- eta hipokresia ere badagoela jakitun bestetik: orain arte hainbat eta hainbat abertzaleri, senideri, laguni, «barkatu» diogun kontraesana, zelan behartu heldu berriari? Integrazio-tresna aipa genezake, espainiarrek eta beste herri askok argi daukaten moduan. Leku askotan naziotasuna hartzeko beharrezko izaten da hizkuntza jakitea. Baina herri honetako gehienak polito «integratuta» bizi dira euskararen inolako beharrik gabe, euskaldunak ikusezinak bagina legez. Badakite aski dutela erdaraz bizitzea. Makurtuko gara eurenera. Alde espainolistek sarri salatu dute dirutza xahutu izana oso emaitza urriak lortzeko, eta onartu beharko diegu ez dabiltzala okerregi. Alderantzizko froga egin dezagun osterantzean: emandako urratsekin jarraituz gero noizko Euskal Herri euskalduna (barkatu, gaur ez da politikoki zuzena, erabil dezagun terminologia ofiziala, beraz: noizko hizkuntza ofizialetan -gutxienez- elebidun den Euskal Herria?). Argi dago: inoiz ez. Onar dezagun badagoela biztanleriaren zati bat inoiz ez dena euskaldunduko, baina noizko gainontzekoa? Esan hamar, hogei, berrogei urte, baina jarri epeak, eta bideak eta betebeharrak. Etorkinak ditugu horretarako jarrera malguena daukatenak. «Euskaldun» nozioari ondorio politikoa ematea. Euskal herritar oro euskalduna ez dela onartuta ere, euskara «behartu» gabe ere, saritu euskararen ezagutza, horretarako modurik errazenean: euskaldun orok euskal herritar izateko eskubidea aitortuta. Ondorio guztiekin, noski, paperak, lan-eskubidea eta abar, edozein europarrek dituen eskubideak aitortuta. Labur-labur: euskaraz dakienak automatikoki baditu paperak. Euskalduntzen dena euskal herritarra dela aitortzea baino ez da. Eta kito euskararen inposaketaren, hizkuntzaren zailtasunaren eta antzeko aitzakiak. Orduan bai Euskal Herri euskaldun eta koloreanitza. Baina, noski, horretarako euskal herritartasuna badela onartu beharko da aurrez.

Kazetari bat hil dute

Larunbatean heldu zen albistea, labur: «Kazetari bat hil dute Moskun». Beste bat, pentsatu nuen, Vladimir Putinen zerrenda luzean bat gehiago. Beste bat zen, baina ez zen edonor. Anna Politkovskaia zen ziur aski iragarritako hilketarako txartel gehien zuen kazetaria Errusian, baina horrexegatik ez genuen sinetsi gura gai izango zirenik.
Bere ausardiak, kazetaritza-lanek eta salaketek Mendebaldean lortutako oihartzunak nolabaiteko bizi-aseguru zituela sinetsi gura genuen. Sinetsi beharra geneukan, idaztea eta kazetaritza lan duinak ez eze beharrezkoak direla erakutsi digun emakume honengan.
Inork gutxik egin ez duen lan arriskutsuan ibili zen Anna Politkovskaia, Txetxeniako basakeriei buruzko zertzelada bakanak berari esker heldu dira Mendebaldera hein handi batean, Errusiako ustelkeriaren eta Kaukasoarekiko politika arrazista genozidaren berri eman digu, Putinen atzeko patioan sartzea debekatuta dagoen sasoiotan.
Bagenekien arriskutsua zela, hegazkinean pozoitzen saiatu dena atzera ere saiatuko dela, eta agian beldur ginen Groznin edo Ingushetiako bazterren baten betiko desagerraraziko ote zuten.
Moskun gertatu zen, egun argiz. Lapurretatik eta hilketatik bizi direnek beharrezko duten iluntasuna erdietsi dute, lapurretan eta genozidioan lasai jarraitzeko.
Guri salatzea baino ez zaigu gelditzen, amorrua adieraztea aldez edo moldez Anna Politkovskaiaren ahotsa isilarazteak mesede egiten dien kriminal guztiei. Hori, eta Izua Txetxenian, Gerra zikin bat, Txetxenia: Errusiar desohorea eta Putinen Errusia bezalako liburuak berrirakurri eta zabaltzeko konpromisoa.

Zelan emititu bost ordu euskaraz

Berrian 2006-10-8an argitaratua
Egin ezazue gura duzuena, inork ez du ikusiko», esan zien enpresako arduradunak lau gidoilariei. Hori du abiapuntu Tonino Benacquistaren Saga eleberriak. Frantziako telebista-kate bateko jabeak, legeak agindutako barne-produkzioko gutxieneko orduak bete ez dituztela ikusita, kuotari eusteko telesaila agintzen diete protagonistei. Ahalik merkeen, goizaldeko ordu txikietan emitituko da, inork ikusi ez arren.
Nobela hura etorri zitzaidan gogora lekuko telebisten araudia irakurrita. Eskualde gehienetan 19 ordu eta hamabi minutu emititu ahalko dituzte erdaraz, eta gainontzeko ia bost orduek euskaraz beharko dute. Barne-produkzioak hor ere telebistan orokorrean dagoen mailan egon beharko ei du, eta gainontzean ez nuen mugapen gehiagorik ikusi araudian.
Bizkaian, Gipuzkoan eta Araban lau ordu eta 48 minutukoa izango da euskararen kuota, 24 orduz emitituz gero. Gutxienez lau orduko barne-produkzioa eskatzen denez, horietatik 48 minutuk beharko dute gure hizkuntzan.
Tristeena da egun erdara hutsezkotzat ditugun kate batzuk kuotatik hurbil dabiltzala, tartekako kirol-emanaldiren bat, musika-programen aurkezpena eta duela hogei urteko euskara ikasteko programak emititzen. Ez dirudi oso zaila «euskararen hesia» gainditzen. Bestela, beti egongo da falta diren minutuak goizaldeko ordu txikietan ematea. Eta pornoak audientzia handiegia badauka kentzeko, merke-merke azpititulatu euskaraz eta hortxe beste ordu eta erdi. Kitto horrela kuotatxoen arazoak.

Euskaldunak eta euskal herritarrak

Argian 2057. zenbakian argitaratua

Badakigu euskal herritar guztiak ez direla euskaldun. Baina euskaldun guztiak euskal herritar ote? Euskal Herriko biztanle gehienak ziur aski jatorri euskalduneko erdaldunak dira. Ez ditzagun ahaztu halaber, gaurko milaka euskaldunek ez dute arbaso euskaldunik. 50-60etako inmigrazioa antolatzeko aukera gutxi egon zen, oraindik ere mesprezuzko berba asko dago, euskararen galeran izandako eragina herri gutxi batzuetara mugatu arren. Inmigrazio berri honek badakartza aukerak. Latinoamerikarren salbuespenarekin agian, hizkuntza ikasteko prest datoz, hala behar izanez gero. Baina euskara «behartzea»ren konplexua daukagu. Alde gizatiarretik batetik -horren larri irudikatzen dugun pertsona zelan behartu, geuk ere ondo dakigun bezala, ezertarako beharrezko ez den hizkuntza ikastera?- eta hipokresia ere badagoela jakitun bestetik: orain arte hainbat eta hainbat abertzaleri, senideri, laguni, «barkatu» diogun kontraesana, zelan behartu heldu berriari? Integrazio-tresna aipa genezake, espainiarrek eta beste herri askok argi daukaten moduan. Leku askotan naziotasuna hartzeko beharrezko izaten da hizkuntza jakitea. Baina herri honetako gehienak polito «integratuta» bizi dira euskararen inolako beharrik gabe, euskaldunak ikusezinak bagina legez. Badakite aski dutela erdaraz bizitzea. Makurtuko gara eurenera. Alde espainolistek sarri salatu dute dirutza xahutu izana oso emaitza urriak lortzeko, eta onartu beharko diegu ez dabiltzala okerregi. Alderantzizko froga egin dezagun osterantzean: emandako urratsekin jarraituz gero noizko Euskal Herri euskalduna (barkatu, gaur ez da politikoki zuzena, erabil dezagun terminologia ofiziala, beraz: noizko hizkuntza ofizialetan -gutxienez- elebidun den Euskal Herria?). Argi dago: inoiz ez. Onar dezagun badagoela biztanleriaren zati bat inoiz ez dena euskaldunduko, baina noizko gainontzekoa? Esan hamar, hogei, berrogei urte, baina jarri epeak, eta bideak eta betebeharrak. Etorkinak ditugu horretarako jarrera malguena daukatenak. «Euskaldun» nozioari ondorio politikoa ematea. Euskal herritar oro euskalduna ez dela onartuta ere, euskara «behartu» gabe ere, saritu euskararen ezagutza, horretarako modurik errazenean: euskaldun orok euskal herritar izateko eskubidea aitortuta. Ondorio guztiekin, noski, paperak, lan-eskubidea eta abar, edozein europarrek dituen eskubideak aitortuta. Labur-labur: euskaraz dakienak automatikoki baditu paperak. Euskalduntzen dena euskal herritarra dela aitortzea baino ez da. Eta kito euskararen inposaketaren, hizkuntzaren zailtasunaren eta antzeko aitzakiak. Orduan bai Euskal Herri euskaldun eta koloreanitza. Baina, noski, horretarako euskal herritartasuna badela onartu beharko da aurrez.

Mugak eta bide-seinaleak

Berrian argitaratua 2006-10-1ean
Curoniako penintsula munduko paraje berezienetakoa da. Ehun kilometro luze eta kilometro bat baino gutxiago zabal lekurik estuenean. Dunak, Baltikoa eta Curoniako aintzira alde banatara, pinuak eta hegaztiak, eta halako batean, parke nazionalaren erditik doan errepidean muga-seinaleak ageri dira, eta mugaldeko parafernalia: banderak, poliziak, diru-trukeak, miaketak, hesiak. Duela hamabost urte existitu ere egiten ez ziren zazpi muga zeharkatu ditut azken egunetan. Erraz askoak egun Europar Batasunean dauden herrialdeetakoak, zorrotzagoak EBtik kanpora dauden estatuetakoak... eta denetan zorrotzenak, atzera ere Batasuneko lurraldera sartu gura izanez gero, kanpotik barrurakoak. Gure Europa hau geroz eta gotorrago dago, itsasoa militarizatu hegoaldean eta ekialdean hesiak jaso, beti barbaroen beldur.
Mugazainari pasaportea eman eta agiriak zekarrena zekarrela euskalduna nintzela esan nion, armadunen aurrean eurak gura dutena izan ohi naiz paretik bizkor kentzeko balio badu, baina aizue, lituaniarra zen. Irribarre egin zidan. Gero autobusean aldamenekoak galdetu zidan: baina horixe bera gura duzue zuek, ezta? Esan nion nire inbidiak ez zeukala zerikusirik Ebro gaineko zubietan ikurrinak, hesiak edo pasaporteak eskatu eta miaketak euskaraz egingo zituzten poliziekin.
Mugak muga, hemengo errepide-seinaleetan Minsk, Helsinki, Varsovia, Berlin bezalako lekuak irakurtzen dituzu, bisarik eta mugarik ez baleude legez. Gurean oraindik mundua Pirinioetan edo Bidasoan amaitzen dela iragartzen duten "Frantzia" horiek ageri dira.
Baina nire inbidia Vilniusko geltokiko kioskoan dago, zabor-aldizkari mordo hori lituanieraz ikusita. Etxeratzeko ordua da.

Hamaika eta kuotak

Berrian 2006-9-24an argitaratua

Telesail amerikarrak ingelesez, latinoamerikarrak gaztelaniaz, errusiarrak errusieraz, dena azpititulatuta, eta beste bi, hiru, lau kanal bertako hizkuntzan, estonieraz, letonieraz, lituanieraz. Asteon ezagutzeko parada izan dugu. Elebakar jokatzen dute, eleanitz izateko bide bakarra delakoan, diglosiak ito ez ditzan.
Euskal Herriko hiri handienean dozena erdi telebista kate ditugu, denak erdara hutsez. «Hutsez?» Ez, antza, euskarak ba ei dauka bere zenbatekoa zenbaki orokorretan. Doako egunkariak ez dira telebistak baino gutxiago izango, horiek bai ia elebakarrak, ingelesezko orrialdea daukan hori salbu. Mende laurden -gutxienez- hizkuntza normaldu guran. Telebista kateen ehuneko hogeita bost euskaraz geneukan behinola, gaur ez da ehuneko bostera heltzen. Ez genituen hamaika telebista nahi, baina baditugu, euskaraz nahi ditugu.
Oraindik kuoten gaineko eztabaidak dituzte batzuek, azpitituluekiko itsu asko dagoen legez. Gureak baino nabarmen indartsuago diren hizkuntzek ingelesaren oldarretik babesteko neurriak hartzen badituzte, zelan jarri zalantzan kuoten beharra? Argi eta zehatzak: euskaldun edo ia euskaldun kopurua izan kuotarako neurgailu, zehaztu beharra dago euskaraz zer -inori erositako produktu zaharrak edo norberak ekoitziak- eta noiz -goizaldeko ordu txikietan euskararen zenbatekoa polito igo daiteke, gaia arautu ezean- egiten den.
Oraingoz inbidia baltiko honekin jarraituko dugu, telebistan eta, batez ere, kalean. A, eta ongi etorri, Hamaika.

Eta kitto Urruzuno...

Lo gutxi eginda amaitu ohi dira Urruzuno lehiaketako egunak, eta halaxe ekin diot nik ere, urruzunotarrak Frankfurtera bidean egon behar duten honetan. Vilniusen gelditu naiz bakarrik, aukera aprobetxatu eta inguruko herrialde ezezagun horretatik txangoa egiteko asmoz. Baina bakardadearen zama ere ez da erraza hamar egunez gauak eta egunak eta bisitak eta parrandak eta literatura ahalik ondoen elkarbanatzen ahalegindu ostean. Badirudi isiltasun handi batek hartu duela Vilniusko txoko hau, bisatua noiz amaituko zain nagoela. Bitartean, erraz irudikatzen ditut hegazkineko barre eta malkoak, oroitzapenen jiran. Urnieta, Lekeitio, Oiartzun, Vilnius, gaur gaua euskalkiz eta azentuz jantzi da, luze jo du, nekea aldean. Eta irribarrea egun eder horiengatik, geuk eman behar genuelakoan, neka-neka, zelan indarberritzen garen ikusiz, egite hutsean sormena zelan lehertzen den so. Ea zer dakarren mugaz bestaldeak.

Inbidia

Berrian 2006-9-17an argitaratua

Jauregi inguruko zalaparta ikusita, hurbildu zaio turismo-gidaria sarrerako ertzainari, eta gazteleraz galdetu dio zer gertatzen den. Hark euskaraz erantzun dio, eta herritarrak, haserre, gazteleraz erantzuteko agindu dio. Poliziak, berriz, ezetz, «zuk euskaraz jakin beharko zenuke, eta ulertu ere egiten duzu» ihardetsita. Ez dirudi oso anekdota sinesgarria, baina halaxe entzun dugu hemen, Baltikoko errepubliketan. Hamabost urtean, euskararen legeen denboraren erdian. Pentsa, BERRIA bera kide den hizkuntza gutxietuetako hedabideen Midas elkarteko kide dela egun Letonian errusieraz argitaratzen den egunkaria.

Poesian berrogeita hamar liburu berri urtean eta helduentzako nobelak apurtxo bat gehiago, neurri apal horretan dago estonierazko literatura, euskarazkotik hurbil samar. Estonierak berak milioi bat hiztun pasatxo ditu, ofizialki euskarak dituenak baino apur bat gehiago. Halako batean estatistiketatik kalera irten eta Tallinn hiriburuan -zer esanik ez, herrietan- estoniera nagusitasun osoan dagoela ikusten duzu, gazteak estonieraz dabiltzala, denek ingelesa -noizko ehortziko dugu bikoizketa eta azpitituluak hartu?- eta askok errusiera onartu baino hobeto ezagututa ere, etxekoa jaun eta jabe. Eta sartzen zara euskarak sinbolikotik beherako presentzia izan ohi duen saltoki horietako batean, liburu dendarik komertzialenean, eta sinetsi ezinik begiratzen dituzu aldizkari koloretsuak, itzulitako liburuak, bertako egileenak, onak eta txarrak. Eta bejondeiela eta sekulako inbidia diegula baino ezin diegu esan.

Lehen geltokitik abian

Etorri ginen eta bagoaz. Urruzunotarren lehen geltokia atzean uztear, hegoalderantz egiteko txanda heldu da, askok mapan ondo kokatuko ez lituzketen hiru herrialdeetatik bigarrenera. Lau egun bete izan dira Estonian, Tallinngo Alde Zaharra turista berriez eta mota guztietako ostatuz beteta. Eta estonieraz dena.

Hogei urte bete ditu Urruzuno lehiaketak, orduko irabazleen sasoian egungoak jaio barik zeuden. Bitartean ehunka gazte urruzunotar, gipuzkoarrak gehienak, bizkaitarrak gainontzeko ia guztiak, arabar, nafar eta lapurtar bakanak, beti gutxiegi. Inoiz baino urrunago heldu gara aurten, inoiz baino hurbilago dauzkagun herrialdeetara. Urruzunoko lehen bidaietan estaturik ez zeukaten herrialdeeak ziren, hizkuntza errusieraren betiko mehatxupean. Gaur independente dira, iparreko latitude honetan posible den berotasun handienean hartu gaituzte, eta halaxe erantzuten saiatu urruzunotarrak. Ez da falta parrandarik, ez da falta musikarik, ez da falta poesiarik.

Estonian Institute eta Estoniako Idazle Elkartekoekin egoteko aukera izan dugu, independente ere hizkuntza txikia dutela jakin dugu, literatura txikiak ere zelan defendatu daitezkeen zerbait gehiago ikasi dugu. Maite dugu txikitasuna, halaxe etorri gara Tartu unibertsitario honetara, eta halaxe eroan gaituzte gaurko bideek Värska-ra, setu etniako kideek munduan daukaten txokora. Altzairuzko Hesi berriak Setumaa erdibitu eta Errusiaren menpe utzi du setuen lurraldearen bi heren. Gutxi dira, antigoaleko ohitura eta hizkuntzari tiraka, naturaren harreman berezi horri eutsi diote eta halaxe heldu gara aintzira, lautada eta baso arteko mugaldera. Itzuleran, pinudiek babestutako hilobiak, mendetako historia; aldamenean, bide galduen ertzean taberna txikiak, denak wifi. Ahots txikiak, munduari geure talaiatxoetatik oihuka.

Dodotik ziber-uhartera

Berrian argitaratua 2006-9-10ean

Mascarenhas artxipelagoa Indiara bidean geltoki garrantzitsuena izan zen mendetan. Esperantza Oneko Lurmuturra igarota, edateko urez hornitzeko uharteak ziren. Portugaldarrek biztanlerik ez, baina dodo (ergel) izena jarri zioten txoria aurkitu zuten. Gizakiengana jakin-minez hurbiltzen zen lapikora bidean zela sumatu ezinik, mendetan inolako harraparirik gabe, hegaz egiteko gaitasuna galdu eta arrautzak edonon jartzen ohitu zen. Nederlandarrek eta eurekin heldutako arratoiek egin zuten beste guztia, urte gutxian ez zen dodorik. Lewis Carrollek Alicerentzat berreskuratu zuen. Gaur Maurizio uharte turistikoa da, eta oroigarri salduena existitzen ez den animalia baten irudi, postal eta panpinak dira.

Frantsesekin esklaboak heldu ziren, eta britainiarrekin langile indiarrak. Ingelesa da egun hizkuntza ofiziala, baina ia egunkari guztiak dira frantsesez, eta kreolera da nagusi kalean. Independentziaz geroztik nortasunaren ikur nagusi bihurtu da kreolera, bitxia da indiarrak frantses ukituarekin entzutea. Eurak izan dira kreoleraren bultzatzaileak, nortasun nazionala sendotu guran. Deskolonizazio urteetan zuri apurrek eta gutxiengo kreoleak -uharteko aberats eta txiroenek- independentziaren aurka bat egin zuten, gurago britainiar kolonia indiarrak nagusi ziren estatu baino. Gaur Afrikako bigarren estatu aberatsena dira, lehen zibez-uhartea bihurtzear. Eta bada dodoaren hezurduretako ADNarekin txoria berpiztea eskatzen duenik ere. Batzuetan gogoa ematen du dena pikutara bidali eta hiru mende barru berpizteko.

Mahfuz

Hil da Nagib Mahfuz, hiltzeko adin onean inondik ere, menderako bost urte falta. Eta azken une horretantxe lortu dugu euskaldunok azkenean Mahfuz euskaraz irakurri ahal izatea, Patxi Zubizarretari esker lehenik, berak itzuli baititu Mila eta bat gauen gauak eta laster argitaratuko den Mirarien kalezuloa, eta hor atzean etsi gabe egon direnak, ezjakintasunaren eta gutxiespenaren gainetik. Txalapartako ez dakit zenbat editore saiatu den Mahfuz itzultzeko eskubideak lortzen, intrasigentzia-harresi batekin topo egiteko. Euskaratzerik gura ez zenbait agente-literariok, euskara ez ei da Mahfuz irakurtzeko hizkuntza egokia, hura idazle bakezalea izan eta euskara... enfin, badakigu zer esan gura zuen, sinetsi gura ez dugun arren.
Jaramon gutxi egiten diren borrokatxo astun eta nekagarriak dira itzulpen-eskubideak lortzea, latinoamerikar idazleren batekin ere gertatu bezala. Agenteak ez ei zion zentzurik ikusten euskaldunok ulertzen genuen hizkuntza batera itzultzea. Eta Iparraldekoek? "Horiek frantsesa daukate, jatorrizkotik askoz hurbilago". Batzuek Nobel saria behar izan dute nor izateko Mendebaldearen aurrean, beste batzuk Mendebaldean ei gaude, baina oraindik oso zubi meharrak lotzen gaitu beregana.

Kitto beste bat

Agur beste Aste Nagusi bati. Balorazioa norberaren araberakoa izan ohi da, ez dut esango beraz potenteena izan denik niretzat lanez gainezka ibili ostean. Baina atera ditugu parrandarako gure tarteak ere, latza lehen egunekoa.
Gero, atzetik ibiltzea egokitu zaigu sarri, Aste Nagusiaren berri ematea, Mari Jaia dela, txupinera, pregoilaria... pregoilaria? Aipatu nuen bideoren batean, karu zegoela aurten pregoilaria ikustea, eta hala ere, zeuden aukeren artean onenetakoa begitandu zitzaidan bere egunean.
Igaz jadanik aurreratu zuen udalak konpartsei sartu gura zien gola, bere atean ere sartuko zuela konturatu barik ziur aski. Itsukeria handia da batzuengan, eta demokrazia SMS eta internetez bozkatzera mugatu eta fribolizatu dutenei, zer eskatu? Igaz jaietako kartela erabakitzeko sistema izan zen, aurten pregoilaria bera halaxe erabaki ei da... baina udaletik proposatutako hamar kideren artean, eta COPE, Correo eta enparauen bidez berri eman ostean. Hedabide euskaldunek ez ei dute Bilboko Aste Nagusiko pregoilaria hautatzeko sisteman zeresanik, euren bidez ez dugu ezer jakiterik, eta hamar hautagaietatik euskaldun bakarra Anne Igartiburu zen, beste bederatziak ere pentsa, azkenean nor irten zen. Eta konpartsak txupin garbia eskatzen, sartu berri dieten gol zikinari erantzuteko ezinean-edo. Egia da ez dela erraza udalagaz etengabeko borrokan ibiltzea, sekulako lana egiten dutela, baina eurak barik Aste Nagusirik ez dagoela jakitun, aurre egin beharko zaio behingoan jarrera autoritario horiei. Demokratikoz mozorrotu arren...

Badator Durangoko Azoka

Berrian 2006-VII-30ean argitaratua

Heldu da, urte osoko nekeen ostean. Beharginak beharrezko du atsedena, ordezkoek noizbait ordezkatu beharko dituzte finkoak, eta Durangorako liburuak noizbait idatzi beharko dira. Dozenaka irakasle, kazetari eta administrazioko behargini oporretako txanda heldu zaie. Eta berdin idazleok jasan behar dituzten bikote eta senideei.

Durangoko uztaren ereiaroa da, urte osoan pilatutako ideia eta ahaleginen azken txanpa. Gero, zuzenketa eta ukitu gutxi batzuk, argitaletxera joan-etorriak, eta lana egilearen eskuetatik kanpo dago, inprimategira bidean. Hortik aurrera, banaketa eta promozioa. Gure mundutxoan bizpahiru eguneko arreta eta ospe apur bat, liburua aurkeztu osteko egunetan. Eta azkenik, Durango, noski. Baina horiek guztiek, beharrezko izanda ere, zerikusi gutxi literaturarekin.

Literaturzale onak urte osokoak direla esango dizute, neguko egun laburretan ere leitzen dutenetakoak direla gogorarazteko. Beste batzuek urtean zehar astirik ez omen, eta udarako uzten dutela zaletasuna. Irakurleez dihardut, baina idazleak ere antzeratsu. Idazkuntzari urte osoan tartetxoa ateratzen diotenak ez dira beharbada etorkizuna ziurtatuen daukatenak, baina ziur nago ez dietela inbidia handirik idazteko ardura aisi eta opor uneei kentzen dietenei. Batzuek eta besteek ontzen dute gure literatura, aurtengo Durangon eta datorren urteko udan ere zer irakurria falta ez dadin.

Mediterraneoa

Berrian 2006-VII-23an argitaratua

Ez, ez, bizirik inoiz ez. Hilda bakarrik». Halaxe esan zidan arrantzaleak, egia zela itsasoan gauza asko ikusitakoak zirela eta baietz, ezikusi ere egin ziotela jitoan topatutako gorpuren bati. «Sekulako dirutza da, txo, eta patroiak argi esan zigun». Izan dira Dakarren, Abidjanen eta beste portu batzuetan polizoi igo eta Europa edo Kanarietara inoiz iritsi ez direnak. Gorpurik ez, deliturik ez, eta inork ez daki zer jazo den itsasoan. Berak izango du zerrenda. Desagertuen arima.

Katalan Herrietan, Andaluzian, Korsikan oporretan zaudetenok, heltzen ote dira Mediterraneoko misilen oihartzunik? Ala udako modako herrialdera joan zarete, Zipreko charter-a aprobetxatuz? Han bai hurbil ikuskizuna.

Patetikoa, negargarria, lotsagarria, berbak ere gutxi asteongo ikuskizunerako. Hortxe dago Malta, Europar Batasunera sartu berri, harro, bere hizkuntza txikia Bruselan ofizial, La Valletako harresiak apur bat gehiago goratzen. Andaluziako ontziak jaso zituen migratzaileak, ez dakit diru-kalkulurik eginda ala barrenak aginduta. Bost axola. Jarrera duinak estatuen merkealdiari bide egin zion, Libia, Malta, Andorra, Espainia eta Italia tartean «hamar beltz niretzat eta hik bost ametituz gero, horrenbesteko diru-laguntza».

Bitartean ontzia ez atzera ez aurrera, eguna joan eguna etorri Maltako uretan sartu ezinik, elkartasunaren prezioa ordaintzen itsasoko beharginak. Eta zer aurpegiratuko diote ezikusi egiten duen hurrengo patroiari? Zeinen ederra Mediterraneoa.

Ondareak

Berrian 2006-VII-16an argitaratua

Pozgarria da Bizkaiko zubia gizateriaren ondarearen zerrendan egotea. Bazterrotan antzina genekien bera zela dotoreena. Horregatik harritu nau beharbada entzuteak sei urte behar izan dituztela zerrendan sartzeko. Hain garrantzitsua balitz, hainbesteko lanik gabe ere egongo zen, ezta? Ala Egiptoko piramideetarako lan hori guztia egin behar izan da (bidaiak eta otorduak ordainduta, noski).

Bizkaiko zubiarekin batera sar litekeen leku mordoa otu zait laster, Bilbon bertan hasi eta Barakaldon, Sestaon, Urtuellan, Abanton edo Muskizen jarraituta. Ondare industrial handia daukagu Bizkaiko txoko honetan, baina ikuspuntu ekonomiko hutsa gailentzen denean, errazagoa da leku bakarra saritu eta hura egin erakarpen-leku. Askoz garestiagoa izango litzateke lantegi zaharrak mantendu edo egokitzea, museo duinak egitea, daukagun ondarea behar bezala gordetzea. Leku bakarrak gutxieneko inbertsioa eta irabazi handia ziurtatzen ditu. Eta ez dira eragozpen Zorrotzaurre , Abandoibarra edo Olabeaga egitasmoetarako.

Inork gutxik esan arren, lehendik zeuden Done Jakue bideko hainbat leku zerrendan, hala nola Ospitale-Pea, Baionako katedrala eta Donibane Garaziko Donejakue atea. Bertsolaritzak egin du ahalegina ondare ukiezin eta ahozkoaren zerrendan egoteko. Sardiniarren, georgiarren eta Baltikoko herrietako kantuak daude hor, baita Erdi Amerikako garifunen ohiturak eta hizkuntza ere. Bizkaiko zubirako erakutsitako borondatea eta gogoa ez dadila horretan gelditu.

Kanibalak

Berrian 2006-VII-9an argitaratua

Hildako gizonaren kutxa du izena Johnny Depp protagonista duen Karibeko piraten bigarren zatiak. Ostiralean estreinatu zuten Estatu Batuetan eta kritikak gogor egurtu du, baina dolarrak egiteko makina ei da. Hori baita filmen bigarren eta ondorengo zatien zeregin nagusia.

Oihartzun txikiagoa izan du filmatu duten Dominika uharteko indigenen kritikak. Historia ofizialak indiar baketsuen paperean sartu zituen gaztelarrak iritsi eta ia berehala desagertutako -desagerrarazitako- taino indigenak. Karibeei, berriz, rol odoltsua egokitu zaie, tainoen antzeko patua izan arren. Dominika eta Saint Vincent uharteetan baino ez daude gaur, hizkuntza galduta. Garinagu-a XVIII. mende amaieran Hondurasera deportatutakoen ondorengoek bakarrik gorde dute. Eta hala ere, kanibal beldurgarri-irrigarriak dira Johnny Deppen ondoan.

Garifunen Kontseiluak salatu duenez, «filmak ematen duen irudia, indigenak haragi-irrikaz dauden basatien pare agertzen, gezur handia da». Esklabotza justifikatzeko hedatutako mitoetako bat izan zen basati kanibalena. «Basatiek» arimarik ote zuten izan zen estreinakoa. Baietz erabaki zuten, arimarik ezean alferrekoak baitziren zibilizatzeko asmook, animaliak ez daude zibilizatzerik. Eta orduan kanibalak asmatu zituen Ingalaterrako erregeak: esklabotza egokia zen arima izan arren zibilizatu beharra zutenentzat. Kanibalentzat, adibidez. Edo komunistentzat, edo terroristentzat, edo...

Liburuak

Berrian argitaratua, Koldo Izagirrek aurreko igandean idatzitakoaren harira.
Norbaitek esan behar zuen, eta gehienok, negozioa hurbilegi dugulako-edo, isilik. Berriz ere Koldo Izagirrek urratsa. Liburua plastifikatzen irakatsi ziguten, gogoratuz ez direla idazteko, horretarako daudela koadernoak eta, zerbait idaztekotan, lapitzez eta ahalik finen egin behar dela. Eta, neba-arreba nagusirik gabe ere, gurasoen lagunen seme-alaba nagusiei deitzen irakatsi ziguten, ikastolan ia berbarik egiten ausartzen ez ginen haiei liburuak eskatzen. Edo agian inork ez zigun beren-beregi irakatsi, baina ikasi genuen ondo zaindu beharreko ondarea zela liburua. Eta guk jakin ez euskararen aurka ari ginela liburuari azala jartzen genion bakoitzean, norbaiti eskatzerakoan, eta fotokopiak egiten genituenean.
Bai, beste edozein ondare legez, ahalik luzeen iraun zezan ahalegindu behar zela ikasi genuen, izan liburu, garbigailu edo zapata. Eta gaur, garbigailu eta zapatak legez, apurtu eta berria erosteko eredua nagusitu da. Liburua ere hartu, idatzi, margotu eta bota, edizio berria hurrengo urtean. Denok dakigun legez, ingelesa, matematikak, natur-zientziak edo geografia izugarri aldatzen baitira urterik urte.
Kleenex-kultura da. Euskararen mesede, nonbait. Denean nagusitzen ari den eredua da: berria erostea baino garestiago bihurtu da ondo zaintzea eta, apurtuz gero, konpontzea. Testu-liburuen kontsumismoak eusten ei dio literatur-ekoizpenari etxe batzuetan. Eta pentsatzen jarrita, dena alderantziz balitz?

En castellano

Aizu-rako idatzia
Bilbon -eta Gasteizen, eta Iruñean, eta Barakaldon, eta...- euskaraz dakiela dakizunarekin baino ez duzu egiten euskaraz. Milaka euskaldun egonagatik, oraindik irribarre egiten diozu ezezagun hori euskalduna dela jakitean. Dendariari, kalegarbitzaileari, autobus-gidariari, ibilian dabilenari euskaraz egitea arazo bila ibiltzea da. Aurpegi arraroa jarriko dizute gehienek, baten batek apal esango dizu -agian “barkatu” ere gaineratuz- ez dakiela, eta askok haserre erantzungo dizute “niri espainolez”. 2006n. Gauzak lasai zeuden eta zertan zatoz gure armonia apurtzera politika-kontuekin? Ez, barkatu, nik Urlia kalea non zegoen baino ez nuen jakin gura.

Euskaraz egitea, leku askotan, hori guztia da oraindik. Industriala izandakoa zerbitzu-hiri bihurtu da, “We speak English” afixa dabil bazterretan, lotsagabe.

Bartzelona inguruko hirietan oso katalan gutxi entzuten da, baina katalanak ez du zertan uzkur ibili, honek jakingo ote du bere buruari galdezka. Denek dakite. Horrexegatik, parajeotako apustua ezagutza dela diot, erabilera baino gehiago. Nirekoikeri hutsez. Bost axola bizitza osoa espainolez egiten duen, euskaraz egin badezaket. Inposaketarik gabeko leloekin dabiltzanei arrazoi eman, bakoitzak gura duena erabil dezala. Baina elkarrekin bizi behar badugu, biak ezagutu behar. Guk aspaldi ikasi genuen eurena.

Behingoan ikusarazi behar zaie euskararen aurka egon ez arren, ikasi ezean ez digutela uzten euskaraz egiten. Traumarik ez sortzeko geure bizkar hartu dugu trauma, euskarara inposaketarik gabe limurtu guran erdararen inposaketa onartu dugu. Eta ez diegu ikusarazi “euskararen arazoa” barik “erdaldunen arazoa” dela gurean daukaguna.

10.600 euro

Berrian 2006-VI-25ean argitaratua

Estatu Batuetan zero pare bat gehiago jarriko zizkioten atzetik kalte moralak eta baloratzeko hain errazak ez diren kontu horiengatik, baina bego bere horretan kopurua. 10.600 euro euskararik ez irakasteagatik.
Denok genekien legea ez zela betetzen. Selektibitate-probetan irrigarria iruditzen zitzaigun euskarako proba, are gehiago, Lengua-koarekin alderatuz gero. Oraindik ere hori baita pentsamoldea, Lengua dago batetik, Hizkuntza maiuskuloa, eta gero besteak, euskara, ingelesa, frantsesa... Koofizialtasunaren lurraldean bi hizkuntzen egoera alderatzeko froga polita da unibertsitateko eskakizuna. Gaztelaniazko gramatika eta barne-egituraren goi maila eskatzen den artean, euskarazkoa ulermen proba apal-apala baino ez da.
Euskara ez da beharrezko, aspaldi ikusi genuen. Orain Europara zuzen gaitezkeela esan digute. Jaurlaritza arduratuko da bitartekari egiteaz -itzulpena ordainduko du berak, hau da, guk-. Bitartean, ostiralean bertan, Bilbon ibili nintzen erakunde publiko batetik bestera. Hasi epaitegitik -Madrilen menpe- eta aspaldi Gasteizek hartutako eskuduntzetara, erdaraz derrigor. Unibertsitatera matrikula egiteko hurbildu direnek aipatu didatenez, zaharrak berri han ere: erdaldunak atezainak, erdaldunak kafetegian, erdaldunak leihatilan. 2006an.
Badu Behatokiak salatzeko telefonoa, eta beharrezkoa da, baina horrekin ere erosoegi daude oraindik. Eta protestak protesta, gero eta argiago dut bakoitzak berea egin behar duela. Guk ez dugu arazorik eurena ulertzeko, zuk erdaraz nik euskaraz. Ea behingoan ikusarazten diegun «euskararen arazoa» «erdaldunen arazoa» dela.