Turkiar, tartariar, izuaren sinonimo izan da mendeetan, gaur egun
beste berba batzuk erabiltzen diren legez. Asia ekialdetik abiatuta
Vienako ateetara iritsi ziren Erdi Aroan. Krimean ezarri zuten estatu
garrantzitsuena, Itsaso Beltz osoa kontrolatzen. Gerora, Errusiak,
inperioa osatzean, konkistatu zuen, eta Stalinek sarraskitu zituen
1944an. Hogei urte daramatzate etxera itzultzen, Sobietar Batasuna
erortzeaz bat, sinestekoa ere zaila den epika idazten. Baina ez da
erraza.
Saia gaitezke irudikatzen zer den nazio oso bat,
jaioberrietatik atso-agureetara, traidoreetatik estatuarekiko
leialenetara, denak, salbuespenik gabe, trenetan sartu eta milaka
kilometrotara eroatea. Saia gaitezke, baina ia ezinezkoa da neurria
hartzea. Ezinezko izan zen Krimeatik kanporatu zituzten ia erdientzat.
240.000 deportatu zituzten, eta 100.000 baino gehiago hil ziren
urtebeteko epean. Bidean batzuk, goseak besteak, bizi-baldintzak
jasanezinik beste milaka. Horrek bakarrik adierazi beharko luke
tartariarrek jasandakoa genozidioa izan zela, baina berbak ere higatuegi
dirudi gaur egun.
Valery Vozgrin historialariak dioenez,
«deportazioaren asmoa Krimea eslaviartzea zen, errusiarrak nagusiki,
baita ukrainarrak ere, baina turkiarrik, musulmanik ez. Eta horretarako
estakurua izan zen traizioa. Herri oso bat zelan izango da traidore, ume
zein heldu? Krimea tartariarrez hustu nahi izan zuten». 1944ko
maiatzaren 18a izan zen E eguna. Aurreko otsailean Kaukasoko herriekin
(txetxeniarrak, inguxak, balkarak...) goizaldean operazioari ekin eta
egun bakar batean burutu zuten. Deportazioa planifikatua zela frogatzen
duten agiri ugari daude. Goizaldeko lauretarako zeukaten agindua
soldaduek. Bostetarako etxetik kanpo behar zuten tartariar guztiek, eta
trenetan seietarako, aldean zeukatena doi-doi hartuta. Ordu laurden eman
zieten. «Nik 7 urte nituen, eta ahizpak, 13; hobeto konturatzen zen zer
ari zen gertatzen», gogoratu du Vozgrinek.
Itzulera
Ia
mende erdiko deportazioaren ondoren, Asia erdialdetik itzuli ziren
tartariarrak Sobietar Batasuna desagertu zenean. Baina tartariarren
etxeak ez zeuden hutsik, errusiarrak bizi ziren. «Ez ginen etxeok
berreskuratzen saiatu, inoren aurka ez gentozela argi uzteko, eta geure
etxe eta etxolak eraiki genituen», dio Mustafa Jemilev Tatariarren
Parlamentuko presidenteak. Aitorpen mugatua daukan erakundea da,
estatuaren ofizialtasuna dauka, baina ez du inongo lurralderekiko
aginterik. Ondorioz, tartariarren hizkuntza eta kultura bultzatzeko lobby-a
da nagusiki. «Errusiarren errezeloa handia da, hasieratik argi utzi
arren geure herrira gentozela eta ez inor kanporatzera», dio Jemilevek.
Borrokak ere izan dira azken urteotan errusiarren eta tartariarren
artean. Krimea errepublika autonomoa izanik, bertako agintari
errusiarrek sarri oztopatu diete etxeok eraikitzea, eta eraistera ere
bidali dituzte hondeamakinak.
Penintsularen definizio bikainena
osatzen du Krimeak, iparraldeko tarte estua salbu, Azov itsasoak eta
Itsaso Beltzak bustitzen baitute Euskal Herria baino handixeagoa den
eskualde hori. Simferopol hiriburuko aireportutik lautada luze bat
hedatzen da Ukrainarantz. Hegoalderantz, muinoetan kiribiltzen doa
paisaia, harik eta arroila batean sartu, eta Bakxisaraira iristen garen
arte. Itsasoz inguratutako herrialdean barnealdera jo zuen tartariar
aginteak, mendien abaroan Krimeako hiriburua sortzera. Khanaren
jauregitik lau mendez kontrolatu zuten eskualde osoa. XXI. mendean ere
Bakxisarai bihurtu da tartariar berpizkundearen bihotza.
Tsarren
Errusiaren konkista, ondorengo triskantza eta Stalinen deportazioaren
memoria ezin lazgarriagoa biltzen dira gaur herrixka turistikoa baino ez
den Bakxisarain. Murat Uzbekistanen jaio zen, bere senide gehienen
moduan. «Gurasoak ere Asian sortu ziren, baina beti izan genuen presente
aitona-amonek esandakoa, zeinen herrialde ederrean bizi ziren. Eta
zeinen ankerra izan zen deportazioa». Tartariar berpizkundearen
adierazle izan liteke arbasoen erbestean jaio, arbasoen herrialdera
itzuli, turismo enpresa sortu eta etsai historiko biekin lan egitea,
eslaviar zein tartariar, errusiar zein turkiar. «Geroz eta gehiago dira
Itsaso Beltzaren beste aldetik Krimea ezagutzera etortzen direnak,
Istanbuldik hegaldia daukagunetik batez ere».
Bakxisaraira
bidean, tartariarren auzune bateko porlanezko hezurdurak ageri dira.
Krimeako 300.000 tartariarretatik gutxiengo bat —5.000— etxerik gabe
dago oraindik, ur eta argindarrik gabeko etxoletan bizitzen.
Gainontzekoek bideratu dituzte etxeko arazoak, hala adostu baitzuten
Sobietar Batasun ohiko errepublikek. Turkiako eta Arabiar Emirerrietako
laguntza ere izan dute.
Berpizkundea
Bakxisaraiko
alde zaharraren erdigunean Ismail Gasprinski (1851-1914) idazle eta
ikerlariaren estatua dago. Hemen egin zuen eskola Errusiako inperioko
tartarierazko lehen egunkari librearen sortzaileak. Terciman
(Itzultzailea) turkiar herri guztientzat pentsatutako kazeta zen, Asia
bitarteko herriek uler zezaketen hizkuntza batuan idatzia. Kazetari eta
modernotasunaren bultzatzaile sutsua izan zen Gasprinski, Krimeako
kultura Europako olatuekin bat egitearen aldeko. Hizkuntza sustatu eta
eskolaren garrantzia azpimarratu zuen, eta gizon zein emakumeen
hezkuntza bultzatu zuen.
Baina Sobietar Batasunak Bakxisarairen
gainbehera ekarri zuen. «Duela hamar urte, dena suntsituta zegoen.
Berreraiki eta tartariar museoa egin dugu. Gure deportazioaren ondorioz,
Krimea desegin egin zuten, baina hogei urteotan dena aldatu eta
berreraiki egin dugu. Nazio bat hizkuntza eta kulturarekin hasten da».
Tartariar idazle elkarteko ordezkari batek egin digu aurkezpena: «Nazio
guztiek garatu behar dute beren hizkuntza». Tartariera bizi-bizirik
dago, tinko eutsi diote erbestean, eta ez dute orain galtzen utziko.
Baina Krimeako biztanleen %13 dira tartariarrak. Irakaskuntzan,
administrazioan zein hedabideetan, etengabeko oztopoari aurre egin behar
diote.
«Elkarrekin bizi izan ginen luzaroan, baina dena
eslaviartu beharra zegoen, sobera ginen tartariarrak, eta krimenaren
bidez ezabatu gintuzten. Asia erdialdera bidean hil ziren erdiak, eta
Krimea eslaviartu egin zen, noski», azaldu du Munduko Tartariarren
Biltzarreko buru Refat Txubarovek. PEN Internationaleko presidente John
Ralstonek, hain zuzen, nabarmendu du hizkuntza galtzea dela adierazpen
askatasunaren aurkako jipoirik gogorrena. «Gure lana da munduari
erakustea hizkuntza eskubideen alde egin behar dela».
Turista
asko doaz Krimeako khanaren jauregira, baina horietarik oso gutxi
barneratzen dira Eski Jurt hiri zaharrera. Gazte batzuk hammana edo
bainuetxea zaharberritzen ari dira. Madrasa zaharra ere berrituta dago.
Bakxisaraitik hegoaldera Jalta eta bestelako gune turistikoak daude;
horietan oso urrunak dirudite tartariarren saminek. Errusiako turistak
pilatzen dira hondartzan eta inguruko taberna eta hoteletan. Tartariar
kulturak badu lekurik, folklorikoa, baina ez hori soilik: iparraldeko
lautadako sukaldaritzari turkiar espezia eta zaporeak erantsi dizkio,
eta errusiarrek maite dute hori. Maiteko lukete tartariarrak horretara
mugatuko balira, jatetxeak ireki eta musika jotzera. Baina behin eta
berriz ezetza jaso dute etxeak eta herriak atzera itzultzeari, eta
hizkuntza sustatzeko ekinbide apurrak ere atzerantz datoz.
Simferopolgo
autobus geltokian errusiera da nagusi. Jaun eta jabe. Muratek lagundu
dit txartelak erosten. Bera ere errusieraz mintzatu da. Krimeako
bihotzean dago hiriburua. Lau orduko bidea Kertxeraino, muinoak, gero
Feodosiara, hareazko hondartzak, mendixkak biribildu egiten dira
ekialderantz, Itsaso Beltzaren paralelo. Kertxen amaitzen da bidea.
Azoveko itsasora dagoen pasabide estua da: Mediterraneoa Gibraltarko
pasabide estutik lotzen da Atlantikora, eta hemen berriz estutzen. Gero
estepa baino ez dator, turkiar eta mongoliar herriak Japoniaren pare
Ozeano Barera iritsi arte. Errusia dago Krimeatik ekialdera itsasoa
jarraituta, baina oso Errusia berezia. Kaukasora iritsi gara.
BERRIAn argitaratua
No comments:
Post a Comment