Kurduak geopolitikan

Bederatzi lagun hil zituen bonba-auto batek astelehenean, hiru ume tartean, Antep hirian (Gaziantep ofizialki). Gobernuak berehala PKKri, Kurdistango Langileen Alderdiari, egotzi zion erantzukizuna, gerrilla horrek biharamunean bertan ukatu arren atentatuarekin zerikusirik izatea. «Ez dugu zibilen aurka jotzen», erantsi zuen PKKren agiriak. Hala ere, BDP Bakearen eta Demokraziaren Alderdi kurduaren zortzi eraikin erre dituzte astean zehar.

Kurdistango mugimenduak Antepeko erasoa gaitzetsi du berriz ere. Baina Turkiako Gobernua tematuta dago. Beste alternatiba oso itsusia zaiolako, Espainiakoari martxoaren 11ko atentatuekin gertatu bezala. Erasoa Siriatik etorri zaiola esan gura du. «Turkia Europan sartzear egotetik Ekialde Hurbilean murgildu da, bere atentatu eta ume hilketekin», idatzi du asteon herrialdeko iritzi emaile batek. Eta horixe da hain justu ere gertatu dena. Egia da ez dela lehen aldia. Kurduek sarri salatu dute, Recep Tayyip Erdogan lehen ministroak gogor hitz egiten du Israelen aurka Gazako umeengatik, baina berdin-berdin dihardu Kurdistango umeen aurka.

Siriako erregimenaren eta PKKren arteko lotura bilatzen ari da, ezin urduriago, eta Washingtoni keinuren bat eskatzen. Siriako Kurdistanen, itxura batean, ederto ulertu dute une historikoaren garrantzia: Turkiarekiko eraso edo mehatxu txikienak pikutara bidaliko luke lortzen ari direna. Eta asko ari dira lortzen, Karlos Zurutuzaren erreportajeek erakutsi digutenez; kurduerazko irakaskuntzatik hasita.

Ankarak Siriari leporatzen dio PKK indartzea, Turkia desegonkortzeko. Baina arabiar udaberria baino lehendik dago, askoz ere lehenagotik, Kurdistango gerra. Eta frogatzerik ez dagoen salaketa horrekin Siriari erasotzeko mehatxua dator. Aldiz, aski frogatuta dago aurkakoa: Turkiak Siriako Armada Askea deiturikoari baseak eman dizkio, handik Sirian sartu eta Al-Assaden aurkako erasoak egiteko. Frogatu gabeko salaketarekin Siria inbaditu badezake, zer egin beharko luke Damaskok denek onartzen dutenaren aurrean? Ankara urduri dago, kurduak indartzen ikusita. Eta Siriari ezin erasota. Iranek gaztigatu dio dagoeneko Turkiari ez dakiola horrelakorik otu. Eta Errusia ere badago Damaskoren atzean, ezin ahaztu. Washington ere geroz eta mesfidatiago ei dabil oposizioko «bizardunekin», eta Qatarrek, Saudi Arabiak eta Turkiak ematen dioten babesarekin. Kurdu laiko ezkertiarrek lurralde zati bat liberatzea, azken batean, islamismoa mugatzeko era ere bada.

Baina horrek Turkiaren moral bikoitza agerian uztea dakar ostera ere. Siriako suniten aldarrikapenak babestu baina oposizioari presio egin kurduen eskaririk eta autonomiarik onar ez dadin etorkizuneko Sirian. Turkiaren zapalkuntza inoiz baino argiago geratzen ari baita. Kurduak bizi diren eskualde txikienak, Iraken eta Sirian, burujabetzan sartuta daude. Eta kurduen erdiak dauzkan estatuak, irekiera kosmetiko txiki baten ondoren, gerrarekin erantzun du atzera ere 2009tik. Espainiako legez kanporatze, egunkarien itxiera, alderdi, sindikatu eta gizarte zibileko ekintzaileen espetxeratze eta antzeko neurriekin, gainera. Antzekoegiak, kasualitatean sinesteko. Roboskik itxi zuen iazko urtea, 34 lagun hil zituen bonbardaketak, 13 urteko ume ugari tartean. Joan diren hilabeteotan etengabeak izan dira biktimen senideen atxiloketak, sarraskia salatzeagatik. Asteazkenean, inguru berean, 21 soldadu zeramatzan furgoneta maldan behera amildu zen. Bederatzi hil ziren, eta dozena bat zauritu. Roboskiko herritarrek atera zituzten burdin artetik eta sendagilearenera eroan. Hori da abegikortasun kurdua, ez sinestekoa.

Ekialderago, Semdinlin, Kurdistango borroka historiako orrialde berria ari da idazten. Hit-and-run (jo eta alde egin) taktikak zerabiltzan gerrilla eremu askea lantzen hasi da. Hilabete daramate borrokan eta Turkiako armada ezinean dabil Iran eta Irakeko Kurdistango mugek bat egiten duten eremua bereganatzeko. Euskaldunon lagun handia da Semdinliko alkate Sedat Tore. Hernaniko alkate zela Marian Beitialarrangoitiarekin bat egin zuen Veneziako topaketetan, eta tematuta dabil ordutik —urtebetetik gora— herriak senidetu daitezen, eta loturak sendotu. Hilabeteko bonbardaketen ondoren, baina, ez zaio elkartasunezko mezu bakar bat iritsi oraindik Euskal Herritik. Sahararra-palestinarra-venezuelarra-andaluza balitz, besterik izango zen, eta Bilboko Aste Nagusian bandera kurduren bat ere egongo zen. Eta Erdoganez eta Gazako umeekiko hipokrisiaz akordatzen gara.

BERRIAn argitaratua

Denak ongi etorriak, bertakoak salbu - Itsaso Beltzetik (III). Zirkasia

2014an, zirkasiarren genozidioaren 150. urteurrenean, Neguko Olinpiar Jokoak egitekoak dira Sotxin; Errusiaren aldetik jasaten duten ukazioa salatu dute zirkasiarrek.

Urtzi Urrutikoetxea Sotxi. Berriemaile berezia

Urteak zeramatzan Vladimir Putinek Erresuma Batura joan barik. Londresen eta Moskuren arteko tentsioak asko izan dira, Aleksander Litvinenkoren polonio pozoitzetik Ahmed Zakaev txetxeniar buruzagiaren britainiar erbesteraino. Baina duela bi aste, Downing Streeten izan zen KGBko espioi ohia. David Cameronekin bildu zen, eta gero Tagir Khaibulaev judoka kaukasoarra (Dagestangoa da, avar etniakoa) ikustera joan zen. Londresek Rio de Janeirori eman dio Olinpiar Jokoen bandera, 2016rako. Baina aurretik, urte eta erdi barru, negukoak izango dira.

Errusiak hartuko ditu jokoak, eta ez edonon. Kaukasora ekarriko ditu, Sotxira, itsasertzera, non klima subtropikala duten. Milaka udatiarren artean, zaila da Neguko Olinpiar Jokoen hirian gaudela irudikatzea. Soineko laburrak eta takoi altuak emakumeek, kamiseta marradun estuak eta slip bainujantziak gizonezkoek, gihar erakustaldia dirudi Errusiako Rivierako hiriburuak. Ezin burutik kendu Putin bera, Dmitri Medvevekin batera, horren ohituta gauzkan udako argazkia egitera agertu zenekoa, taberna batean hanburgerra jan, ingurukoekin garagardo bat hartu eta txantxa matxistak egiten. Neguan ere hamar gradu inguruko tenperatura atsegina dauka Sotxik, baina Europako mendirik garaienen magalean dago. Inguru paregabea dirudi, baina Kaukaso nahasian gaude.

Autobide bizkor eta moderno bat doa Itsaso Beltzaren ertzetik. Adler hirian porlan eta asfaltozko hautsak hartu gaitu. Lana etengabea da mendira bidean, Mzymta ibaiaren haranean. Aireportuaren ondotik, tren garaia eraikitzeko lanak, tunelak eta mendiari kendutako zatiak. Haserre daude ekologistak. Haserre herritar asko, lanak egiteko ia kalte-ordainik gabe kanporatu dituztelako etxetik. Ustelkeria da nagusi eraikuntza lanetan, eta, ohi bezala, ikertu edo protesta egin gura duenak arriskua hartzen du Sotxin.

Bertako jatorrizko biztanleak ere, zirkasiarrak, haserre daude. Itsusia da, itsusia denez, hain mendi ederren magalean egiten ari direna. New Jerseyn daude Estatu Batuetan diren 5.000 zirkasiarretatik gehienak, eta geroz eta indartsuago ari dira «genozidioaren Olinpiar Jokoen» aurkako protestan. Beste horrenbeste Turkian, han erbesteratu baitziren errusiarrek ia zirkasiar guztiak kanporatu zituztenean XIX. mendeko konkistan. NoSochi2014 taldea osatu zuten, eta hainbat zirkasiar egon dira Londresen protestan.

Hilobien gainean

Zirkasiarrek oso garesti ordaindu zuten sen independentea eta matxino izaera. Horregatik, sutu egin ziren Sotxi hautatu zutelarik 2014ko Olinpiar Jokoen hiriburu. Zaurian gatza botatzea dela diote. «Gure genozidioaren 150. urteurrenean egingo dituzte Neguko Jokoak, eta ospakizun gisa agertu nahi dute, Errusiako inperioaren nagusitasunaren aldarri. Zirkasiar herriaren sarraski sistematikoa du sinbolo. Olinpiar Hiria eraildako arbasoen hilobien gainean ari dira eraikitzen, izugarrikeria hura ezabatzeko!», dio Lisa Jakarsi ekintzaileak.

Bidean ageri den txikizioa biderkatu egiten da Krasnaia Polianara iritsitakoan. Izen hori hartu zuen zirkasierazko Kbaada haranak. Zelai Gorria esan nahi du errusieraz, «zirkasiarren aurkako azken batailan hildako milaka borrokalariren odolagatik. Eta leku horretxen gainean ari dira egiten Olinpiar Hiria!», esan digu Salitx gidariak. Herriko sarreran oroitarri txiki bat dago, monumentu handi baten barruan. «Hemen, 1864ko maiatzaren 21ean, errusiar tropen desfilea antolatu zen, Kaukasoko gerra luzearen amaiera ospatzeko». Errusieraz eta ingelesez dago, hitzik ez zirkasieraz. Zirkasiar hitza ere ez da ageri. Azken sarraskiaren lekuan aipatu ere ez dituzte egiten.

Ukazioa arau izan du Errusiak orain arte. Sotxi izendatu zutenean, 2007an, Putinek gogoan izan zuen lekuaren historia aberatsa, greziarretatik kosakoetara. Baina berbarik zirkasiarrez. «Leku multietnikoa», «Itsaso Beltzeko historia aberatsa» eta antzerako esaldien atzean ezkutatzen dira zirkasiarren aldarrikapenak. Kaukasoko nart izeneko kondairetako pertsonaia eta jainkoek antzekotasun handia dute sarri greziar mitologiarekin.

Pizkundea

John Colarusso Kanadako hizkuntzalariak kondaira horiek ikertu ditu. Baina Ipar Kaukasoko ikerketek bertako politika ezagutzera ere badaramate, eta esperientzia hori baliatu zuen, esaterako, Bill Clintonek, Colarusso eskualdeko aholkulari izendatu baitzuen. «Errusiarrek zilarrezko erretilua eman diete zirkasiarrei, urtetako arrangurak zabal ditzaten». Ez berariaz, noski. Baina Olinpiar Jokoak hurbildu ahala, hazten ari dira zirkasiarren ekintzak. «Zirkasiar gazteentzat, berpizkunde nazionalaren sinbolo bihurtu da auzia», dio Oliver Bullough kazetariak, zeinak 2010ean errusiar konkistari buruzko liburu bikain bat idatzi zuen.

Zirkasiar guztiak ez datoz bat boikoterako deiarekin. Errusiaren barruan daudenek jarrera epelagoa dute, eta Colarussoren aholkuak helarazten dizkiete entzungor jarraitzen duten antolatzaileei: «Vancouverko jokoetako adibidea ekarri dut, eredu bikaina baita zelan landu genituen indigenen sentsibilitateak eta kultura». Folklore hutsetik harago zerbait ote den galde daiteke beti. Horixe baino ez dute eskatzen eskualdeko zirkasiar bakanek, «ez gaude Olinpiar Jokoen aurka, gure kulturak eta historiak dagokien lekua izatea nahi dugu», dio Anzaur Allalok, Adige Khassa elkarteko ordezkariak.

Aitorpena

Beste Adige Khassa batzuek, diasporakoek, jarrera gogorragoa dute. Errusiari genozidioa aitortzeko eta barkamena eska dezala exijitzen diote. Geopolitikak bere lekua dauka hor, Moskuren etsai nagusietako batek, Georgiak, zirkasiar sarraskiei buruzko konferentzia jendetsua antolatu baitzuen iazko maiatzean. Gero, parlamentuak aho batez aitortu zuen zirkasiar genozidioa. Estatu batek aitortzen zuen lehen aldia zen.

Kaukasoko segurtasun egoeraren eta zirkasiarren ekinbideen ondorioz, Sotxi berebiziko testa bihurtu zaio Putini, Akbar Ahmed eta Frankie Martin islamiar ikasketetako ikerleek Al Jazeeran idatzi dutenez. «Jokoak horrelako giza tragedi bat gertatu zen lekuan egiteko erabakia, onenean, ezjakintasun izugarriaren adierazle da, eta, okerrenean, berariazko kultur umilazio ezin baldarragoa». Putinek iragarri duen Errusia berriaren azterketa izango dira Olinpiar Jokoak. «Sotxiko zirkasiarrekin jokatzeko moduak, Errusiaren norabidea adieraziko du. Iraganeko akatsak aztertu eta zuzenduz gero, Errusiak XXI. mendeko munduko potentzia gisa duen estatusa erabaki dezake, eta, era berean, herri bat desagertzea eragotziko du».

Mendebaldeak isilik eta errezeloz jarraitu du Sotxi 2014ren garapena. Zirkasiarren beldur baino gehiago, bestelako borrokalari batzuek ekintza armatuak egingo dituzten beldur da. Sotxi izendatu eta urtebetera, Txetxeniako operazio militarren amaiera iragarri zuen Moskuk, baina jamaat islamistak Kaukaso iparraldera zabaldu dira. Ekialdeko Dagestanera, Itsaso Beltzerantz baino gehiago, baina mendebalderantz ere izan da borrokarik, baita zirkasiarren errepubliketan ere.

Diaspora

Ez da erraza irudikatzea Errusiaren konkistak zer ekarri zuen Europako literatura erromantikoa liluratuta zeukan herrialde honetara. Herrialdea bera desagertu egin zen mapetatik. Herriak banan-banan txikitu zituen tsarraren armadak, eta biztanle ia guztiak (Sotxi inguruko ubikh herriaren kasuan, guzti-guztiak), hil edo kanporatu egin zituzten. Euskal Herriak egun duen antzera, 2,5 eta 3 milioi biztanle artean zituen Zirkasiak; erdiak hil zituztela diote zirkasiar ikerleek, eta beste horrenbeste kanporatu. Hurrengo erroldetan 80.000 zirkasiar baino ez ziren ageri. Hainbat hamarkadatako zirkasiar gerretan lau milioi lagun hil zirela diote diasporako zirkasiarrek, Errusiak 300.000 «baino ez» ditu onartzen. Edozelan ere, XIX. mendeko odoluste handienetakoa izan zen. Historia modernoko lehen genozidioa izan dela salatzen dute zirkasiarrek, eta hala gogorarazten dute urtero maiatzaren 21ean.

Leon Tolstoi Kaukason izan zen Errusiako armadarekin. Esperientzia hura izan ei zuen bultzatzaile ezaxola aberatseko bizimodutik sormen, espiritualtasun eta bakezaletasunera eramateko. Honela idatzi zuen: «Ohitura zen mendiko herrixkei gauez eraso egitea, ezustean harrapatuta, emakumeek eta umeek ihes egiterik ez zeukatenean, eta ilunaren babesean zetozen izugarrikeriak». Gosetea, sarraskiak, gaixotasunak, gainez egindako ontzietatik hilotzak botatzen, eta hilzorian ziren pertsonak Turkian lehorreratzen... asko dira 1864ko kronikak zirkasiarren tragediaz. Errusiar idazleek, otomandar kronistek eta britainiar diplomazialariek idatzi zituzten.

Balkanetatik arabiar basamortuetara artean sakabanatu ziren Otomandar Inperioan, eta Mendebaldera ere iritsi ziren hainbat, Ameriketako Estatu Batuetaraino. Ez dute irlandarrek edo armeniarrek bezalako lobby-rik, baina asko dira, Turkian batez ere. Boris Johnson Londresko alkateak zirkasiar arbasoak omen ditu. Cem Ozdemir Alemaniako Berdeen buruak protesta egin zuen, Vladimir Putini eman behar zitzaiolako iaz Quadriga saria, eta bertan behera geratu zen ekitaldia azkenean. Zirkasiar jatorria dauka Ozdemirrek. Euskal Herrian diasporarik ez, baina euskararekiko grina aspaldikoa da. Euskaldunari etengabe galdetuko diote mendi edo euri edo haran zelan esaten den, hizkuntzalariek galdutako kate-begiren bat topatzeko asmoz. Erraz irudika daiteke ahaidetasuna: hizkuntzen bakartasuna, biek ergatiboa erabiltzea, bokal sistema pobrea eta kontsonante kopuru ezin aberatsagoa... baina gutxieneko lotura seriotasun zientifiko batekin bermatzeko ehun froga behar balira, ez ei dira dozenatik gora aurkitu, aditu optimistenen berbetan. Paisaiak eta kulturak ere hauspotzen dute ahaidetasun ustea: Pirinioetako herria eta Kaukasokoa erraz lot litezke itsasoraino doazen haranetan. Eta alderatu zirkasiarren askatasun gosea, auzolanaren kultura, matxinadarako, erronkarako eta borrokarako joera edo armen zaletasuna (ai, gure baserrietako eskopetak). Ahaide zein ez, lagun handiak ditugu euskaldunok Kaukason.

Zirkasiarrek osatzen dute Jordaniako erregearen zaintza pertsonala, eta estatuko goi kargu asko dituzte; eurek sortu zuten Amman hiriburua. Israelen ere badira zirkasiar herriak. Tel Avivek ondo mimatu ditu, eta diasporako komunitate sendoak dituzte, beren eskola, ikerketa zentro eta ohiturak babestuta. Sirian 55.000 eta 100.000 zirkasiar artean dago. Egun, herrialdetik ateratzeko eskaria egin dute, baina errezeloz hartu du beti Errusiak XIX. mendean kanporatutakoen ondorengoen «etxeratzea». Ehunka gutxi batzuk Kabardino-Balkariara iritsi ziren neguan, eta beste batzuk Abkhaziara. «Gehienak ez dituzte ekarri nahi, eta ekarri dituztenak ez datoz beren jatorrizko lekura», dio Murat izeneko gazteak. 1998an beste horrenbeste egin zen Balkanetan geratzen zen azken zirkasiar herriarekin, Kosovotik Kaukasora «itzuli» zituzten. Kanporatutakoen itzulera amets dute zirkasiarrek, baina ez da erraza. Turkian dira gehienak, aski hurbil, baina belaunaldi gazteek hizkuntza galdu dute han, oraingoz nortasunari eutsita ere. Eta Kaukaso ere geroz eta errusiartuago dago, halaber. Tragediek behartuta gertatu dira orain arteko mugimendu handienak. Eta Siriako zirkasiarren kasuan, Kaukasoko ahaideek Moskuri presio egiten jarraitzen dute, haien eskaria entzun dezaten. Ahmed eta Martinek gogorarazten dutenez, «indigenekin oso txarto portatu diren nazioek, AEBek eta Australiak esaterako, formalki barkamena eskatu dute. Errusiak horrelako zerbait egiteak zauria sendatzen lagunduko luke. Konfiantza sortzeko eta biziak salbatzeko beste urrats garrantzitsu bat Siriako zirkasiarren itzulera baimentzea da».

Diasporako zirkasiarren kexua argia da: «Olinpiar Jokoen aitzakiarekin mundu guztia Sotxira etortzeko eskatu dute errusiarrek. Denak dira ongi etorriak, sarraskitu eta bertatik kanporatu zituzten indigenak izan ezik».

Sotxiren itzalean, Zirkasia -Itsaso Beltzetik II

Konkistak eta genozidioak munduan zehar sakabanatu ditu zirkasiarrak, etxean ia desagerrarazteraino; gaur egun, Errusiako hiri turistikoenaren abaroan bizirik irauten ahalegintzen dira milaka gutxi batzuk.

Munduko hiririk luzeena omen da Sotxi, Los Angelesen ondoren. Itsaso Beltzaren ertzean hedatzen diren hainbat hiri biltzen ditu Errusiako kostaldeko perlak. Harrizko hondartzetan, eta hareazko baten batean, ur-kirolak daude, gauez diskotekak eta jatetxeak dituzte, jolas-parkeak eta lorategi botanikoak, eta siberiar neguen ondotik indar hartzeko sanatorium ugari. Munduko estatu handienak ur epeleko kosta-lerro txikia dauka turismorako. Errusiar inperioko dozenaka etnia biltzen dira Sotxin; eslaviarrez gain, badira armeniarrak, georgiarrak, begi arraildudun asiarrak... baita zirkasiarrak ere. Milaka gutxi batzuk dira, baina argi daukate hau dutela etxea, gainontzeko herriek jatorria beste nonbaiten daukaten gisan Kaukasoko bazter hau dela zirkasiarren sorleku. Historiak, konkistak eta genozidioak munduan barna sakabanatu arren, eta etxean ia desagerrarazi.

Sobietar Batasunaren garaitik, milaka kilometrotatik heltzen dira trenak honaino errusiar bisitariez gainezka. «Zuek ohituta zaudete mendiak ikustera, baina turistak lautada hotzetatik datoz, eta hunkitu egiten dira Kaukasora heltzean, liluratuta», diost autotik Muratek, Fatima Tlisova kazetari erbesteratuak Sotxin lotu didan kontaktuak. Salitx adiskidearekin etorri da, eta badakit datozen egunetan denetarik izango dudala, Kaukasoko abegikortasun lege zorrotzek agindu bezala. Zirkasiarrak dira, Europako txoko honetako herri mitiko, ezezagun eta zigortuenetako biztanleak.

Errusian ia milioi bat zirkasiar bizi dira, baina milaka gutxi batzuk baino ez historikoki xapsug eta ubikh etnien etxea izan ziren Xapsugian eta Ubikhian, Sotxin alegia. «Milioi erdi dira Kabardino-Balkarian, 50.000 Karatxaevo-Txerkesian, 120.000 Adigeian». Kaukasoko bihotzean diren hiru errepubliketan aitortuta daukate naziotasuna bertako biztanleek. «Kabardak, txerkesak eta adigeak herri bera gara; errusiarrek banatu zituzten izen horiek, eta gero turkiarrak diren baina haiek ere herri bera osatzen duten balkar eta karatxaiekin nahastu. Zatitu eta garaitu; betiko politika da». Eta non dira kostaldeko zirkasiarrak? «Munduan zehar sakabanatuta, milioika laguneko diaspora daukagu, eta Xapsugian 5.000 lagun izango gara». 1864an konkistatu zuen Errusiak eskualdea, herrixka guztiak banan-banan txikitu eta lur errearen taktika zorrotza beteta. Armen eraginez edo gosez hil ez zirenak Otomandar Inperiora ontziratu zituzten. «Asko hil ziren itsasoan, eta Turkiara oso ahul iritsi zirenetako askok ere gutxi iraun zuten». Xapsugiako biztanleen %90 kanporatu zituzten, eta Ubikhiako %100. Sotxi zuten hiriburu ubikhek. Tevfik Esenç azken ubikhera hiztuna Turkian hil zen, duela hogei urte. Zirkasiarrek ez dute Itsaso Beltzeko arrainik jan luzaroan, itota hildako ahaideekiko begirunez.

Zirkasiar ordezkariak Turkiatik etorri ziren 2009ko maiatzean Euskal Herrira, Euskaltzaindia bisitatzera eta Henrike Knorri egindako omenaldian parte hartzera. Georges Dumezil eta beste hainbatek ikerketak egin zituzten zirkasiar hizkuntzaren eta euskararen balizko ahaidetasuna ikertzeko. Hemen mundu guztiak dauka gure berri. Abkhaziako atzerri ministro Viatxeslav Txirikba hizkuntzalariak euskara-abkhaziera hiztegi txiki bat osatu zuen aspaldi. «Georgierarekin alderatu beharrean, abkhaziera-zirkasiera askoz hurbilago daude euskararen egituratik. Baina bitxia da: hungariarrak etengabe ahaide bila ari dira, eta euskal hizkuntzalariek, berriz, tematuago dirudite munduan bakarrak direla frogatzen», esan zigun duela bi urte BERRIAn argitaratu genuen elkarrizketan.

Toponimia

«Loo du izena herri honek», dio Muratek. «Zirkasiar jainko baten izena da, baina armeniarrak eta errusiarrak bizi dira hemen gaur egun». Hurrengo herriko biztanleak georgiarrak eta greziarrak dira. «Izenak gureak dira, baina beste jende bat bizi da». Joseba Sarrionandiaren berbak datozkit: «Gero eta gutxiago gara ginenak/ gero eta urrutiago ginena/ jendeak misterio aire batekin ahoskatuko ditu izen zaharrok».

Xakhe ibaian haranean gora joan gara. Kamioi militarra daukagu atzean, baina ez dakartza soldaduak, Sotxiko turistak baizik. Gutxi batzuk Zorik Atxmizoven museo txikian geratzen dira Bolxoi Kichmay herrian. Bidearen beste aldean te soroak daude, munduan iparraldeen daudenak omen. Edalontzi bana te hartzen ari garela, zirkasiar kulturari buruzko azalpentxoa eman die Atxmizovek. Laburra behar du, badaki hoteletako eskaintza inguruko ur-jauziak bisitatzea dela. «Turismorako ere ez digute babesik ematen agintariek», kexu da Murat. XIX. mendeko Iermolov konkistatzaile ankerraren hitzen oihartzuna dator: «Lurralde hau behar dugu, zirkasiarrik gabe».

«Txerkes hitza turkieratik dator: gerratik datorren gizona esan nahi du. Baina geure buruari adiga deritzogu, txetxeniarrek euren buruari nokhtxi deitzen dieten legez». Tradizio estuenaren arabera hezitakoa da Zorik zaharra; haurra zela, herriko beste familia bati eman zioten. «Ohikoa zen mutilekin hala jokatzea, auzoek hezita gogortu zitezen, etxekoek beti bigunago heziko zutelakoan». Armak, borrokak eta agintearekiko matxino izpirituak gaur egunera arte iraun dute Kaukason. Olinpiar Jokoetan ere, zirkasiarrek eta txetxeniarrek lortu dituzte borroka-kiroletan Errusiak irabazitako dominak. «Hona turista asko datoz, baina ez dute guri buruz ideiarik ere; arazo handia da hori. Errusiar literaturan hain garrantzitsua den Kuban ibaiak sakon esan gura du zirkasieraz, bazenekiten? Bada ezinbestekoa da Errusiako herriak ezagutzea elkarbizitzarako», Kaukason gaudela aintzat hartuta, ia adierazpen politikoa dirudi.

Munduari emandako lexikoa ere badauka aipagai: «Sa labana da, eta blai sugea. Sablea laban handia da». Eta txerkeska berokia beretzat hartu zuten tsarraren militarrek. Ez da dotorea eta erosoa soilik, baita erabilgarria ere, dena aldean eroateko. Bala zorroen gisako gazid gordelekuak dira, edaria, janaria, tabakoa edo armaren bat eramateko. Haranean gora doazen turistentzat prest dauzkate txerkeska dotoreak, papakha txapelarekin eta kindzhal labanarekin, argazkiak egin ditzaten, uda betean egonda ere. «Adigak Kaukason beti izan dugu frantsestuen fama, modagatik, dotoreziagatik».

Eskolarik ez

«Hobe horrelako osperik izan ez bagenu. Errusiarren konkista eta genozidioa baino lehen milaka zirkasiar atzeman zituzten turkiarrek sultanaren harenera eramateko», dio Aslan Gvaxev historialariak. Genozidioaren oroitarria erakutsi digu; eskualde osoko bakarra, turistengandik urrun. Kostaldean toponimia baino ez da zirkasiarra, oroitarriak errusiar militarrentzat dira. Herriko ikastetxean dihardu Gvaxevek. Adigeraz irakasten den azken bi herrietako bat da Bolxoi Kichmay. Xapsugiya aldizkariko Anzor Nibo zuzendariak dioenez, azken urteotan kendu dituzte zirkasiera eskolak. «Hemen ez daukagu errepublikarik, Stalinek gure eskualdea administratiboki Errusiako lurralde bat gehiago bihurtu zuenetik. Baina gure hizkuntza irakatsi izan zen hala ere». Hori dute egun eskari nagusi: «Stalinek kendu zigun eskualde autonomoa berreskuratu behar dugu, gure hizkuntzak eta herriak gutxieneko babesa izan dezaten».

Trikuharriak daude haranean, baita sasiek jandako hilobiak ere. Turisten kamioiak abiada bizian doaz ia urik gabeko errekaren arroan. Gauean herrian geratu dira batzuk afaltzera; zirkasiar dantzen ikuskizun paregabea antolatu dute, agertokiko alde batean Errusiako bandera eta bestean zirkasiarra dagoela. Herria biziberritzeko balioko duen ustea daukate, baina nortasuna indartzera doan ekimen orok, turistikoki izanda ere, agintarien eragozpenak baino ez ditu izaten. Sotxiko 2014ko Neguko Olinpiar Jokoak horren adibide. Ekialde Hurbileko eta Amerikako diasporak boikoterako deialdia egin badu ere, Kaukasoko zirkasiarrek euren kulturaren ispilu izatea baino ez dute eskatzen, Errusiak ez dezala ondarea ezkuta. «Moskuk kosakoen irudia hauspotu du, eta bertoko herriarena desagerrarazi». Bihar joango gara Olinpiar Jokoen egoitzara.

Errusiako Far West

Kaukasoko herri indigenaren paradigma izan ziren zirkasiarrak XIX. mendeko erromantizismoan; mende bat behar izan zuen Errusiak Kaukaso konkistatzeko.
Lau kilometro estu da Kertx-eko pasabidea Port Krym-dik Port Kavkaz-era. Sobietar Batasunean Krimeara lotzeko zubia egiteko asmoa izan zen, baina gaur Ukraina eta Errusia bereizten dira. Ez da beti horrela izan. Penintsulan turkiar tartariarrak izan ziren mendetan nagusi. Errusiako aldean, Itsaso Beltzak elezaharretakoa dirudien herrialde bat busti zuen 1864ra arte, mapa zaharrek agertzen duten legez: Zirkasia. Hitzak berak askatasuna adierazten zuen, Kuban ibaitik hegoaldeko lautadetan barna Europako mendirik garaieneraino. Kaukasoko herri indigenaren paradigma izan ziren zirkasiarrak XIX. mendeko erromantizismoan —mendebaldean euskaldunek jokatu zuten antzeko rola, bidenabar. Eta, aldeak alde, Errusiaren konkista luzea alderatu liteke halaber karlistadekin—. Zirkasiar gizonen eta, batez ere, emakumeen edertasunaren oihartzuna mendebalderaino iritsi zen, tragedia baten bidez: Otomandar Inperioko harenetan gutiziatuenak ziren esklabo çerkes haiek. Greziarrek aipatu zituzten kroniketan lehendabizi; Itsaso Beltzaren beste aldean bizi ziren menditarrak ziren. XVIII. mendean ekin zion konkistari Errusiak, neguan izoztuko ez ziren itsaso epelen bila. Itsaso Beltzera iritsi zen, gainbehera zihoan Otomandar Inperioraino. Baina inoiz erabat konkistatu gabeko nazioak ez zuen ontzat eman tsarrarekiko morrontza.

Mende bat behar izan zuen inperioak Kaukaso konkistatzeko. 1859an Xamil imana errenditu egin zen Gunib herrixkan. Kaukaso ekialdea, Txetxenia eta Dagestan menperatuta zeuden. Baina Asiatik hurbileko lurraldea baino gehiago gutiziatzen zuten mendebaldea, Itsaso Beltzera eta Europara begira, berdea eta nekazaritzarako lur zabalekin. Zirkasia zen lurralde hori.

Port Kavkaz-etik (Kaukaso portua, errusieraz) mendiak urrun dira oraindik; 400 kilometroko bidea daukagu aurretik Sotxira iristeko, Itsaso Beltzaren ertzean. Anapa dator lehendabizi, Gelendzhik gero, Tuapse... mendetan portu libreak izan ziren. Gero Errusiak gotorlekuak eraiki zituen; Estatu Batuek Far West-arekin, mendebalde urrunarekin, egin bezala. Kaukasoko indiarrek erasotzen zieten gotorleku haiei. Ameriketan Mississippi ibaiak legez, Kubanek adierazten zuen inperioaren eta lurralde basatien arteko muga. Astiro-astiro ibaiaz hegoaldera joan ziren ezartzen errusiar nekazari-gerlariak. Cowboy-en eta kosakoen antzekotasuna begi bistakoa da.

Lazarevskaia herrian dago kostaldeko zirkasiarren Adighe Khasa elkarteko egoitza. Sotxi inguruko herri turistikoa da Lazarevskaia, eskualdeko hondartzarik handienetakoa baitauka. Herriak Mikhail Lazarev almirantearen omenez hartu du izena. Txetxeniako gerra betean, ekintza txiki batek bazterrak harrotu zituen 1996an: milaka turista jaisten den tren geltokian bertan, Lazareven estatuari sudurra moztu zioten zirkasiar abertzaleek. Mende eta erdi geroago, mendeku hartzen ari ziren. «Haren aginduetara bost lehorreratze izan ziren eskualdean», diosku Anzaur Allalok. «Oso pertsonaia mingarria zaigu; administrazioak ulertu beharko luke. Lazarevi jar diezaiotela estatua jaio zen lekuan, ez hemen. Gure herrien txikizioaren sinbolo da». Hamasei urteotan hogei bat aldiz egin diote eraso estatuari, eta agintariek beste horrenbeste bider ezarri dute atzera. Estatua zena monumentu izendatu berri dute; hau da, babes handiagoa hartu du Lazareven irudiak. Eta kalte egiten diona espetxeratzea ahalbidetzen du. 
 
BERRIAn argitaratua

Odisea ez da amaitu - Itsaso Beltzetik (I) Krimeako tartariarrak

Turkiar, tartariar, izuaren sinonimo izan da mendeetan, gaur egun beste berba batzuk erabiltzen diren legez. Asia ekialdetik abiatuta Vienako ateetara iritsi ziren Erdi Aroan. Krimean ezarri zuten estatu garrantzitsuena, Itsaso Beltz osoa kontrolatzen. Gerora, Errusiak, inperioa osatzean, konkistatu zuen, eta Stalinek sarraskitu zituen 1944an. Hogei urte daramatzate etxera itzultzen, Sobietar Batasuna erortzeaz bat, sinestekoa ere zaila den epika idazten. Baina ez da erraza.

Saia gaitezke irudikatzen zer den nazio oso bat, jaioberrietatik atso-agureetara, traidoreetatik estatuarekiko leialenetara, denak, salbuespenik gabe, trenetan sartu eta milaka kilometrotara eroatea. Saia gaitezke, baina ia ezinezkoa da neurria hartzea. Ezinezko izan zen Krimeatik kanporatu zituzten ia erdientzat. 240.000 deportatu zituzten, eta 100.000 baino gehiago hil ziren urtebeteko epean. Bidean batzuk, goseak besteak, bizi-baldintzak jasanezinik beste milaka. Horrek bakarrik adierazi beharko luke tartariarrek jasandakoa genozidioa izan zela, baina berbak ere higatuegi dirudi gaur egun.

Valery Vozgrin historialariak dioenez, «deportazioaren asmoa Krimea eslaviartzea zen, errusiarrak nagusiki, baita ukrainarrak ere, baina turkiarrik, musulmanik ez. Eta horretarako estakurua izan zen traizioa. Herri oso bat zelan izango da traidore, ume zein heldu? Krimea tartariarrez hustu nahi izan zuten». 1944ko maiatzaren 18a izan zen E eguna. Aurreko otsailean Kaukasoko herriekin (txetxeniarrak, inguxak, balkarak...) goizaldean operazioari ekin eta egun bakar batean burutu zuten. Deportazioa planifikatua zela frogatzen duten agiri ugari daude. Goizaldeko lauretarako zeukaten agindua soldaduek. Bostetarako etxetik kanpo behar zuten tartariar guztiek, eta trenetan seietarako, aldean zeukatena doi-doi hartuta. Ordu laurden eman zieten. «Nik 7 urte nituen, eta ahizpak, 13; hobeto konturatzen zen zer ari zen gertatzen», gogoratu du Vozgrinek.

Itzulera

Ia mende erdiko deportazioaren ondoren, Asia erdialdetik itzuli ziren tartariarrak Sobietar Batasuna desagertu zenean. Baina tartariarren etxeak ez zeuden hutsik, errusiarrak bizi ziren. «Ez ginen etxeok berreskuratzen saiatu, inoren aurka ez gentozela argi uzteko, eta geure etxe eta etxolak eraiki genituen», dio Mustafa Jemilev Tatariarren Parlamentuko presidenteak. Aitorpen mugatua daukan erakundea da, estatuaren ofizialtasuna dauka, baina ez du inongo lurralderekiko aginterik. Ondorioz, tartariarren hizkuntza eta kultura bultzatzeko lobby-a da nagusiki. «Errusiarren errezeloa handia da, hasieratik argi utzi arren geure herrira gentozela eta ez inor kanporatzera», dio Jemilevek. Borrokak ere izan dira azken urteotan errusiarren eta tartariarren artean. Krimea errepublika autonomoa izanik, bertako agintari errusiarrek sarri oztopatu diete etxeok eraikitzea, eta eraistera ere bidali dituzte hondeamakinak.

Penintsularen definizio bikainena osatzen du Krimeak, iparraldeko tarte estua salbu, Azov itsasoak eta Itsaso Beltzak bustitzen baitute Euskal Herria baino handixeagoa den eskualde hori. Simferopol hiriburuko aireportutik lautada luze bat hedatzen da Ukrainarantz. Hegoalderantz, muinoetan kiribiltzen doa paisaia, harik eta arroila batean sartu, eta Bakxisaraira iristen garen arte. Itsasoz inguratutako herrialdean barnealdera jo zuen tartariar aginteak, mendien abaroan Krimeako hiriburua sortzera. Khanaren jauregitik lau mendez kontrolatu zuten eskualde osoa. XXI. mendean ere Bakxisarai bihurtu da tartariar berpizkundearen bihotza.

Tsarren Errusiaren konkista, ondorengo triskantza eta Stalinen deportazioaren memoria ezin lazgarriagoa biltzen dira gaur herrixka turistikoa baino ez den Bakxisarain. Murat Uzbekistanen jaio zen, bere senide gehienen moduan. «Gurasoak ere Asian sortu ziren, baina beti izan genuen presente aitona-amonek esandakoa, zeinen herrialde ederrean bizi ziren. Eta zeinen ankerra izan zen deportazioa». Tartariar berpizkundearen adierazle izan liteke arbasoen erbestean jaio, arbasoen herrialdera itzuli, turismo enpresa sortu eta etsai historiko biekin lan egitea, eslaviar zein tartariar, errusiar zein turkiar. «Geroz eta gehiago dira Itsaso Beltzaren beste aldetik Krimea ezagutzera etortzen direnak, Istanbuldik hegaldia daukagunetik batez ere».

Bakxisaraira bidean, tartariarren auzune bateko porlanezko hezurdurak ageri dira. Krimeako 300.000 tartariarretatik gutxiengo bat —5.000— etxerik gabe dago oraindik, ur eta argindarrik gabeko etxoletan bizitzen. Gainontzekoek bideratu dituzte etxeko arazoak, hala adostu baitzuten Sobietar Batasun ohiko errepublikek. Turkiako eta Arabiar Emirerrietako laguntza ere izan dute.

Berpizkundea

Bakxisaraiko alde zaharraren erdigunean Ismail Gasprinski (1851-1914) idazle eta ikerlariaren estatua dago. Hemen egin zuen eskola Errusiako inperioko tartarierazko lehen egunkari librearen sortzaileak. Terciman (Itzultzailea) turkiar herri guztientzat pentsatutako kazeta zen, Asia bitarteko herriek uler zezaketen hizkuntza batuan idatzia. Kazetari eta modernotasunaren bultzatzaile sutsua izan zen Gasprinski, Krimeako kultura Europako olatuekin bat egitearen aldeko. Hizkuntza sustatu eta eskolaren garrantzia azpimarratu zuen, eta gizon zein emakumeen hezkuntza bultzatu zuen.

Baina Sobietar Batasunak Bakxisarairen gainbehera ekarri zuen. «Duela hamar urte, dena suntsituta zegoen. Berreraiki eta tartariar museoa egin dugu. Gure deportazioaren ondorioz, Krimea desegin egin zuten, baina hogei urteotan dena aldatu eta berreraiki egin dugu. Nazio bat hizkuntza eta kulturarekin hasten da». Tartariar idazle elkarteko ordezkari batek egin digu aurkezpena: «Nazio guztiek garatu behar dute beren hizkuntza». Tartariera bizi-bizirik dago, tinko eutsi diote erbestean, eta ez dute orain galtzen utziko. Baina Krimeako biztanleen %13 dira tartariarrak. Irakaskuntzan, administrazioan zein hedabideetan, etengabeko oztopoari aurre egin behar diote.

«Elkarrekin bizi izan ginen luzaroan, baina dena eslaviartu beharra zegoen, sobera ginen tartariarrak, eta krimenaren bidez ezabatu gintuzten. Asia erdialdera bidean hil ziren erdiak, eta Krimea eslaviartu egin zen, noski», azaldu du Munduko Tartariarren Biltzarreko buru Refat Txubarovek. PEN Internationaleko presidente John Ralstonek, hain zuzen, nabarmendu du hizkuntza galtzea dela adierazpen askatasunaren aurkako jipoirik gogorrena. «Gure lana da munduari erakustea hizkuntza eskubideen alde egin behar dela».

Turista asko doaz Krimeako khanaren jauregira, baina horietarik oso gutxi barneratzen dira Eski Jurt hiri zaharrera. Gazte batzuk hammana edo bainuetxea zaharberritzen ari dira. Madrasa zaharra ere berrituta dago. Bakxisaraitik hegoaldera Jalta eta bestelako gune turistikoak daude; horietan oso urrunak dirudite tartariarren saminek. Errusiako turistak pilatzen dira hondartzan eta inguruko taberna eta hoteletan. Tartariar kulturak badu lekurik, folklorikoa, baina ez hori soilik: iparraldeko lautadako sukaldaritzari turkiar espezia eta zaporeak erantsi dizkio, eta errusiarrek maite dute hori. Maiteko lukete tartariarrak horretara mugatuko balira, jatetxeak ireki eta musika jotzera. Baina behin eta berriz ezetza jaso dute etxeak eta herriak atzera itzultzeari, eta hizkuntza sustatzeko ekinbide apurrak ere atzerantz datoz.

Simferopolgo autobus geltokian errusiera da nagusi. Jaun eta jabe. Muratek lagundu dit txartelak erosten. Bera ere errusieraz mintzatu da. Krimeako bihotzean dago hiriburua. Lau orduko bidea Kertxeraino, muinoak, gero Feodosiara, hareazko hondartzak, mendixkak biribildu egiten dira ekialderantz, Itsaso Beltzaren paralelo. Kertxen amaitzen da bidea. Azoveko itsasora dagoen pasabide estua da: Mediterraneoa Gibraltarko pasabide estutik lotzen da Atlantikora, eta hemen berriz estutzen. Gero estepa baino ez dator, turkiar eta mongoliar herriak Japoniaren pare Ozeano Barera iritsi arte. Errusia dago Krimeatik ekialdera itsasoa jarraituta, baina oso Errusia berezia. Kaukasora iritsi gara.

BERRIAn argitaratua

Erreferenduma ez bada legezkoa...

Eskoziari buruz Westminsterko parlamentarien Batzordeak eman du iritzia: Eskoziak ez dauka erreferendumera deitzeko eskumenik. 1998an erreferendumean onartutako devolution edo autonomiak Londresen esku uzten du erreferendumak antolatzeko eskumena. Gutxi gorabehera, Espainian dagoen antzera. Edo Kanadako Auzitegi Gorenak Quebeci autodeterminazio eskubidea ukatu zion gisan.

Gertatzen da, bere egunean idatzi eta adostutako arauak gainditzen dituen borondate bat dagoela Eskozian, lehen Quebecen egon den legez. Eta borondate hori demokratikoki bideratzeko, eta iritzi horren pisua neurtzeko, unean uneko araudia horretara doitu behar da. Badakigu Espainiaren neurri demokratikoa non dagoen: 1978ko Konstituzioak langa jarri zuen lekuan jarri zuen —goregi, aspaldion entzuten direnen arabera— eta beraz langa horren pean ibili behar dute Espainiaren baitako proposamenek. Hortik kanpokorik ez da sartzen, katalanek estatutuarekin ikusi zuten legez, eta itun fiskalarekin aurki ikusiko duten legez. Eta Juan Jose Ibarretxek Madrilen sufritu zuen umilazioa legez. PSOE zegoen orduan agintean, eta umiliatu baino ez zuten egin. Alderdi Popularrak araututa zeukan ordurako Konstituzioa gaindi lezaketen lehendakarientzako espetxe-zigorra. Horretan laburbiltzen dira Espainiaren proposamenak, batek esango dizu zeure proposamena defendatu dezakezula, baina egikaritu ez, eta besteak espetxeratzeko mehatxua. Baina batak zein bestek ezin aintzat hartu herritarrei hitza ematea.

Arazoak daudenean, horiek detektatzea da konponbiderako lehen urratsa. Eskoziak independentzia erreferenduma egin nahi du. Eskoziak ez dauka erreferendumera deitzeko eskumenik. «Etengabeko eztabaida politiko eta legala, eta etorkizuneko ziurgabetasuna», horiek Eskozaren arriskuak erreferenduma «zalantzako oinarri legaletan» eginez gero. Ondorioz, «uste dugu egokiena gobernuak Eskoziako Parlamentuari 30. Atalean oinarritutako proposamen zehatza egitea dela boterea emateko, hark banaketari buruzko galdeketa antola dezan». Tankeak Edinburgora? Alex Salmond espetxera? Ez ba. Auzia bide berri batean sartzen da aurrerantzean, litekeena baita Eskoziako Gobernuak hirugarren aukera ere sartzea, devomax, independentziarik gabeko burujabetza gutxi gora behera, fiskalki batez ere. Horrek eztabaida berria dakar, ordea, gerta bailiteke Erresuma Batuak hori ez onartzea. Hau da, etxetik joan nahi baduzu, zoaz, baina etxean gelditzekotan, arau hauekin. Txekoslovakiako bereizketa gogorarazten du: ez zen erreferendumik egin eta inkestek ez omen zuten eslovakiar independentismoaren indar handirik erakusten. Baina estatu konfederala nahi izan zuten, botere zentral lausoa izango zuena. Eta Txekiak ez zuen onartu era horretan antolatzen estatua. Horretarako nahiago zuela Eslovakiarik gabe aurrera egitea, eta azkenean dibortzioa gauzatu zen.

Espainiako perspektibatik oso urrun geratzen diren kontuak dira. Baina Katalunian bidea oso markatuta dago. Itun fiskala da independentzia galdeketaren aurreko azken dikea. Bere burua gobernatzeko autonomia fiskala behar duela aldarrikatu du Parlamentuak. Espainiak, erdi demokratikoa balitz, negoziatzeko eskatuko lioke, baina oso urrun dauka kultura hori. Beti bezala muturretan ematea espero du mundu guztiak. Eta horra helduta, hauteskundeak eta erreferenduma.

Vilaweb-eko Vicent Partalek honela zioen herenegun: «Mas presidenteak herritarren babes osoa eskatu du itun fiskalerako eta normala da (...) esan izan dut gobernuaren ondoan egon behar dugula itun fiskalaren negoziazioan, baina Irailaren Hamaikako manifestazioak (...) independentziaren alde izan behar du. Ondo jokatu ditu kartak Masek (...) I-11n kalean independentismoa ikusiko da, independentismo transbertsal eta jendetsua, zeinaren zati den CiU ere. Horregatik ez dut irudikatzen itun fiskala eskatzen duen pankartarik: independentzia behin betiko itun fiskala da, ezin, beraz, zatia aldarrikatu, dagoeneko osoa eskatzen ari zarelarik». Zinez merezi du Partalen editoriala irakurtzea.

Batzuk eta besteek bide-orri argia daukate. Beren nazioak daukan autonomiako gobernuak deituko du erreferendumera, eta irabaziz gero independentzia aldarrikatu. Gure nazioak autonomia bat, bi edo zero ditu, nork hitz egiten duen. Baina erakunde batek deitu behar du erreferendumera, gutxienezko legezkotasunik izango badu. Aldundiek, erkidegoetako gobernuak edo dena delakoak. Zirt edo zart egin behar da. Kataluniak egin du. Euskal nazioaren izenean dihardutenek oraindik ez. Urtebete barru bi euskal erkidegoen buru euskal nazioaren ordezkariak egongo direlakoan? Espainiaren kasuan, B plana behar da beti. Eta Euskal Herrian C, eta D...

BERRIAn argitaratua

Nortzuk egongo dira Rio 2016an?

Berriz ere gertatu da. Bretainiar bati bandera kenarazi zioten lehendabizi, gero Maialen Chourrauten jarraitzaileei eragotzi zieten ikurrina astintzea (eta Madrilen Espainia osoko bandera handiena jausi zen, lehenago erregea eta gerora Burtsa bezala). Futbol jokalari galestar eta eskoziarrek ereserkia kantatzen ez dutela eta, izan da polemikarik, baita Damien Hooper australiar boxeolariarekin ere, aborigenen bandera ederra zeramalako paparrean kamisetan. Cathy Freemanek 2000n Sydneyn atera zuen berbera, eguzkia hondo gorribeltzaren gainean. Debekatu egin diote hori janztea. Baina Hooper harro dago. Baita milaka indigena ere: «Malkotan atleta gazteak biltzen dituen bandera inperialak ez bezala, bandera indigenak ez dauka atzerriko lurren okupazio historiarik. Tamalez, estaturik gabeko jendeen ordezkapena da, haietaz hitz egitera ausartzen ez garen jendeena. Bandera debekatzea hain da patetikoa ezen, barregarria dela», esan du aktibista batek.

Lehengo astean esan genuen: duela lau urte ez zen zilegi Hego Sudango banderarik izatea. Kosovoarrek paradoxa daukate, NATOk aginduta sortu zuten estatuaren izenean ezin dute parte hartu (ezta banderarik izan, bistan da), Olinpiar Batzordean sartzeko Serbia eta hori babesten duten herrialdeen boikota baitauka Kosovok. Alabaina, askoz maiteago duten Albaniarekin ari dira lehiatzen, hau da, betidanik darabilten banderarekin, albaniar guztien banderarekin. Albania estatua delako, onartutako estatua. Hego Sudan den legez.

Gales eta Eskoziako salbuespenak ikusi ditugu banderen kasuan, lehen ere futbol selekzioekin ikusi bezala. Baina, osterantzean, estatuetakoak ez diren banderak ateratzea politika eta kirola nahastea ei da, eta badakigu ez direla politika eta kirola nahastu behar, hau da, estatua badaukazu eta bandera astintzen baduzu, kirola bultzatzen ari zara, baina estaturik ez baduzu, politika egiten zabiltza. Beraz, politika ez egiteko, estatua behar duzu.

Halaxe erabakiko dute eskoziarrek, eta horren arabera izango da edo ez Eskoziako selekziorik Rio de Janeiroko Olinpiar Jokoetan. Esan izan da kultura liberal anglofonoarekin lotuta dagoela sezesio erreferenduma, eta iparraldeko herriekin, oro har, Groenlandia edo Faroe uharteen kasuari begira. Baina hara non errepublika jakobinoenak ere galdeketa aurreikusten duen. Hexagonotik urrun izanda ere, kanakiarrek estatua nahi duten ebatziko dute 2014tik 2019ra bitartean. Quebecen ere hauteskundeak aurreratu ditu azkenean Alderdi Liberaleko gobernuak, irailaren 4ra. Parti Quebecois independentista dago berriz ere inkesten lehen lekuan, Liberalarekin lehia estuan. Balizko gobernu independentistak ez luke automatikoki erreferenduma ekarriko, baina Quebecen estatus egokiari buruzko eztabaida bai, eta beti izan da interesgarri sezesio gaiak era demokratikoan landu gura dituen edonorentzat.

Estatua daukazularik —eta estatu hori aitortzen dizutelarik, ez ahaztu— automatikoa da Olinpiar Batzordea eratzea, selekzioek ofizialki jokatzea, eta estatu bihurtu berri den lurraldearen sinboloen erabilpen ofiziala lehiaketa eta ekitaldietan. Eta estatua ez daukazularik, horietako deus ere ez dago, noizean behin estatu aski aurreratu eta liberalek —berbaren estatubatuar zentzuan— emandako baimenik ezean, Danimarkak Faroe uharteekin legez. Espainia sekula ez da hurbildu eredu horretara, eta etorkizunean horrantz jotzeko itxura gutxi. Aitzitik, olatu zentralista berriak hartu du estatu hori. Euskal Herriaz ahaztuxe, Katalunia iraintzen eta umiliatzen dihardu azken asteotan, matxokeria historia errepikatzen. Kontzertatutako erakundeei ordaintzeko dirurik ere ez daukan autonomia erkidegoa sututa dabil; azkena, autobideetako ordainsarien igoerekin. Katalunia osoa autobidez josita dago, eta ehuneko zazpi garestitu dituzte... bildutako diruarekin Espainia osoko doako autobiak mantentzeko.

Lehertzear da Katalunia. Azken paragrafoa idazten hasteaz bat, espolimetre.cat webgunea ireki dut. Espainiarekiko Kataluniaren defizit fiskala neurtzen du. Lau minutu eman ditut paragrafoa idazten, eta espolimetre.cat-ek dioenez, 46.142 euroko defizita sortu da. Webguneak galdera argia dakar: noiz arte itxarongo dugu?

BERRIAn argitaratua