Alojz Ihan: "Bi milioi lagun aski dira kulturan interesa badaukate"

Garako Mugalari gehigarrirako egindako elkarrizketa

Esloveniako Alpeetan dagoen Vilenicako jaialdi literarioan elkartu ziren esloveniar eta euskal idazleak, eta Durango izan da haren bigarren zatia. Alojz Ihan poeta nazio txiki honetako egile arrakastatsuenetakoa da, bere poesiaz eta esperientzia literarioez mintzatu zaigu.

Alojz Ihani (Ljubljana, 1961) kroazieraz argitaratu zioten estreinako liburua jatorrizko hizkuntzan baino lehenago, Zagreben 1985ean irabazitako Goran sariari esker. Geroztik beste hamar liburu argitaratu ditu eta Esloveniako kultur bizitzako pertsona garrantzitsuenetakoa da. Zutabe asko idatzi izan ditu, Polonian, Txekian, Errusian, Italian eta Belgikan ere argitaratu du, eta espainieraz 2000n kaleratu zuen antologia Hiperion etxeak.

Zer nolako esperientziak izan dira Vilenica eta Durangon?

Oso interesgarriak. Baditugu antzekotasunak, lotura interesgarriak daude; begira jarri gara gutxiengoen altxorrei. Vilenicako asmoa da aukera ematea idazleei istorio partikular horiek eta literatur proposamen desberdina egiteko.

Ingelesa hautatu duzue ingelesa hautatu duzue zubi-hizkuntza. Zuen esperientziatik, zein da bide egokia kultura txikiek kanpoan bidea topatzeko?

Ingelesa, bai, baina lehenik eta behin geure kulturan lortu behar du literaturak bere lekua. Bi milioi biztanleko herri batean literatura existitzea idazleen arabera da, idazle barik alferrik hitz egingo dugu literatura kanporatzeaz. Ahalik eta hurbilen egon behar du autoreak irakurleen artean sortzen duen inpaktutik. Osterantzean akademikoentzat soilik idazten duzu.

Zuretzat eztabaida gutxi beraz norberarentzat edo irakurlearentzat idatzi.

Bai, bai, idazleak irakurleentzat idazten du herrialde guztietan. Eslovenian ez da ohikoa genero komertzialak lantzea, merkatu globalean ere aurki daitezkeenak. Uste dut sentitzen dutela zaila dela lehiatzea literatura horrekin. Egileak gizarteko bizitza deskribatzera jotzen du, eta ona dela uste dut, horrek ahalbidetzen dio alderdi berezi hori bilatzea Eslovenian edo Euskal Herrian. Eta istorio partikular horiek unibertsal izateko aukera ere badute. Hemen zuen istorio partikularrak dituzue, askatzeko asmo horrekin, borrokaren aurpegi propioak dituzue. Ikuspegi amerikar edo europar nagusien aldetik ez ditu inork ulertzen kanpoan, eta oso garrantzitsua da istorio horiek nazioak berak kontatzea. Ez bertako jendeak bakarrik ulertzeko, hori garrantzitsuena izanda ere. Kultura global horrek partikularrarekin bat bizi behar du eta partikularrak izan behar du aski unibertsal.

Zientzia Inmunologikoetan doktorea eta Ljubljanan Mikrobiologia eta Inmunologia irakasle zara unibertsitatean. Medikuntzak zein leku du zure poesian?

Suposatzen da mundua behatzeko era desberdinak direla. Gustuko ditut borondate pertsonalaren menpe ez dauden tresnak, deskribatzea naturaren determinazioa guk sentitzen duguna baino indartsuagoa dela. Agian ikuspegi medikoa da, jende askok arazo berdinak ditu, baina bakoitzak sentitzen du berea bakarra dela.

Patua zaila da aldatzen. Zure gogotik posizio bat hartzea eta ulertzea zer dagoen determinatuta eta zelan jokatu. Sentimenduak uler daitezke, haserrea, boterea, edo botere eza, posible da ulermena eta hobeto bizitzea sentimendu horiekin, eurez harritu beharrean. Sentitzen nuen literatura gehienbat istorioaren men zegoela eta era narratiboan idazten nuen, xake-jokoa deskribatzen. Xake-jokalariari hitzekin edo irudiekin azaldu tentsio bera dauka beretzat. Bizitzan une horri begiratzen diot, nolakotasunaren menpe ez dagoena, istorioaren posizioak aski indartsuak baitira sentimendu bat probokatzeko.

Arrainaren poema entzun genizun Durangoko errezitaldian: arraina arrantzatzea une bat da, hiltzea beste bat, baina buruan uzten duen arrastoa askoz luzeagoa da.

Bai, bai. Desberdintasunak daude ekintzaren eta horien ondorioen artean, eta ekintzei soilik begiratzen diegu. Sentimendu indartsuenak hortxe datoz, arrainari behatu baino ez banio egin, askoz eragin txikiagoa izango zuen, nahi edo ez, gure ekintzek aski ondorio indartsuak dituzte.

Determinazio hori ageri da beste poema batean ere: ezin norberak mezua hautatu, mezuak hautatzen zaitu zu.

Hor erregearen mezularia ageri da. Zer egin, zer aldatu, ezin izaten duzu arrazoitu zein den mezua.

Bitxia da, zure herrialdea bere patua hautatu eta eskuetan hartu duen nazioa izanik.

Bai, baina ulertu hori ere duela une historikoaren menpe dagoela. Ez genukeen inoiz egingo egoera baketsuan, ez bagina hartara behartuta egon. Beldur ginen zer gertatuko zen, gerra egongo ote zen, eta oso erantzun ona izan zen une hartan, baina une partikular berezi hartan. Ez genuen hamar urte lehenago prestatu unea probokatzeko, garrantzitsua da sentitzea noiz den unea, denok gustura eta bakean egon izan balira horrela utziko genuen beste barik.

Dubravka Ugresic kroaziarrak aipatzen du Jugoslaviaren nostalgia, egun batean hiritar nintzen, biharamunean kroaziar jaio nintzen askoz herrialde txikiagoan.

Sentimendu nahasiak dira. Lehen denok geneukan beldurra, ea herrialde txiki honek, hogei milioiko merkatu batentzat produzitzen, nola egingo zuen aurrera. Ulertzen genuen serbokroaziera, lagun asko genituen, beldur ginen bakarrik egongo ote ginen. Ez genukeen erabaki hori hartuko Jugoslavian geratzeko perspektibak arriskutsuagoak zirela ikusi izan ez bagenu. Beldur hori are handiagoa zen.

Aurrera egin dugu beste herrialde batzuetarantz zabalduta, eta hamar urte geroago aurkitu genuen gure barne kultur merkatua aski interesgarria dela, teatroa, literatura. Hirurogei lagun bizi dira idaztetik, beste berrehunen bat antzerkitik, zenbaki horiek adierazten dute bi milioi lagun aski direla benetan interesa badute kulturan lan egiten duten jendearengan. Aski da hori.

Europa ez da Amerika, berezia izan behar du horretan, kultur nortasunei eutsiz. Ez dauka etorkizunik Amerika bezala izan nahi badu. Hemen aldaketa asko datoz kultura txikientzat. Europatik dirua eta ahalegina beharko da, hori da europar izatearen prezioa nahi baduzu, desberdinen arteko komunikazioa. Baina komunikazioan inbertitzea oso boteretsua da Europarentzat.

Barrukoa ondo landu ostean egin duzue kanporako jauzia?

Lehen bost urteetan oso itxita egon ginen, geure baitara bildurik, baina ikasi genuen lezioa, esloveniarrak baino ez ginela. Kanporako ingelesa behar genuela ikusi genuen, baina konturatu ginen lehenik eta behin inguruko herrietan interesa piztu behar dela. Eta ez bakarrik gurea kanporatuz, baita auzoak ekarriz ere. Gauzak aldatu behar baditugu, geuk egon behar dugu lehenik eta behin interesatuta Kroazian, Hungarian, Mazedonian edo Euskal Herrian, hori da lehendabiziko urratsa, garrantzitsuena. Literatura esportatzeko interesa piztu behar da.

Norabide bikoitza da.

Baina ez hori bakarrik. Kroaziar idazleekin adibidez esperientziarik izan ezean, ezingo ditut istorio onak egin beti Esloveniara itxita. Ona da esloveniarrentzat esperientzia gehiago izatea, beste giro batzuk ezagutzea.

Kontu filologiko bitxi bat irakurri dut: eslovenierak ba ei dauka aditz-forma berezia, duala, singularraren eta pluralaren artean. Eta asko erabili duzue literaturan, oker ez banago.

Bai, duala dauka. Gutariko biri dagokiguna desberdina da bakarrari edo askori dagokiena baino, teoria asko daude zergatik agertu edo gelditu den hori. Batzuek diote oso erromantikoa dela, maitagarria, mendi artean egon denez Eslovenia, bik jadanik taldea osatzen zutela, eta gehiagok multzo handia. Tira, kontua da hori gelditu zaigula eta poesian maitasunerako, erotismoan, asko baliatu da.

80. hamarkadan argitaratu zenuen lehen lana, Tito osteko Jugoslavian.

Orduantxe sortu ziren Eslovenian Laibach eta Irwin bezalako talde artistikoak. Oso probokatzaileak ziren, punk mugimenduaren urteak ziren eta beti zebiltzan ertzean, espetxetik hurbil. Gogoan dut Titoren egunean ospakizun handia zegoela, eurek irabazi zuten afixa-lehiaketa, baina egun bi lehenago kenarazi zieten. Nazien kartel baten moldaketa zen, svastikaren lekuan bost puntako izarra jarrita. Horrelako probokazio asko egin zituzten, ekintza artistikoak ziren batez ere, baina zera eragin zuen: Esloveniako gobernuak onartu zuen gazteek oker egin zutela baina zigor txikiren bat jarri behar zela esan zuen, Jugoslaviako gobernuak berriz, gogor zigortu behar zirela. Egiaz probokazio artistiko horiek ahalbidetu zioten Esloveniako gobernuari geroz eta gehiago urruntzea aginte federaletik, eta hamar urteren buruan ez ziren kontu artistiko hutsak. Beraz independentzia kultura eta arte munduko keinu horiekin hasi zen. Hori gabe, Esloveniako punka, literatura, artea, probokazio horiek gabe politikariek ez zuten leku askirik izango askapen prozesua egiteko. Ez dut esan nahi artistek intentzio horrekin jokatu zutenik, euren askatasunagatik egin zuten. Baina atzera begira, ikusten duzu probokazio artistiko hura erabat beharrezkoa izan zela independentziarako.

Ordutik 20-25 urtera, Eslovenia independentea herri boteretsuetatik hurbil dago atzera, Alpeetatik germaniar mundua, Adriatikoa eta Italia bertan, Balkanetan eslaviarrak eta lautadan Hungaria. Nora begira zaudete?

Literaturan arrakasta handiena da kontziente izatea esloveniar jendearentzat beharrezko direla. Istorio propioak egiten dituzte, ez kanpoko ereduen zientzia-fikzioa edo best-sellerrak, eta badaukate idazteko perspektiba bat. Norbaitek asmoa badauka datozen hamar urteetan bost nobela idazteko edozeri buruz, ziur, istorioak aski onak izanez gero, idatzi ahalko ditu eta interesgarriak badira jendeak irakurriko ditu. Uste dut hori dela garrantzitsuena, guk egin dezakegun ekintza politiko eta soziala artistari lan egiten uztea da. Horrek emaitza ezin du inongo ekintzak bultzatu gabe, gertatu egiten da besterik gabe, baina beharrezko da horretarako baldintzak sortzea, talentudun egileak idazteko askatasuna eta bakea izatea. Autore bakoitzak eraman dezake bere ekina literaturara eta uste dut hori dela garrantzitsuena edozein herritan, aukera izatea.