UDIa nola egin

Urteak bide erdia egin du gaur. Kataluniako sezesio-prozesuan mugarrietako bat behar zuen datak Artur Masek Espainiako Gobernuari erreferendumerako baimena eskatzeko epea baitu. Nola-hala, betetzat jo dute urrats hori, Erabakitze Eskubidearen Aldeko Itun Nazionala eratuta, eta hor adostutakoa Madrilera bidaliko dutela iragarrita. Solidaritat alderdi independentistak kritika egin dio Masi eta ERCri, Gobernu itunean dakarrenaren arabera («Espainiako estatuarekin negoziazio eta elkarrizketa-prozesua irekitzea, erabakitze-eskubidea egikaritzeko, erreferendumera deitzeko aukera ere barne duela»), erreferendumeko galdera honezkero egon beharko litzatekeela iritzita. Datozen sei hilotan egingo ei dute urrats hori, kontsulta bera iragartzeko unean.

Basquitis deitu izan diote katalanen euskaldunokiko lilurari. Katalanitisa ere puztu da gurean aspaldion. Euskal Herriak daukan lagunik onena non dagoen zalantzarik balego ere, bart Nou Campen izan dira Gorka Knorr eta Fermin Muguruza, jendetza bildu duen ekitaldian. Hausturaren edo deskonexioaren unean basquitis edo euskal suhartasun pixka bat beharko dutelakoan daude geroz eta gehiago. Espainiari lotzen dituen entxufea ateratzeko uneaz ari dira, zero momentu hori zelan landu.

Duela urtebete ANC Kataluniako Biltzarrak aurkeztutako plangintzan ameskeria zirudien 2014ko irailean erreferendumera deitzea. Egun, epe luzeegia dirudi, adituren batek adierazi legez: ezin da herria etengabe mobilizatuta egon. Herri-ordezkariek ere beren lana egin behar dute. Kataluniako herriak bultzatuta, ERCk babestuta, Artur Masen gobernuak agindutako urrats kolektiboak bete ditu orain arte. Madrilekikoak Masek berak egin behar ditu, herria atzean eta aurkaria aurrez aurre duela, konfrontaziora doala jakitun. Espainiarekin negoziatzea alferrik baina egin beharrekoa dela jakinik. Galdeketa legezkoa izatea zail du; beraz, legitimitatean dago gakoa. Auzia gero nazioartean jokatzen baita. Zuk lana txukun egin baina inork aintzat ez bazaitu hartzen, alferrik ari zara. Espainiak daukan karta garrantzitsuenetakoa da hori.

Kataluniako herria prest eta gogotsu dago 2014an estatua eratzeko. Sinetsita dauka egungo arazo askoren konponbidea estatu horretan dagoela. Europan eskualdeak haurren patioa dira, erabaki ezinik, eta nagusien patioa, estatuena begi bistan dauka Kataluniak. Badaki horra joan behar duela, are gehiago, atea zeharka dezakeela uste du. Eskoziak, estatu burujabeen zelaian jokatzeko, erreferenduma irabazi behar du atea zeharkatzeko. Hala adostu du atezainarekin, eta etxekoak konbentzitzea dator orain. Hori da ideala, galdeketa lasaia, eta irabaziz gero trantsizio epe labur bat, agintea eskutik eskura pasa, banderak jaistearen protokoloa eta hori guztia. Erresuma Batuak inork baino gehiagotan egin du hori XX. mendean mundu zabalean.

Baina Espainian, denik eta amesgaizto handiena da bandera jaiste hori. Kataluniak etxea konbentzituta dauka, baina ateaz beste aldera joateko Espainia abusatzailea dauka, pasatzen ez uzteko. Mas lehendakariak garbi eta aratz sartu nahiko luke estatuen klubean. Atera hurbiltzen ari da Katalunia, eta ziur aski atezainari bultza egitea eta arineketan irtetea beste biderik ez du izango. Sakada bakar baina irmo bat abusatzailea botatzeko; altxatzen denerako, kanpoan egongo dira, agian Islandia edo antzeko herrialderen baten oniritziarekin. Guk ere atezainik ez dagoen une horretan irten beharko genuke, behingoan «gu» nor garen adosten badugu.

Horrek praktikan esan nahi du Kosovon bezalako Aldebakarreko Independentzia Adierazpena egitea (UDI, ingelesez). Une horretan, eskuak zikintzea dator, eta Espainiako Estatua neutralizatzea Katalunian. Izan ere, independentziarako lehen neurria zure lurraldearen gaineko kontrola da, gurean kontrol berdeek behin eta berriz argi uzten diguten legez. Lurraldearen kontrolik gabe UDI bat inork ez du serio hartuko. Katalunian are zailago dute, Madrilek finantzaketa etenda.

Lurrikara unea da hori, bai. Ahalik laburrena izan behar du, baina lurrikara dakar zure territorioaren kontrola hartzeak, Estatuko ordezkaria indargabetzeak, esaterako. Une horretara arte, nazioarteak ez du atzamarrik mugituko. Gero Europak, beti bezala kontserbadore, gatazka eragoztea izango du lan nagusi; une horretan lehen aldiz, aintzat hartuko ditu bi subjektuak, Espainia eta Katalunia.

Hirugarren subjektua zelan izan geu? Euskal Herrian ere ari gara erabakitze-eskubidean eta gizarte-aktibazioan lanean. Aurrez aurreko elementua falta zaigu, ordea: Bartzelona, Generalitat-a, president bat. Iruñea, Gasteiz, nork bideratuko du hori? Elkarrekin egingo duzue? Planifikazioak beharrezko dira, baina jakin behar da karta guztiak ez daudela zure esku. Eta urtebete barru Espainia KO egon liteke, 1898tik egon ez den legez, Kataluniak independentzia aldarrikatuta eta Europaren presiopean, negozia dezan. Pentsatu beharko da Gasteizek, Iruñeak, biek ala bietako batek, nork gidatzen duen herri hau handien patiora. Agian abusatzailea berriz jaiki eta atea beste 116 urtean itxiko du eta.

BERRIAn argitaratua

Territorio libreak

Korsikara zihoan ferry batean daukat lehen irudia, ez dakit zergatik; agian zorroa fakturatu egin nuen eta ordura arte ezin atera. Dena dela, Bastiara ginderamatzan ferry harekin lotzen dut BERRIAren lehen zenbakia. Pozik, harro baina kezkaz ere atera genuen ale hura motxilatik, beste inork ulertzen ez zuen dokumentu arriskutsua balitz legez. Hala zen, neurri batean. Lau hilabete lehenago ikusi genuen zeinen hauskorrak ginen, zeinen babesgabe geunden. Euskarak herri bat zeukan atzetik, euskal erakunde gehienek —abertzaleek baino ez, hasiera hartan— protesta egin zuten, elkartasuna adierazi. Baina hareazko gaztelu baten gisan ikusi genuen geneukan hura txikitu zigutela.

Korsikako bazterretan inbidia sumatu genuen. Urrun zekusaten horrelako zerbait egiteko aukera. Harrotasun berarekin inbidia bera sumatu dut munduko bazterretan, Ameriketako herri indigenetatik Europako hizkuntza gutxituetara.

Oso gutxi dira eguneroko egunkaria daukaten hizkuntza gutxituak. Kurduen Azadiya Welat, Turkiaren erasoetan dozenaka kazetari galdu dituena, eta kito. Europan bertan, Midas elkarteko zerrendari begiratuta, auzo herrialdean estatu hizkuntzak dira nagusi: alemanak Italian, hungariarrak Errumanian, suediarrak Finlandian eta abar. Katalanak dira salbuespen bakar egunkari bat baino gehiagorekin. Eta hortik kanpo? Galizierak duela urte bi galdu zituen Galicia Hoxe eta A Nosa Terra, PPren Xunta glotozidak itota. Irlanderak La Nua galdu zuen. Galeserazko Y Bid egitasmoa jaio ere ez.

Euskara eta katalana kenduta, bi hizkuntza gutxituk baino ez dute egunkaria Europan, biak ere aski txiki eta, gehienentzat, ezezagunak: Alemania ekialdeko sorabiarrek Sorbske Nowiny dute, Alemaniako Errepublika Demokratikoaren garaian lortutako eskubideei esker, erakunde publikoek finantzatuta. Suitzan bizi diren erromantxera hiztunek ere La Quotidiana daukate, Konfederazioak eta Grisoniako kantoiak ordainduta.

Beste inork ez dauka egunkaririk. Arazoa ez da hizkuntza edo hiztun kopurua, gutxitu izaera baizik. 300.000 hiztun dituen islandieraz badira sei-zazpi egunkari, eta 50.000 hiztuneko faroerak ere baditu egunkariak. Hegemonia da gakoa. Irakurleak faroeraz edo islandieraz irakurtzen du; hortik aurrera helduko dio danieraz edo ingelesezkoari. Baina inoiz ez alderantziz. Estatua izanda eta hizkuntza normalizatzeko neurri zorrotzak egin dituzten Estonian eta Letonian, milioia pasatxo hiztunekin, badituzte dozena bat egunkari, eta errusierazkoak ere badauden arren, estoniera eta letonierazkoak dira jarraitzaile gehien dutenak. Ez dute euskarak baino askoz hiztun gehiago, baina hegemonia bai. Estatuak ematen duen hegemonia. Livonierak aitorpen ofiziala dauka oraindik Letonian, sinbolikoa agian. Livoniera ama-hizkuntza zeukan azken pertsona egunotan hil da, eta ikasi dutenak dozena batzuk dira.

Euskaldunon grina gogorarazi dit BERRIAren urteurrenak. Livonierak, okzitaniar auzoez oroitarazi nau. Atlantikotik Alpeetaraino arnasa hartzeko lekurik ez. Tira, bat bai, Pirinioetan bera. Aran ibarra Kataluniako zati da, eta pribilegioa da hori. Horri ere erreparatu baitiote estatu berria horrenbesteko mimoz landu dutenek. Ibarra Kataluniako eremu burujabe izango da, hala nahi balu estatutik bereizteko gaitasunarekin, egoki deritzon burujabetzarekin eta hizkuntza politikarekin. Aranerak Katalunia independentean dauka etorkizuna segurtatuen. Okzitaniako eremu libreena izango da Aran ibarra.

BERRIAn argitaratua

Laidoa

Laidoa (grievance ingelesez, agravio gazteleraz), sezesio-prozesu baterako bultzatzaile garrantzitsua izan ohi da. Katalanek Estatutuaren murrizketan daukate laidoa, eta fiskalitateak hauspotzen du sentimendu hori. Eta zein da gure laidoa? Ez Gernikak, ez LOMCEk, ez torturak, ez Egunkaria ixteak, ez lehendakaria espetxeratzeko edo autonomia kentzeko mehatxuek ez dute indar katalizatzaile nahikorik izan, prozesu sezesionista pizteko. Baina hara non, kontzertu ekonomikoa eta konbenioa aipatu, eta bat egin duen klase politikoak. Espainiako agintariek ere nabarmendu dute hori. Paradoxikoa da, baina euskaldunoi edozer egitea libre zela uste zutenek, ikusi dute marra gorria. Itxi kazetak edo aipatu armada, baina kontzertua ez ukitu.

Laidoa falta du Eskoziak ere, ziur aski. 500 egun baino gutxiago falta dira 2014ko irailaren 18ko erreferendumerako. Epea murrizten, eta independentisten datuak ez doaz hobetzen; aitzitik, unionismoak indartzen dirudi. Oraingoz, eskoziar gehienek ez dute sinetsi Eskoziako estatu batean Erresuma Batuan baino hobeto biziko direnik. Argi ikusi dute libre direla estatu bat eraikitzeko. Garrantzitsua da libre zarela sentitzea, ez zaudela zapalduta. David Cameronek asmatu du erronkari erantzuten. Eskoziarren laidoa, gobernu kontserbadoreen neurrietatik etorri ohi da, izan ere: ingelesek bozkatzen dute eskuina, baina haren politikek, osasunean esaterako, eskoziarrei ere eragiten diete. Eskoziako hezkuntza-sistema arrakastatsu eta publikoa, esaterako, autogobernuaren zutabe garrantzitsu dute, Ingalaterrako sistema klasistaren aldean. Pentsaezina da LOMCE legerik Eskozian. Itxaropena, beraz, Ingalaterran Independentziaren Alderdiko ultren gorakadan eta torien eskuineranzko joeran dago.

Katalunian ere laino beltz batzuk hasi dira agertzen. Artur Masek legealdia betetzea espero zuela esateak 2016raino darama bere agintaldia. Ez dirudi oso logikoa 2014an Estatu katalana eratzeko erreferenduma egin nahi duen agintariarengan. Esquerra Republicanak berehala erantzun dio: galdeketarik ezean, akabo babesa. Eta ez dabil 2014ra soilik begira. CiU eta ERCren arteko hitzarmeneko sei puntuetatik hiru bete dira: Kataluniako Herriaren Subirania Adierazpena, kontsulta-legea onartzea, eta Trantsizio Nazionalerako Kontseilua eratzea. Beste bik 2013ko abenduan dute epea, kontsulta deitzeko. Baina falta den puntuak dio Espainiako estatuarekin negoziazio eta elkarrizketa prozesua irekiko dela, eta data jartzen dio: 2013ko lehen seihilekoa. Joan Tarda diputatuak gogorarazi zion ostegunean: «Presidenteak ez baditu betetzen ERCrekin dituen akordioak, garesti ordainduko du, ziur. Ekaina amaitu baino lehen, Estatuari baimena eskatu behar dio erreferenduma egiteko». Ez da Espainiatik ezer lor daitekeelako, aldebakarreko bideari ekin aurretik bestelako bideak agortu behar direlako baizik.

Urak nahasten eta giroa gaiztotzen ari zelarik, inperioak super-heroia bidali du Londrestik. Benetako inperioak alegia, ez Madrilen nahi eta ezin nostalgiko horretan (argigarria izan zen Eneko Bidegain ostegunean Bilbon, nazionalismoari buruzko mintegian, Ipar Euskal Herriko abertzale kopuru apala aipatzean: ez da gauza bera frantses izateaz harro egotea, edo espainiartasunaz). Cameronengana buelta: «Ez dut uste zuzena denik ezikusi egitea nazionalitate, independentzia eta nortasun gai hauei, jendeari erabakitzen utzi behar zaio». Inork galdetu gabe, estatu baten izena erantsi zuen, ez Suedia edo Australia, zalantzarik balego ere: «Ez nintzateke inoiz ausartuko esatera Espainiako jendeari nola egin behar dieten aurre euren erronkei, Espainiako gobernuaren eta lehen ministroari dagokie hori». Vicent Partalek esan bezala, «ez zuen Katalunia aipatu, ez zen beharrezko».

Hurrengo batean aipatuko dugu nazioarteko babesaren garrantzia, Europako sezesio guztietan ikusi den legez.

BERRIAn argitaratua

Protestak eta kezkak

Laguna arduratua izan dugu, Kurdistanera joatear dela, Istanbuleko istiluez kezkatuta. «Nork pentsa inoiz horrelakorik esango genuenik: egon lasai, zuen laguna oporretan Diyarbakirrera badoa eta ez Istanbulera, ez du arazorik izango». Egunotan Euskal Herrira etorri diren alkate kurduekin ibili dugun txantxetako bat da. Munduan leku gutxitan aurkitzen dugu gisako konplizitaterik euskaldunok: Aldatu Espainiara Istanbul eta ziur Diyarbakir asko datozkizuela burura Euskal Herrian.

Diyarbakirdik askoz ekialderago, gerra betean izan diren Hakkari eskualdetik etorri zaizkigu asteon bisitariak. Probintzia horretako Semdinli —Semzinan kurdueraz— herriarekin senidetu da Hernani. Iranek, Irakek eta Turkiak bat egiten dute hor, hiru estatuetako biztanleak kurduak izan arren. Okupazio militarrak estraperloa bizibide ia bakar uzten du Hakkarin; urteotan milaka lagun hil eta ehunka herri txikitu dituzten eremua da. Duela urte pare bat argitaratu genuen erreportaje-sorta handik. Honela genioen: «Hiri txikia da Hakkari, Zap haran estua osatzen duten mendi zorrotzek inguratua. Desplazatuen auzune batean Recepekin geratu gara. Mendien ikuspegi paregabea daukagun belardi batera eraman gaitu bere esperientziaren berri ematera. Tiroa entzun da urrunean. 'Hara, etengabe gaude horrela, tiro artean. Eta gero esaten dute gu terroristak garela. Lagun bati hamahiru urteko espetxe zigorra jarri diote. Limoi bat izan da horretarako froga'». Recep deitu genion gaztetxo hark bi hilabete eman zituen preso, adingabeko ehunka neska-mutilekin, hamabi urteko umeak ere tartean. Limoi-tantak begiak garbitzen ditu, Poliziak auzunea gaseztatzen duelarik.

Orain limoia erresistentzia sinbolo bihurtu da Istanbulen, herenegun Alberto Barandiaranek orriotan gogora ekarri legez. Baina esaldi horretan garrantzia ez dauka limoiak, «orain» adberbioak baizik. Patrikan limoiak eramateagatik umeak espetxeratzen zituztenean isilik zeudenak orain protestan ari dira. «Turkiar gehienek orain jakin dute Poliziak gehiegikeriaz erasotzen duela, Gobernua autoritarioa dela. Azken 30 urteotan entzungor egon dira kurduak hiltzen eta espetxeratzen zituztenean», zioen kurdu batek astelehenean.

Ez da kasualitatea, Espainiako M-15 mugimenduak Euskal Herrian oihartzun apala izan zuen legez, Gezi parketik sortutakoak ere ia erantzunik ez piztea Kurdistanen. Ez da Turkian soilik gertatu. Siriako kurduek asmatu zuten arabiarren gerra zibiletik bereizten; lehendabizi protestetatik apartean, eta gerra betea lehertu zelarik, etxean nagusitzen eta defentsa estrategian. Erasoei aurre egiten diete orain, baina ez doaz ofentsiban; aitzitik, etxea atontzeko baliatu dute gerra: kurduera eskoletara eroateko edo defentsa-unitate mistoak sortzeko, esaterako. «2004an Qamishlin sarraskitu gintuztenean elkar hartuta egon ziren arabiar sunita eta alauiak, eta orain alde batekin joateko dioskute?».

Irakeko Kurdistan burujabea dute ispilu Sirian zein Turkian, gauza bera egin nahi gabe ere, hango lorpenak itzelak baitira. Kurduen laugarren estatua Iran da. Duela lau urte handik nenbilen. Teheranen eta Isfahanen ilusio handia zegoen xingola berdeekin, gazte jendearen artean bereziki. Mahmud Ahmadinejaden babesa ere ez zen txikia, jende xumearen artean batez ere, ingelesik ez dakiten milioika pertsiarren artean. Kurdistanen ez, noski, baina mugimendu berdearekiko errezeloa ere nabarmena zen. Kurdu gehienek ez zuten bozkatzeko asmorik. Eta hala ere, aurkitu nuen, errepresioak gogor zigortutako familietan ere, Mir Hossein Mousavigan eta Mehdi Karroubigan itxaropena zeukanik. Datorren ostiralean berriz hautatuko dute presidentea Iranen, eta honezkero ez ilusio ez errezelo. Askatasuna ez dute hautestontzietan lortuko, ez kurduek ez irandarrek. Tamalez.

BERRIAn argitaratua

Mundu bat Taksimen

Istanbulen bizi izan nintzen 2009-2010ean. Taksim plazan zehazki. Izen horrekin, plaza bera eta Istiklal kalea eta inguruko kalexkak biltzen ziren; alde baterantz Cihangir gentry-rantz jaisten ziren oinezko kaleak, bestetik, Urrezko Adarrera bidean, Tarlabasi dekadentea zegoen, milaka kurdu, ijito eta turkiar behartsuren etxeak erortzera uzten jaitsita. Bien arteko muinoan daude Istiklal kalea eta Taksim plaza, XIX. mende amaieran inperioko hiriburua europartzeko sortutako Pera auzunean. Galatatik Taksimera mundu bat dabil inurritegi batean bezala, geroz eta txikiagoa den komunitate sefarditaren sinagogak, kalean aurrera San Antonio eliza katolikoa, Greziako eliza ortodoxoa, Frantses Institutua, baita dozenaka kafetegi, taberna, pub eta gau eta egun bizi den hiria. Taksimek mugatzen du eremu zoragarri hori, hiriak Besiktas eta Sisliko etxeorratzetarantz egin aurretik. Eta plaza horren ondoan, aireportuko autobusak geratzen diren txoko horretan, bada parkea, udaberrian ezin atseginago Bosfororaino joateko astirik ez denean. Leku berde bakar hori ere porlanezko nahi du Recep Tayyip Erdogan lehen ministroak, beste merkataritza eremu bat egiteko, antigoaleko ktusu otomandarrez. Parkearen aldeko protestek Madrilgo M15 edo New Yorkeko Occupyren antz handiagoa zuten Tahrir plazarekin baino. Turkiak Ekialde Hurbileko historia eta ondarea ditu, baina baita zorrotz —esan kurduei zeinen zorrotz— ezarritako ia mende bateko laikotasun errepublikarra ere.

Zelan bihurtu da, beraz, protesta bat horren neurrigabeko polizia-indarkeriarako motibo edo aitzakia? Taksim eta Beyogluko Inguru liberal eta laiko horretan ere, Turkiako Gobernuan den AKP Justiziaren eta Garapenaren alderdiak dauka alkatetza. Egunotan famatu den Gezi Park ondoko hotel batean bildu ohi gintuzten Istanbulen kreditatutako kazetariak, Gobernuak edo AKPren inguruko lobby eta institutuek, Turkiari, Europako Batasunari eta antzeko gaiei buruzko mintegi interesgarriak egiteko. Erdoganen ohiko jarraitzaileengandik (nekazari munduko, erlijiosoa, Anatolia barnekoa eta ez kostaldekoa) oso urrun dagoen sektore zabal baten babesa zeukan lehen ministroak, izan ere: militarismo kemalistaz gogaitutako sektore demokratikoak gogo onez hartu zituen armadaren boterea mugatzeko neurriak eta Europara hurbiltzea, botere ekonomikoak pozarren egon dira Espainiaren antzeko adreilu eta porlan egitasmoekin dirutza egiten, kemalismotik zetozen nazionalista batzuek ere gustura hartu zuten Turkia eskualdeko potentzia bihurtzea, eta ideia errepublikarrek isilarazitako islamismo nostalgikoak zabal besarkatu zuen neo-otomanismoa. Kurdu kontserbadore asko ere izan ziren, baina bigarren legealdirako bizkarra eman zioten. Sektore liberal eta demokratikoak umezurtz sentitzen dira berriz ere Erdoganen autoritarismoa eta konstituzio presidentzialista berria ikusita.

Siriako gerran hartutako jarrerak bonba-autoak ekarri dizkio Turkiari. Kurdistan autonomoa sortzen ari zaio Siriarekin daukan mugan bertan. Etxean, PKK gerrillak egin ditu urratsak, Turkiak oraindik ez. Ehunka kazetari, abokatu eta giza-eskubideetako aktibista daude preso edo epaiketa zain. Eta islamismoaren marka duten neurriek jendea gogaitarazi dute: gaueko hamarretatik aurrera alkohola saltzea debekatu berri dute, eta lehengo astean musu-protesta egin zuten Ankaran, hiriko metroan jarritako oharren aurka. «Moralarekin bat» jarduteko eskatzen zuten, bikote bat musuka harrapatu zutela eta. Mundu musulmanean eredu gura zuena, Istanbul kosmopolita, lehertu egin da. Ez kamerarik ez dagoen Kurdistango kale eta herrixketan, jipoituetan jipoituen. Gasez, tiroz zein hegazkinez bonbardatutako kurdu behartsuei ordez, klase ertaineko gazteei, turkiar zein kurdu —ez ahaztu bizpahiru milioi kurdu bizi dira Istanbulen, Kurdistanen ere ez dago horrenbeste biztanle duen hiririk— oldartu zaie polizia. BDP alderdi kurduko diputatu Sirri Sureya Onder dago zaurituen artean. Eta Turkia osoan hedatu dira protestak.

BERRIAn argitaratua