Begirada urteari

Hego Sudango independentzia erreferendumarekin hasi genuen 2011, eta 2012an bietarik izan dugu, independentzia aldarrikapena eta autodeterminazio erreferenduma. Lehena, Azawaden tuaregek gauzatu dute, nahiz eta jihadismoak eta Frantziaren eta Aljeriaren interes ezkutuek hondora eroan duten. AEBak zalantzati daude horratik, basamortuan gerra baino gehiago, ez ote zaien komeni basamortuko biztanleak salafisten aurkako aliatu izatea. Puerto Ricon, berriz, laugarrenez bozkatu dute estatusari buruz. AEBetan erabat integratzea hautatu dute, baina independentzia baino zailagoa dute. Azken batean, etxetik joatea erabaki pertsonala da, baina inorenera bizitzera etortzeko, bertako bizilagunen oniritzia behar da.

Anglosaxoniar tradizio berean, Falkland/Malvinetako biztanleek estatusaz bozkatuko dute bi hilabete barru. Puztuta dabil David Cameron. Hain harro britainiartasunaz eze, autodeterminazioaren bultzatzaile nagusi bihurtu den. Konplexurik gabe, Falklandetako biztanleen gisan eskoziarrek ere Erresuma Batua hobetsiko dutela sinetsita. Britainiar nazionalismoaren urtea izan da, Olinpiar Jokoek eta monarkia eraberrituak bultzatuta: Erreginaren jubileua, William printzearen ezkontza, aitatasuna... galtza bete lan Alex Salmondek eskoziarrak limurtzen, ingelesen bozkario unean. Aipatu genuen paradoxa: Eskozia europazalea Europatik kanpo geratuko da independentzia hautatuz gero. Baina euroeszeptiko ingelesek ere bide bera har lezakete. Cameronek behinola hauspotu eta orain estu hartuta daukate, EBn jarraitzeari buruzko erreferendumera deitu dezan.

Espainiak, berriz, Ingalaterraren karikatura dirudi, bai monarkian, bai estatu-egituran. Katalunian Biltzar Nazionalaren gidoia betetzen ari da: udan itun fiskala aldarrikatu zuen Parlamentuak, eta Madrilek, ohiko itsutasunarekin, atea itxi. Ordurako milioi eta erdi katalanek aldarrikatu zuten itun hori ere ez zutela aski. Orain kartak gorantz daude: berehalakoan, Kataluniako herriaren erabakitzeko eskubidea aldarrikatu, gero Espainiarekin negoziazio itxura egin (alferrik dela jakitun), erreferendum legea segidan, eta amaitu 2013. urtea, galdeketarako dena prest.

Madrilen ohiko zabarkeriak Eskoziari egin dio kalte batez ere. Ez zuten asko uste Edinburgon; Espainiak behartuta, Jose Manuel Durao Barrosok argitu du: estatuen kluba da Europar Batasuna, eta bereizten denak klubeko kide guztiak konbentzitu beharko ditu, Espainia barne. Izango du lanik, bai, Francesc Homsek, Artur Masek ezkutari fin jarritako kontseilariak. Espainia noraino iritsiko den ezin inoiz jakin, baina beti txarrena pentsatzea komeni da.

Brusela oztopo independentismoarentzat, baina Brusela bera independentismoak inguratuta. Flandriak bide isilagoa baina aski irmoa darama. NVA Flandriar Aliantza Berriko buru Bart de Weverrek Anberesko alkatetza lortu zuen, eta 2014ko hauteskundeetarako pauso sendoa eman. Hegoaldeko haize latino zakarrenen gisan sartu da Albert II.a erregea auzian asteon, noiz eta Eguberrietako mezuan, 30eko hamarkadako krisia eta populismoa inplizituki NVArekin lotzen («ikusi genuen zer-nolako kaltea egin zien gure demokraziei»). De Weverri erraz jarri dio, bistan da, lana ondo bete ez eta herritarrak bildu beharrean zatitzen dituela leporatu ondoren, historia gogorarazi dio: Leopold III.a, egungo Albert erregearen aita, Adolf Hitlerrekin kafea hartzera joan zen. Detaile bat: auzi nazionala bigarren mailan darabil EAJk aspaldion (EH Bilduk ere ez du profil independentistena atera), baina Sabino Arana Fundazioak De Wever bera ekarriko du, urtarril amaieran, nazioarteko saritu bakar gisa. Isileko lan independentista saritzera, azken batean.

Italian ere hasi da mugimendurik. Mario Montik eta Silvio Berlusconik betetako orrialdeen atzean gorde dira, baina Sardiniako parlamentuak 26-25, boto bakar batengatik esan dio ezetz independentziari buruzko erreferenduma egiteari (presidenteak berak autodeterminazioa aldarrikatu baina abstenitu egin zen, «Italiako konstituzioari zor diodan begiruneagatik»). Lurralde pobreek horrela badihardute, zer esan aberatsez: Venetok kontsulta juridikoa eskatu du galdeketari buruz, eta Hego Tirolgo independentistak 2013ko urriko hauteskundeen zain daude. «Gerra-harrapakina da Hego Tirol», zioen Zeit alemanak duela hilabete, Italiak 1919an konkistatu zuela gogoan.

Eskoziatik Mediterraneoraino Belgikan barna, eta erdian, Hexagono erraldoia. Otsailean behar du Marylise Lebranchuk aurkeztu deszentralizazio legea. Apirilean iragarri dute erreferenduma Alsazian kolektibitatea sortzeko. Hurrena Normandia batzea izan liteke, edo metropoli handien estatus berezia. Haserreago daude bretainiarrak, Petainek 1941ean Bretainiatik ateratako Loire-Atlantique deszentralizazio asmoetatik kanpo gera daitekeela ikusita. Lebranchu eta Jean-Marc Ayrault lehen ministroa bera bretainiarrak izateak ez dakar berehalakoan onurarik. Frantziako errepublikak egin du galdeketarik aspaldion, Korsikan aurrena, Martinikan eta Guyanan 2010ean. Denak ere, Alsazia legez, Errepublikaren baitako egiturez galdetzeko. Baina Kaledonia Berriaren data ere hurbiltzen ari da. Noumeako akordioen arabera, deskolonizazio prozesuak hainbat urrats egin ditu, eta 2014tik 2018ra Frantziatik erabat bereizi eta estatu independentea sortu nahi duten erabakiko dute.
BERRIAn argitaratua

Maien garaia - U súutukil Maayao’ob

Maien garaia?
Yazmín Novelo Montejok
Maia kazetaria
Maia herria egunotako mintzagai handia da, zenbaketa luzeko egutegian 13 Baktun-en amaierak izan duen oihartzun mediatikoa dela eta; Tabascoko Tortuguero gune arkeologikoko 6. estelan aipatutako data hori askok interpretatu zuten maia iragarpena zela, 2012ko abenduaren 21ean gertatu beharreko munduaren amaierari buruz. Sinestezina iruditu arren, jende askori argitu behar zaio maiek ez zutela horrelako apokalipsirik iragarri eta abenduaren 21ean denbora-ziklo bat baino ez dela amaitzen, gregoriar egutegian abendu bakoitzeko 31. egunean urtea amaitzen dugun gisan. Ez dugu sakonduko ziklo bakoitzak maientzat duen esanahiari buruz, baina bai Yukatanen gertatzen ari denari buruz, 144 mila eguneko hamahirugarren seriearen amaieraren espektatiba dela eta.

Ziklo amaierak berregokitze estrategiko eta politiko batekin bat egiten du. 2011 une txarra izan zen turismorako eta 2012an gobernuak hotelen sektorea bultzatu nahi izan du. “2012ko fenomeno maia” profitatuz “Denbora” izeneko Maia Kulturaren Jaialdia ireki zuen 40 mila lagunen aurrean; lau ardatz zituen ekintza sorta bat zen: kultura, akademia, zientzia eta josteta ekimenak. Ospakizunek hainbat musika eta dantza-ikuskizun eta maia gaien dibulgaziorako ekimen izan ziren, eta nazioarteko hainbat pertsonalitate gonbidatu zituzten, hala nola Rigoberta Menchu Nobel Saridun maia k’itxea eta Dorion Sagan idazle zientifikoa.

Jaialdiak denon ahotan jarri zuen maia kultura; baina maiek, omenaldi horretako protagonistak, hitzaldi gutxitara joan dira eta ez dira galako ekitaldietan agertu. Eguneroko kontuetan daude eurak, euren herriaren izena ekitaldiko afixa eta karteletan ikusten, baita 13 baktun-en mito fatalistak betikotzen dituzten enpresa multinazionalen iragarkietan ere.

Elisa Chavarrea idazle maiarekin hitz egin nuen, eta hala esan zuen: “gauza ederrak erakusten dizkiete bisitatzen gaituztenei baina, abenduaren 21ean zer gertatuko den jakin nahi dutenei baina, nork hitz egingo gaur eguneko maia herriaren bizi baldintzei buruz, nork esango du: bada aita bat umeari emateko janari bila, nondik aterako du gaur umeak jan dezan behar duen dirua? Nork hitz egiten du Meridarara inorenak garbitzera etorri behar duenaz, janaria erosteko diru pixka bat etxera eramateko? Edo ospitaletik kanpo lo egiten duten familiez, medikuak artatu ditzan?

Vicente Canche maia irakasle elebidunarekin ere hitz egin dut, eta esan dit jaialdi horiek iragan erromantikoa nabarmentzen dutela orainaldia, gaurko maien bizimodua kontuan ez hartzeko, “agintariek egungo bizitza baliogabetzen ari dira; gure aitona-amonek, antigoalekoek egindako gauzak omentzen badituzte, gaur bizi direnak ere aintzat hartu behar direla uste dut”.
Izan ere, jaialdiotako maia folklorikoaren irudia ez dator bat Yucatango maia herriaren errealitate konplexuarekin. Karakolei putz egiten eta tunkulak (danborrak) jotzen musika egiten duten maiak saldu nahi dituzte, eta jaramonik ere ez beren hizkuntzan kantatzen duten maia gazteei, cumbia, reggae eta rap erritmoan eta Youtubera bideoak igotzen eta Facebooketik zabaltzen. Maia herria bizirik dago eta musikaren, literaturaren, poesiaren eta arte plastikoen bidez espresatzen du bere burua. Herri maia hizkuntza eta kultura indar garrantzitsua da gaur ere. Mendetako jazarpen eta bazterketaren ondoren, aurrerapauso batzuk suma daitezke, Chichen Itza eta Uxmalgo eraikitzaile eta astronomo handiei gaur eguneko jarraikortasuna ahalbidetzen dutenak; literaturak ematen du fruiturik, hasi dira maia komunikatzaileen taldeak sortzen eta geroz eta handiagoa den kontzientzia politikoa dago, galdera hau marrazten: Baktun berri hau, maietan garaia izango ote da?

U súutukil Maayao’ob
Yazmín Novelo Montejo
Maaya Kaaj jach ku ch’a’ach’ital ti’ le k’iinoba’ yo’olal u seten a’alal ba’alob yo’olal le 13 baktun ti’ le jéejelas kuuchilo’ob: le k’iina’ ku jóok’ol ti’ le ts’iibil tunich estela 6 ti’ u yuuchben najil Tortuguero, ti’ yaan Tabasco México, jump’éel k’iin ch’aba’an tumen ya’ab máak bey u k’iinil u xu’ulul yóok’ol kaab, le 21 ti’ diciembre tu ja’abil 2012. Kex ma’ u jaajkuntaali’ laylie’ yaan máak unaj u na’atik le k’iino’ chen u k’aat u ya’al ku ts’ookol junjaats k’iin je’ex ichil le caalendario gregoriaano ku ts’o’okol le ja0abo’ tu k’iinil 31 ti’ diciembre. Yo’olal ba’ax u k’aat u ya’al u ts’ook’ol k’iino’ob tia’al maayao’ob ma’ tan in tsikbal, ba’ale’ yaan in t’aan yo’olal ba’ax tan u yúuchul way Yucatán yo’olal ba’ax u pa’tal ken ts’o’okok u yoxlajun xook ti’ 144 mil p’éelal k’iino’ob.
U k’áalal Baktun ku lúubul xaan ti’ k’iino’ob ti’ k’eexilo’ob yan ba’al u yilik yéetel jala’achilil. 2011 ma’ bin uts ti’ le máako’ob ku meyajo’ob turismo leolale’ le túumben jala’ach Yucatán tu ts’áaj u yóol tia’al u jo’osik taanil le meyaj ku beetik hoteleero’ob. Yo’olal u seten k’ajóoltal Maayao’ob ti’ le k’iinoba’ tu káajsaj ya’ab meyajo’ob ku muuch’ul ti’ ka’ampéel bixilo’ob: miaatsilil, káambesajil, kaxan na’at yéetel náaysaj óolilo’ob. Ti’ le ki’imak óolalila’ yéetel ya’ab e’esajilo’ob paax, ook’ot yéetel u ts’áabal k’ajóoltbil ba’alob yo’olal maayao’ob payalt’aanta’ab máako’ob ti’ táanxel luumilo’ob je’ex maaya k’iche’ Rigoberta Menchú, máax tu náajaltaj u chíimpolal Nobel de la Paz, yéetel le aj ts’iib yéetel kaxan na’atil Dorion Sagan.
Le cha’anila’ tu betaj u yu’ubal ya’ab ba’alob yo’olal u miatsilil maaya kaaj; ba’ale’, le maayao’obo’, le máaxo’ob yo’olal ku betal le cha’anila’ ma’ tu sen bino’ob ti’ le cha’anilo’oba yéetel ma’ tu chíikpajlo’ob ti’ le jats’uts náaysal óolilo’ob.
Letio’ob ku meyajo’ob je’ex sáansamal ikil u yilko’ob u k’aaba’ u kaajal ti’ nukuch oochelo’ob yo’olal le feestivala’ ba’ale’ bey xaan ti’ ajkoonolo’ob ku ch’a’ach’i’itiko’ob ba’alob ku ya’alal yo’olal u xu’ulul yóok’ol kaab ti’ le yooxlajun baktun.
Tsikbalnajen yéetel Elisa Chavarrea juntúul maaya ix-ts’iib tu yáalajten: “Leti’ le ba’al jats’uts ku ye’espajal ti’ le máaxo’ob ku taalo’ob xíimbalko’on u k’aato’ob u yojeltko’ob ba’ax kun úuchuk 21 ti’ diciembre, ba’ale’ ¿Máax tan u t’aan yo’olal bix kuxa’an Maaya Kaaj ti’ le k’iinoba’? ¿Máax ku ya’alik yaan juntúul taatatsil tan u kaxantik ba’ax ken u ts’aaj u jantik ti’ u paalil, tu’ux ken jo’osik le taak’in tia’al u jaanal le k’iino’? ¿Máax ku t’aan yo’olal le ko’olel ku taal p’o’ tia’al u bisik jump’íit taak’in tia’al u maanko’ob ba’al u jaanto’ob? Wa yo’olal le kuchkabalilo’ob ku weenelo’ob taankab ti’ naajil toj óolal ikil u pa’atiko’ob ka ts’at’aantal u k’oja’anilo’ob?
Bey xaan t’aanajen yéetel Vicente Canché, leti’ maaya jka’ansaj, máax tu ya’alajten yaan jump’éel taalamil yéetel le cha’anilo’oba’, ku ts’atáantiko’ob le úuchben maayao’ob ba’ale’ ku tseliko’ob ba’ax ku yuuchul yéetel mayao’ob bejla’e’: “Le jo’olpo’opilo’ob tan u mixba’alkuntiko’ob bix kkuxtal bejla’e’, tumen wa tan u chínjo’oltiko’ob le ba’alob tu beto’ob knoolo’ob, le úuchben máakilo’ob, kin tuklik unaj u chi’injo’oltiko’ob bix kkuxtal bejla’e’”
Beyo’, u yoochel le maaya ku ko’onol ti’ le cha’anilo’ ma’ keet yéetel bix ku kuxtal maaya kaaj way Yucatán. Ku ko’onol maayao’ob ku yuustiko’ob huub wa ku paaxko’ob tunk’uul ba’ale’ ma’ tu yilko’ob le táankelem maayao’ob ku betiko’ob paax ich maaya t’aan ichil juumilo’ob je’ex cumbia, reggae yéetel rap, yéetel bey xaan ku beetiko’ob videoo ku na’aksiko’ob ti’ youtube wa facebook.
Le Maaya Kaajo’ kuxa’an yéetel ku ye’esik u kuxtal ti’ u paaxilo’ob, u ts’iibilo’ob, ik’il t’aano’ob yéetel jats’uts meyajo’ob. Le mayaa kaajo’ way Yucatán laylie’ yaan u muuk’ ti’ u t’aanil yéetel u miatsil jach k’a’anan. Kex máanak ya’ab k’iin u pe’echa’tal yéetel u mixba’alkuntiko’ob, ku chíikpajal nojoch meyajo’ob ku betik u yila’al u nojbe’enil tia’al u ch’a’ach’ital bix ku meyaj ka’ach le máaxo’ob ku xak’altiko’ob ka’an, yéetel le máaxo’ob tu li’iso’ob Chichén Itzá wa Uxmal; le ts’iibilo’ob taan u jóok’ol taanil, ts’o’ok u káajak u ka’ansal ti’ táankelem bix jéel u meyajtiko’ob túumben nu’ukulilo’ob, bey xaan taan u líik’il jump’éel túumben tuukul yo’olal u líik’il maaya kaaj, le je’ela’ ku beetik ka’a k-k’áatikbaj: U súutukil wáa le Maayao’ob le túumben Baktuna’?

Bide-orria

Kataluniak badu presidentea, eta are garrantzitsuago, 2014ko erreferendumerako bide-orria. Alicia Sanchez-Camacho PPko ordezkariak ezetz esan dio, ez dela erreferendumik egongo, ez dutela baimenduko. Eta Masek orain arteko ozenen egin dio aurre Espainiari. Estatu horretako gehiengo absolutua ordezkatzen duen alderdiari bereak eta bi esan zizkion parlamentuan, Katalunian unionismo eskuindarrak daukan indarra gogorarazten: «Nortzuk zarete zuek galdeketa eragozteko? Ganbera honetako laugarren indarra. Erabakia hartu duzue, eskura daukazuen guztia egingo duzue herriaren ahotsa eragozteko. Baina badago demokrazia deritzon gauza bat, eta sentsibilitate handiagoa beharko zenukete», eta itun fiskalarekin berdin jokatu zutela gogorarazi zien espainolistei. Horrekin batera, Kanada eta Erresuma Batua izan zituen Masek hizpide.

Aurreko egunetan, ERC-CiU ituna gauzatu eta erreferendumeko konpromisoa izenpetu berritan, mehatxuaren doinua lotsagabe hazi zen Espainian. El Mundo-ko azala komentatu zen gehien: «[Espainiako] Gobernua Mas kentzea eta Kataluniako autonomia bertan behera uztea aztertzen ari da». Espainiako telebista publikoko tertuliakideen erantzuna esanguratsua izan zen: «Ez, hori egin beharreko azkena da». Hau da, aurretik beste urrats batzuk egin behar dira, ados, baina horiek bete ezean, horiek arrakastarik izan ezean (hau da, erreferenduma atzera bota ezean), azken karta horixe da. Hala dio Konstituzioak, eskumen hori ematen dio Espainiako Gobernuari, eta mehatxu hori egiten autonomia erkidegoei.

Kataluniak, orain arte, printzipio demokratikoa aldarrikatu du sezesioari buruzko galdeketa argudiatzeko. Horren bidez egin dute erreferenduma Quebecen, eta halaxe egingo Eskozian. Hiru herriek badute autonomiarik eta eskumenik. Ondorioz, zenbaitek argudiatzen dute badutela «barne autodeterminazioa» eta beraz ez dutela inongo kolonialismo edo kausa justu argudiatzerik sezesio prozesurako. Hori hala balitz ere, Kanada eta Erresuma Batua ez dira erreferenduma galarazten saiatu, independentzia eragozten baizik, hau da, herritarrei sinetsarazten hobe daudela elkarrekin estatu bakarrean. Biek aitortu dute pentsaezina litzaiekeela erreferenduma debekatzea. Zer esanik ez, El Mundo-k iragartzen dituen neurriak. Katalan askok sezesiorako kausa justu gisa aldarrikatuko lituzkete Estatutuaren aurka Auzitegi Konstituzionalak emandako epaia, eta itun fiskalari gobernuak emandako ezetza, negoziatu ere egin gabe. Katalunia saiatu da Espainiaren baitan geratzen, baina Espainiak kanporatu egin du.

Alex Salmond irudikatzen, Gabonetako gutun bat marrazten zuen Times egunkariak: «[Santa] Claus jaun maite, mesedez bidal iezadazu Espainiako Gobernua Eskoziako independentziaren aldeko nire apustua landu dezan». Eta hala jarraitzen zuen Times-eko Matthew Parris zutabegileak: «Britainiarrok gure politikariak egurtzen ditugu, baina noizean behin poztasunen bat hartzeko dugu iskanbila handiagoren bati esker. Erdu hona Kataluniara, gure europar kideek demokraziarekin nola egundoko hondamendia egiten duten ikustera. Madrilek ezin okerrago landu du independentziaren aldeko apustu katalana. Espainiak asko ikas lezake Erresuma Batutik».

Asmatu du Artur Masek: «Aurkari asko izango ditugu, haietako asko indartsuak eta eskrupulurik gabeak». Jaia hasi baino ez da egin, eta lapikoa ez da aski irakiten hasi oraindik. Baina apustua serio egin bada —eta Artur Masen berbak baino gehiago, Kataluniako herritarren mobilizazioak egiten du serio, CUPeko David Fernandezek gogoratu legez—, dena emateko unea dute, belaunaldi oso baten apustua baita.

Iñigo Urkulluk Kataluniatik urrun egon nahi balu ere, Espainiaren «beste arazoari» halabeharrez eragingo dio. Eskoziak ez du zertan Galesen eraginik izan, Londresen jarrera begirunezkoa delako. Baina autonomiak indargabetzen eta presidenteak kentzen dituen estatuak mezu argia bidaltzen die bere baitan diren nazio guztiei.

2014an ez, lehen autodeterminazio prozesua hiru hileren buruan izango da, ezkertiarrentzat oso atsegina izan ez arren: Falkland-Malvinetako biztanleek bozkatu egingo dute Erresuma Batuan, Argentinan ala estatu independente batean bizi nahi duten. «Ez dago justifikaziorik inongo herrirentzat demokrazia eta autodeterminazio eskubidea ukatzeko», esan berri du David Cameronek.BERRIAn argitaratua

Sezesioa Konstituzioan

Modan-modan jarri zaigu/dugu Eskozia, Katalunia betitik ezagutzen genuen, eta Flandria ez zaigu arrotz. Puerto Ricon euskal jatorria dauka biztanleen zati handi batek, eta Quebecen ere ez zaigu ahaide eta lagunik falta. Sri Lankako tamilak, Tibet, Kurdistan, uigurrak ere, entzun ditu noiz edo noiz auzi independentistetan interesa daukanak. Baina nork zuen Azawaden berri duela urtebete? Nork Sudango hegoalde beltzak estatua eratzear zeukala, orain urte bi? Casamance, Cabinda, Oromia, Zanzibar, Mombasa...

Horietan guztietan, egun dauden estatutik bereizteko mugimendu politikoak daude, baita erakunde armatuak herrialde baten baino gehiagotan. Kolonialismoak Senegal frantses musulmanean kokatu zuen Casamance animista, kolonia portuges eta britainiarren artean egon arren. Cabinda ere, Angolatik kanpo Portugalen kolonia izandako eskualdea da, eta Zanzibarrek eta Mombasak Indiako Ozeanoko eskualdeetako ondare arabiar musulmana aldarrikatzen dute Kenya eta Tanzaniako «estatu zentralaren aldean». Berriki eskandalua izan da Kenyan, Mombasa aldeko alderdi independentista legezko zela ebatzi zutelako epaileek. Sezesionismoa delitu larria da herrialde gehienen iruditerian, traizioarekin estu lotua. Bost axola herrialde horiek atzo goizean sortu izana eta 1885eko Berlingo Konferentziak eraturiko mapetan izatea oinarria. Aberria apurtzea onartezina da, baita potentzia anglosaxoniarren menpe egon diren lekuetan ere, eta demokraziak britainiar tradizio protestante indibidualista izanagatik.

Eta Oromia? Oromiak Etiopia erdia hartzen du, estatuaren hego-mendebaldetik ekialdera, Kenyatik Somalia eta Djiboutiraino, eta gainontzeko etnien eskualdeen erdian dago, hau da, zail da Etiopiarik irudikatzen Oromiarik gabe. Eta asteon Bekele Gerba eta Olbana Lelisa Oromiako buruzagi politikoei hamahiru eta zortzi urteko espetxe zigorrak ezarri dizkiete, «matxinada sezesionista sustatzeagatik». Erabat bidegabea dela salatu du Bekelek.

Etiopiak badu berezitasun bat. Konstituzioko 39. artikulua. Honela dio lehen puntuak: «Etiopiako nazio, nazionalitate zein herri orok (nation, nationality or people) autodeterminazio eskubide mugagabea izanen du sezesioraino». Horrelako eskubiderik lege gorenean aitortzen duen ia estatu bakarra da munduan. Gogoan izan behar da Serbiak ere izan zuela halakorik, Konstituzioan sezesioa onartuta, baina Montenegrorako baino ez, hau da, etnikoki serbiarrengandik hurbilen zen herriarentzat (erlijio eta hizkuntza bera dute biek, eta nortasun bateratua agerian gelditu zen Balkanetako gerretan), onartuta zegoen sezesiorako eskubidea, baina elkarbizitza guztiz etenda zegoen Kosovon, errepublika gehienak baino homogeneoagoa zen Kosovori, ez zitzaion horrelakorik aitortzen. Jugoslavia eta Sobiet Batasuna ere aipatu izan dira, Konstituzioak autodeterminazioa aitortu baina egiaz gauzatzerik ez zeukaten estatu gisa.

Etiopiak, azken batean, antzeratsu jokatu du. Konstituzioek estatuari bere horretan eusteko balio dezakete, Europa hegoaldean Espainiak independentismoarekin edo Frantziak hizkuntzekin egin duten bezala. Baina inozoegia da, hainbat mugimendu independentistak egin duten legez —eta ez gaitezen oso urrunera joan—, independentzia ukatzen dion Estatuari eskatzea legez onar dezala erabakitze eskubidea. Dibortzioaren kasuak konparazio ona dakar, sarritan aipatu dugu: bereizi gura duenak dibortzioa noiz eta nola gauzatu eta ondasunak zelan banatu negoziatuko ditu. Baina ez bere bikotekideak dibortzioa gogo onez onartzea. Eskoziak ez dio Londresi halakorik eskatu. Quebecek ere ez. Kosovok zelan dibortziatu negoziatu zuen, ez Serbiak hori Konstituziora eramatea, eta adostasunik lortu ez, eta aho batez aldarrikatu zuen independentzia. Jugoslaviako Konstituzioarekin lortu ez zutena nekez lortuko zuten Serbiaren baitan. Etiopia salbuespena da Konstituzioan, baina jarduna estatu gehienena da, statu quo-ari eutsi eta sezesio ahaleginak zapaldu. Mugimendu sezesionistek ez lukete alferrik saiatu beharko, beraz, metropoliek Etiopiako Konstituzioko artikulua har dezaten.

BERRIAn argitaratua

Europako bidea argitzen

BERRIAn argitaratua

Europako Batzordeak Lorden Ganberaren galderari erantzun-gutuna bidali ziola zekarren ostegunean The Scotsman egunkari unionistak. Horren arabera, Eskozia independentea Europako Batasunetik kanpo geratuko litzateke. Eskoziako Gobernuak berehala ukatu zuen horrelako erantzunik egon zela. Unionistek garaipentzat hartu dute.

Independentisten berbetan, Eskoziak ez luke ezer eskatu beharko, badaramatzalako berrogei urte Batasunean, eta ezaugarri eta tratatu guztiak aplikatzen zaizkiolako. Aurreko estatuaren jarraipen gisa, barruan iraungo omen luke. Azken egunetan, beste mezu bat zabaldu dute: 2014ko erreferendumean sezesioak irabaziko balu, hori ez litzateke berehalakoan gauzatuko; orduantxe hasiko litzateke Londresekin negoziazioa bereizketa zelan egin erabakitzeko. Eta negoziazio horietan, Europarekikoak ere egongo lirateke.

Gavin Hewitt BBCko Europako gaietako arduradunak antzeko zerbait dio, baina gaur-gaurkoz Bruselan nagusi den joera Eskozia kanpoan geratuko litzatekeela omen da: «Lehendabizi, argi geratu beharko da zein harreman egongo den Edinburgo eta Londresen artean, eta gero ekin Europarekiko negoziazioei. Faktore konplikatuak daude; zer gertatuko litzateke indarrean diren akordioekin, hala nola arrantzarekin edo laguntzekin, eta erantzuna da ez dakitela, lurralde ezezagunean daudelako. Inoiz ez da horrelakorik gertatu». Eskoziako beste egunkari nagusian, Herald Scotland aurrerakoian, irakurle baten oharra nabarmendu ohi dute astero. Egunotakoak hala dio: «Zalantza handia dut EBk ba ote dakien zer egingo lukeen (Eskozia independentearekin). Espekulazioa da nagusi alde bietatik». Anekdota: Jon Legorburu du izena irakurleak, eta Estatu Batuetatik Highlandetara erretiratutako gizona omen da.

Eskozia independentea Batasunetik kanpo uzteak —edo berriz sartzeko ilarara bidaltzeak Turkia, Serbia eta Islandiarekin batera— hainbat ondorio lituzke: Erresuma Batuaren pisua murriztuko litzateke Batasunean, baita arrantzari eta petrolioari buruzko kopuruak ere. Eta hautagaien zerrendan egoteak Eskoziari ere eragingo lioke: euroa hartzeko konpromisoa beharko luke, eta Schengen espazioarekin bat egiteko borondatea. Erresuma Batua Schengendik kanpo geratu zenez, Eskoziak Schengengo muga izango luke Ingalaterrarekin, hau da, muga fisikoa eraiki beharko lukete (motibo horrengatik geratu zen Irlandako Errepublika Schengendik kanpo, Ipar Irlandarekin muga jarri behar ez izateko, Ostiral Santuko akordioetan aurreikusi legez).

Aintzat hartzeko beste kontu bat, Hewittek herenegungo analisian zioenez «beste estatu guztien oniritzia beharko luke sartzeko, eta badira estatu batzuk, Espainia adibidez, herrialdeak zatitzeaz oso mesfidati direnak. Badituzte euren arazoak Kataluniarekin eta Euskal Herriarekin, eta ez lukete erraz onartuko independente bihurtu berri den estatu bat EBko kide bihurtzea».

Mugimendu independentistek elkartasun handia izan ohi dute antzeko elkarteekin, harik eta helburua hurbil dutela sumatu arte. Kosovok berehala azpimarratu zuen «kasu berezia» zela, eta ulergarria da eskoziarrek gainontzeko sezesionistetatik urrundu nahia. Baina zipriztindu ditu aferak.

Erreferenduma irabazteko —eta bestela ere—, onuragarria da mezu irekia izatea eta ahalik jende gehien erakartzea. Baina independentziak onurak ere badituela nabarmendu beharko duzu, gaur artekoa baino hobea dela askatasuna. Horren ordez, eszeptikoak lasaitzera jo du SNPk nagusiki, «librari eutsiko diogu, Erreginak segiko du estatu-buru, Europako Batasunean egongo gara...». Eta noski, beti defentsan ibilita, zeure esku ez dagoena ere agintzea egokitu dakizuke.

Zuhurragoa da mezu positiboa eta errealista izatea. Erabakitze eskubidea ez dago eztabaidan Erresuma Batuan, beraz, independentziaren aldeko ilusioa zabaldu beharko lukete. «Europatik kanpo hotz handia egiten du» entzun izan genion euskal buruzagiren bati, eta beti iritzi nion arriskutsu. Europa estatuen kluba delako, eta zuk oraindik ez daukazu estatu hori. Beraz, ez da oso zuhurra aurkariari blokeorako aukera hori ematea. Logikoagoa dirudi orain arteko mezuari eusteak. Eskozia auzo-herriekin alderatzen, Eskandinaviarekin eskuarki. Islandia bere kabuz irten da zulotik, euroa baleuka lortuko ez lukeen eran. Suediak ezetz esan zion euroari, eta Norvegia pozik dago EBtik kanpo. Unea iritsitakoan, bi aldeek, Bruselak eta Edinburgok/Bartzelonak (Iruñeak ala Gasteizek?) adostu beharko dute zer gertatzen den ordura arte EBko zati izan den lurraldearekin. Baina Europak ere beharko luke interesik bere mapan Suitzaren pareko zulo gehiago ez izateko. Paradoxikoki, Espainiako kasuan eremu behartsuena geratuko litzateke Batasunean, eta aberatsena kanpoan. Eta paradoxa handiagoa gerta daiteke Britainia Handian: lurralde europarzaleena, Eskozia, kanpoan uztea eta sartzeko ate joka ibiltzea, eta aldi berean EBn dagoen Ingalaterra euroeszeptikoan erreferenduma antolatzea David Cameronek, irten behar ote duten erabakitzeko.

Ahmed Alajmi, bahreindar idazlea: «Bahraingo gatazka ezkutatzeko ahalegin handia egin dute kanpotik»

Ahmed Alajmik uste du Bahraingo Gobernuak xiiten eta suniten artekoa balitz bezala erakutsi duela bertako gatazka, baina gobernuan den monarkiaren kontrakoa da, bere ustez: erlijiotik kanpokoa.

1976an atxilotu zuten Ahmed Alajmi, 18 urte zituela, lehen poema liburua atera eta gutxira, ikasle sindikatuko kide zelako. Legez kanpoko elkartea zen hura. Ez zen luze egon giltzapean, baina pasaportea sei urtez kendu zioten. Hamahiru poesia lan idatzi ditu Ahmed Alajmik, baita saiakera bat ere: Oxigenoaren zain gaude (2006), horretan, arabiar historian demokraziarik ez dela egon ondorioztatzeko. Iazko protesten ondorioz, berriz jasan du Bahraingo monarkiaren jazarpena. Xiiten eta suniten arteko gatazkaren topikotik harago, eta islamismoaren eragina baztertzen, garagardo baten bueltan mintzatu da arabiar poeta.

Arabiar Udaberriaren kasuan, protesta gehientsuen eta oihartzun gutxienetakoa izan duen herrialdea da Bahrain. Zein da egoera gaur egun?

Azken protesten ondoren, denok gaude arriskuan, egunotan Lehen eta Bigarren Hezkuntzako ikasleei ere iritsi zaizkie notifikazioak epaitegira joan daitezen. Zergatik ez zaion axola inori? Oso leku berezian bizi garelako. Persiar golkoan petrolioa dago, eta Iran eta Saudi Arabiaren arteko gatazkaren erbidean gaude, biengandik oso hurbil, hurbilegi. Horregatik, gatazka ezkutatzeko ahalegin handia egin dute kanpotik, baina manifestariek eurek hartu diete aurrea: teknologiari esker kazetari bihurtu dira. Emakume askok pauso bat aurrera eman du, eta iraultzaren erdia baino gehiago dira. Giza eskubideen aldeko eta bestelako GKEekin harremanetan gaude. Urte eta erdiren ondoren, ezin dugu atzera jo; orain itxaropen handia dago: hilabeteetan ez bada, urte gutxiren buruan izango da.

Bahraindik informazio gutxi iristeko motiboen artean, manifestariak xiitak direla esan ohi da, eta erregimena sunita, Siriaren alderantzizkoa.

Ez da egia erlijio gerra denik; ez gara erlijiosoak, liberalismoa nahi dugu, etorkizunean erlijioa gobernutik eta estatutik aparte egon dadin. Konponbidea hor behar dugu, eta eskualde osorako eredu izango gara askatasunaren eta demokraziaren bidean. Inor saiatzen bada aurka egiten, borroka egingo diogu. Gure herria eraikitzeko, demokrazia nahi dugu. Gurean xiitak dira gehienak, baina ez dugu estatu erlijiorik nahi. Ezin dugu erlijiotik hurbildu protestetara; kultura nahasia daukagu: atzerritar asko bizi da gurean.

Zergatik uste duzu haizatzen dela islam xiitaren auzia?

Kanpotik esan da xiita iraultza dela. Gobernuak jokatu nahi duen karta da hori, erlijioarena eta elkarren aurka jartzearena. Atzean dagoena argi dago: zeinen leku estrategikoa den Bahrain, zeinen hurbil dauden Golkoko erregimenak; eta gurean iraultzak irabazi eta demokrazia baletor, eragina leukakeela noski Saudi Arabiako eta Arabiar Emirerrietako dinastietan.

Iranen arriskua ere aipatu izan da zenbait hedabidetan.

Ekialde Hurbileko tragedia da aktore gehiegik parte hartzen dutela, eta joko hori darabilte bertakoez arduratu barik.

Badago suniten eta xiiten arteko gerra pizteko arriskurik?

Gobernua horretan saiatu da: armak ere banatu ditu. Baina sunita asko oso behartsuak dira, iraultzarekin bat egiten dute. Ibrahim Xarif, esaterako, preso dago, eta sunita da. Lortu dugu protesta baketsuak egitea, iraultza baketsua izaten ari da, eta ez dugu uste besterik izango dela. Baketsu baina irmo, agintariak bota arte.

Zein erregimen dago Bahrainen?

Monarkian nagusi den dinastia kanpotik etorri zen, eta odolez gailendu, duela 300 urte. Bahrainek ez zeukan armadarik. Familia hura iritsi zelarik, erregeak dena kendu zien bertako biztanleei, asko hil zituzten, etxaldeak, lurrak kendu zizkieten. Gero Erresuma Batuak okupatu eta familia horren alde egin zuen. Gure historian okupatzaile asko izan ditugu; 1970ean britainiarrek alde egitean, Iranek Bahrain beretzat eskatu zuen, eta bahraindarrok ezetz esan genuen. Ez gara persiarrak, arabiarrak gara. Ondorioz, erregeari baietz esan zitzaion, baina demokrazia zen baldintza. 1973an, parlamentua lortu genuen; handik bi urtera, ordea, erregeak kendu egin zuen, Larrialdi Legea aldarrikatuta.

Horregatik matxinatu zarete orain?

Ez, 1992an ekin genion iraultzari, eta etengabe egon ginen 2000. urtera arte. Demokraziarako akordioa izenpetu genuen, 1973an legez. Elkarrizketa nahi izan dugu, baina ez da posible izan. Hala, 2011ko otsailaren 14an iraultza hasi zen. Orain, mugimendu handia da, arabiar udaberriarekin bat egin zuen. Hura piztu eta hilabetera, Saudi Arabiako militarrek inbaditu zuten Bahrain, eta Larrialdi Legea ezarri zuten berriz ere. Jende asko atxilotu zuten, hilketak izan ziren kalean eta espetxean, paramilitar maskaradunak, hamabost laguneko taldeak etxeetan sartu ziren, emakumeak bortxatu, meskitak txikitu, urrea eta dirua ostu... Baina Bahrainek ez zuen etsi, atzerriko ikerketa taldea etorri zenean ondorioztatu zuen Bahraingo biztanleria gobernuaren aurka dagoela. Baina gobernuak berean dirau, langileak, irakasleak kaleratu ditu, eta erregimenaren aldeko ezjakinek dihardute irakasle.

Kokatzeko, oso uharte txikia da Bahrain, ezta?

Lurralde txikia da bai, ez ditu mila kilometro koadro ere, nahiz eta itsasoari hartutako lurrekin azalera horretara hurbildu. Uharte txiki asko ere baditu; eta eremu horretan, erregeak lurren %60 ditu, eta guk, herritarrok %35. Errege familiak eta bestelako petroliodun milioidunentzat dira gure lurrak.

Protesta baketsuak aipatu dituzu. Poeta gisa, zein bide hartu duzue kulturgileek?

Bahraingo Idazle Elkarteko buru naiz. Gure jendea arabiar udaberriaren alde agertu zen hasieratik, eta Larrialdi Legea heltzean, iazko martxoaren 16an, asko kanporatu zituzten, espetxeratu ere bai, eta beste askori, neu barne, jazarri zitzaizkigun. Nire eta beste askoren aurpegiak telebistan zirkulu baten barruan erakutsi zituzten, wanted jarrita, atzerriko agente garela, traidoreak garela esaten, bai idazleak, bai kazetariak. Orain ia ez daukagu Bahraingo aldizkarietan idazterik. Ez dut ezkutatuko, tamalez, gobernuak beste idazle batzuk ere erosi dituela gure aurka idatz dezaten.

Zein konponbide izan daiteke urte eta erdiko protesten ondotik?

Orain ez dago akordiorik izaterik errege familiarekin. Hasieran monarkia konstituzionala eskatzen zuten manifestariek, eta hala nahi dute batzuek. Baina familia osoa ustel dauka, eta ezin diogu horrela eutsi. Joan beharra daukate. Ez gara gehiago haiez fio.

BERRIAn argitaratua

Hiru lurralde otomandar

Palestinak hartu du beste behin munduko albisteen oihartzuna. Izan dira isilago pasatu direnak, Albaniako independentziaren mendeurrena, esaterako. 1912an, gain behera zegoen otomandar inperioa. Balkanak galdu zituen, gerra ostean Frantziak Siria eta Erresuma Batuak Irak eta Palestina hartu zituzten, eta kurduei estatua agindu zieten.

Handik mende batera, kurduek estaturik gabe jarraitzen dute, Palestina sionismoak amestutako Israelgo Estatua da nagusiki, eta albaniarrek bi estatu dauzkate, bakarraren ordez. 2008an Estatu Batuen babesean sorturiko Kosovoko Estatua, Hagako Justizia Gorteak aldarrikapena ez zela legearen aurkakoa esan arren, ez da Nazio Batuetako kide, Errusia aurka baitu. Baina egon, badago Kosovoko Estatua. Praktikan bigarren albaniar estatua da, «Albania Handia» debekatu dietela ikusita. Irlandan ere, gaur-gaurkoz, errazago dirudi Ipar Irlanda independentea Irlanda batua baino. Eta euskal lurraldetasun auzirako B edo C aukera pentsatzeko pistak ematen ditu.

Harira etorrita, Palestinak ostegunean baino nabarmen aitorpen gutxiago lortu ditu Kosovok ia bost urteotan. Baina Kosovo badago, eta Palestinako estaturik ez. Israel «estatu judua» dela onartu behar ei dute palestinarrek, Benjamin Netanyahuk esandakoaren arabera. Israelen ikuspegi baztertzaile eta etnizista hori ahaztuta ere, zein lurralderekin onartu behar dute palestinarrek Israel hori? Nazio Batuei eta Palestinari betiko erantzuna eman die Israelek, kolonia gehiago. Geroz eta estuago Zisjordania, eta ondorioz, ia ezinezko bi estatuen konponbidea. Ikuspegi sionistatik, geroz eta lur gehiago bereganatu ditu Israelek. Baina horrek estatu bakarrera darama halaber, eta hor demografia oztopo zaio sionismoari. Horregatik behar du Israelek «estatu judu», eta ez Palestina-Israelgo lurraldeko biztanle guztiena.

Palestinarren aldarrikapenak onarpen zabala lortu du. Baina Kosovoren ifrentzu legez, aldarrikatu duten estatu hori ez da egiazki. Mahmud Abbasek zenbait udalerritan agintzen duen gobernu ahul bat baino ez dauka; arabiarren lilura Gazan dago.

Eta kurduak? Hiruretan nazio kontzientzia duten bakarrak dira («palestinarrak» sionismoaren emaitza dira, eta «kosovoar» naziorik ez dago). Iraken Kurdistan autonomo burujabea dago, baina Kosovori ez bezala, aliatu estatubatuarrek ez zieten utzi independentzia aldarrikatzen. Bagdadekiko loturak hausten ari dira, Kirkuk hiriarekiko eta petrolioarekiko etengabeko borrokan. Eta petrolio horrek aberastutako armada indartsuak osatu dituzte bai arabiarrek, bai kurduek. Paradoxikoki, Turkia dute aliatu Irakeko kurduek, Maliki xiitaren eta Teheranen itzalaren aurrean.

Otomandar inperio zaharra erupzioan dirauen sumendia da.

BERRIAn argitaratua