Yazmín Novelo Montejok
Maia kazetaria
Maia herria egunotako mintzagai handia da, zenbaketa luzeko egutegian 13 Baktun-en amaierak izan duen oihartzun mediatikoa dela eta; Tabascoko Tortuguero gune arkeologikoko 6. estelan aipatutako data hori askok interpretatu zuten maia iragarpena zela, 2012ko abenduaren 21ean gertatu beharreko munduaren amaierari buruz. Sinestezina iruditu arren, jende askori argitu behar zaio maiek ez zutela horrelako apokalipsirik iragarri eta abenduaren 21ean denbora-ziklo bat baino ez dela amaitzen, gregoriar egutegian abendu bakoitzeko 31. egunean urtea amaitzen dugun gisan. Ez dugu sakonduko ziklo bakoitzak maientzat duen esanahiari buruz, baina bai Yukatanen gertatzen ari denari buruz, 144 mila eguneko hamahirugarren seriearen amaieraren espektatiba dela eta.
Ziklo amaierak berregokitze estrategiko eta politiko batekin bat egiten du. 2011 une txarra izan zen turismorako eta 2012an gobernuak hotelen sektorea bultzatu nahi izan du. “2012ko fenomeno maia” profitatuz “Denbora” izeneko Maia Kulturaren Jaialdia ireki zuen 40 mila lagunen aurrean; lau ardatz zituen ekintza sorta bat zen: kultura, akademia, zientzia eta josteta ekimenak. Ospakizunek hainbat musika eta dantza-ikuskizun eta maia gaien dibulgaziorako ekimen izan ziren, eta nazioarteko hainbat pertsonalitate gonbidatu zituzten, hala nola Rigoberta Menchu Nobel Saridun maia k’itxea eta Dorion Sagan idazle zientifikoa.
Jaialdiak denon ahotan jarri zuen maia kultura; baina maiek, omenaldi horretako protagonistak, hitzaldi gutxitara joan dira eta ez dira galako ekitaldietan agertu. Eguneroko kontuetan daude eurak, euren herriaren izena ekitaldiko afixa eta karteletan ikusten, baita 13 baktun-en mito fatalistak betikotzen dituzten enpresa multinazionalen iragarkietan ere.
Elisa Chavarrea idazle maiarekin hitz egin nuen, eta hala esan zuen: “gauza ederrak erakusten dizkiete bisitatzen gaituztenei baina, abenduaren 21ean zer gertatuko den jakin nahi dutenei baina, nork hitz egingo gaur eguneko maia herriaren bizi baldintzei buruz, nork esango du: bada aita bat umeari emateko janari bila, nondik aterako du gaur umeak jan dezan behar duen dirua? Nork hitz egiten du Meridarara inorenak garbitzera etorri behar duenaz, janaria erosteko diru pixka bat etxera eramateko? Edo ospitaletik kanpo lo egiten duten familiez, medikuak artatu ditzan?
Vicente Canche maia irakasle elebidunarekin ere hitz egin dut, eta esan dit jaialdi horiek iragan erromantikoa nabarmentzen dutela orainaldia, gaurko maien bizimodua kontuan ez hartzeko, “agintariek egungo bizitza baliogabetzen ari dira; gure aitona-amonek, antigoalekoek egindako gauzak omentzen badituzte, gaur bizi direnak ere aintzat hartu behar direla uste dut”.
Izan ere, jaialdiotako maia folklorikoaren irudia ez dator bat Yucatango maia herriaren errealitate konplexuarekin. Karakolei putz egiten eta tunkulak (danborrak) jotzen musika egiten duten maiak saldu nahi dituzte, eta jaramonik ere ez beren hizkuntzan kantatzen duten maia gazteei, cumbia, reggae eta rap erritmoan eta Youtubera bideoak igotzen eta Facebooketik zabaltzen. Maia herria bizirik dago eta musikaren, literaturaren, poesiaren eta arte plastikoen bidez espresatzen du bere burua. Herri maia hizkuntza eta kultura indar garrantzitsua da gaur ere. Mendetako jazarpen eta bazterketaren ondoren, aurrerapauso batzuk suma daitezke, Chichen Itza eta Uxmalgo eraikitzaile eta astronomo handiei gaur eguneko jarraikortasuna ahalbidetzen dutenak; literaturak ematen du fruiturik, hasi dira maia komunikatzaileen taldeak sortzen eta geroz eta handiagoa den kontzientzia politikoa dago, galdera hau marrazten: Baktun berri hau, maietan garaia izango ote da?
U súutukil Maayao’ob
Yazmín Novelo Montejo
Maaya Kaaj jach ku ch’a’ach’ital ti’ le k’iinoba’ yo’olal u seten a’alal ba’alob yo’olal le 13 baktun ti’ le jéejelas kuuchilo’ob: le k’iina’ ku jóok’ol ti’ le ts’iibil tunich estela 6 ti’ u yuuchben najil Tortuguero, ti’ yaan Tabasco México, jump’éel k’iin ch’aba’an tumen ya’ab máak bey u k’iinil u xu’ulul yóok’ol kaab, le 21 ti’ diciembre tu ja’abil 2012. Kex ma’ u jaajkuntaali’ laylie’ yaan máak unaj u na’atik le k’iino’ chen u k’aat u ya’al ku ts’ookol junjaats k’iin je’ex ichil le caalendario gregoriaano ku ts’o’okol le ja0abo’ tu k’iinil 31 ti’ diciembre. Yo’olal ba’ax u k’aat u ya’al u ts’ook’ol k’iino’ob tia’al maayao’ob ma’ tan in tsikbal, ba’ale’ yaan in t’aan yo’olal ba’ax tan u yúuchul way Yucatán yo’olal ba’ax u pa’tal ken ts’o’okok u yoxlajun xook ti’ 144 mil p’éelal k’iino’ob.
U k’áalal Baktun ku lúubul xaan ti’ k’iino’ob ti’ k’eexilo’ob yan ba’al u yilik yéetel jala’achilil. 2011 ma’ bin uts ti’ le máako’ob ku meyajo’ob turismo leolale’ le túumben jala’ach Yucatán tu ts’áaj u yóol tia’al u jo’osik taanil le meyaj ku beetik hoteleero’ob. Yo’olal u seten k’ajóoltal Maayao’ob ti’ le k’iinoba’ tu káajsaj ya’ab meyajo’ob ku muuch’ul ti’ ka’ampéel bixilo’ob: miaatsilil, káambesajil, kaxan na’at yéetel náaysaj óolilo’ob. Ti’ le ki’imak óolalila’ yéetel ya’ab e’esajilo’ob paax, ook’ot yéetel u ts’áabal k’ajóoltbil ba’alob yo’olal maayao’ob payalt’aanta’ab máako’ob ti’ táanxel luumilo’ob je’ex maaya k’iche’ Rigoberta Menchú, máax tu náajaltaj u chíimpolal Nobel de la Paz, yéetel le aj ts’iib yéetel kaxan na’atil Dorion Sagan.
Le cha’anila’ tu betaj u yu’ubal ya’ab ba’alob yo’olal u miatsilil maaya kaaj; ba’ale’, le maayao’obo’, le máaxo’ob yo’olal ku betal le cha’anila’ ma’ tu sen bino’ob ti’ le cha’anilo’oba yéetel ma’ tu chíikpajlo’ob ti’ le jats’uts náaysal óolilo’ob.
Letio’ob ku meyajo’ob je’ex sáansamal ikil u yilko’ob u k’aaba’ u kaajal ti’ nukuch oochelo’ob yo’olal le feestivala’ ba’ale’ bey xaan ti’ ajkoonolo’ob ku ch’a’ach’i’itiko’ob ba’alob ku ya’alal yo’olal u xu’ulul yóok’ol kaab ti’ le yooxlajun baktun.
Tsikbalnajen yéetel Elisa Chavarrea juntúul maaya ix-ts’iib tu yáalajten: “Leti’ le ba’al jats’uts ku ye’espajal ti’ le máaxo’ob ku taalo’ob xíimbalko’on u k’aato’ob u yojeltko’ob ba’ax kun úuchuk 21 ti’ diciembre, ba’ale’ ¿Máax tan u t’aan yo’olal bix kuxa’an Maaya Kaaj ti’ le k’iinoba’? ¿Máax ku ya’alik yaan juntúul taatatsil tan u kaxantik ba’ax ken u ts’aaj u jantik ti’ u paalil, tu’ux ken jo’osik le taak’in tia’al u jaanal le k’iino’? ¿Máax ku t’aan yo’olal le ko’olel ku taal p’o’ tia’al u bisik jump’íit taak’in tia’al u maanko’ob ba’al u jaanto’ob? Wa yo’olal le kuchkabalilo’ob ku weenelo’ob taankab ti’ naajil toj óolal ikil u pa’atiko’ob ka ts’at’aantal u k’oja’anilo’ob?
Bey xaan t’aanajen yéetel Vicente Canché, leti’ maaya jka’ansaj, máax tu ya’alajten yaan jump’éel taalamil yéetel le cha’anilo’oba’, ku ts’atáantiko’ob le úuchben maayao’ob ba’ale’ ku tseliko’ob ba’ax ku yuuchul yéetel mayao’ob bejla’e’: “Le jo’olpo’opilo’ob tan u mixba’alkuntiko’ob bix kkuxtal bejla’e’, tumen wa tan u chínjo’oltiko’ob le ba’alob tu beto’ob knoolo’ob, le úuchben máakilo’ob, kin tuklik unaj u chi’injo’oltiko’ob bix kkuxtal bejla’e’”
Beyo’, u yoochel le maaya ku ko’onol ti’ le cha’anilo’ ma’ keet yéetel bix ku kuxtal maaya kaaj way Yucatán. Ku ko’onol maayao’ob ku yuustiko’ob huub wa ku paaxko’ob tunk’uul ba’ale’ ma’ tu yilko’ob le táankelem maayao’ob ku betiko’ob paax ich maaya t’aan ichil juumilo’ob je’ex cumbia, reggae yéetel rap, yéetel bey xaan ku beetiko’ob videoo ku na’aksiko’ob ti’ youtube wa facebook.
Le Maaya Kaajo’ kuxa’an yéetel ku ye’esik u kuxtal ti’ u paaxilo’ob, u ts’iibilo’ob, ik’il t’aano’ob yéetel jats’uts meyajo’ob. Le mayaa kaajo’ way Yucatán laylie’ yaan u muuk’ ti’ u t’aanil yéetel u miatsil jach k’a’anan. Kex máanak ya’ab k’iin u pe’echa’tal yéetel u mixba’alkuntiko’ob, ku chíikpajal nojoch meyajo’ob ku betik u yila’al u nojbe’enil tia’al u ch’a’ach’ital bix ku meyaj ka’ach le máaxo’ob ku xak’altiko’ob ka’an, yéetel le máaxo’ob tu li’iso’ob Chichén Itzá wa Uxmal; le ts’iibilo’ob taan u jóok’ol taanil, ts’o’ok u káajak u ka’ansal ti’ táankelem bix jéel u meyajtiko’ob túumben nu’ukulilo’ob, bey xaan taan u líik’il jump’éel túumben tuukul yo’olal u líik’il maaya kaaj, le je’ela’ ku beetik ka’a k-k’áatikbaj: U súutukil wáa le Maayao’ob le túumben Baktuna’?
No comments:
Post a Comment