2013-03-17

«Sagar usaina zegoen»

Badator udaberria. Sua piztu, eta kantu eta jauzi ospatzen dute Asiako eremu zabal batean Egun Berri edo Newroz deitzen diote martxoaren 21ari, Mediterraneotik Himalaia eta Txinako basamortuetaraino. Islamaren aurreko sinesmenean oinarrituta —zoroastrianismoaren adarretarik— eguzkia gurtzen dute kurduek eta eskualdeko beste hainbat herrik. Ospakizunaren berri dakarte idatzi zaharrek, duela urte pare bat euskaratu genuen Mem eta Zin epopeiak esaterako.

Baina udaberriak natura biziberritzea dakarren legez, heriotza eta txikizioa ere adierazi izan du. Ismail Kadarek azaltzen digu Hiru Eresi Kosovorentzat lanean, zer izan den udaberria mendietako jendeentzat, hala Balkanetan nola Kaukason: «Inork gerrarako prest ziren armadak bere begiekin ikusi zituela zin eginda ere, menditarrak gailur elurtuei begiratu eta burua astintzen zuen. Elur kuttunak han goian zirauen artean, ez zegoen armadarik bidean ez gerrarik hastear. Udaberrian ziurtasun hori guztia birrindu egiten zen eta gesaldutako urekin batera aldatzen ziren pentsamenduak».

Udaberriaren poza eta beldurra Kurdistanen ezagutzen dute inongo ondoen, ziur aski. Ostirala zen 1988ko martxoaren 16a. Egun osoz bonbardatu zuen Halabja hiria Irakeko armadak, harik eta arratsean hegazkinetatik bestelako bonbak erori ziren arte. «Sagar usaina zegoen» diote han izan eta bizirik irten zirenek. Heriotza zen, sarin eta ziape gasekin, eta VX nerbio gasarekin, zianido bonbekin. Berehala hil ziren batzuk, beste batzuk barrezka, beste asko oinazezko agonia amaigabean. Irandar tropek hildako hiria aurkitu zuten, kalean, etxeetan, sotoetan, Pompeia bezperan hondoratu balitz legez. Kazetariek zabaldu zuten haren berria. Kaveh Golestan argazkilariak gogora ekarri zuen zelan hurbildu zitzaizkien herritarrak ospitalera, umeak ospitalera eramateko erregutzen: «Kazetari bakoitzari ume bat eman ziguten. Aireratu bezain laster, likidoa irten zitzaion nire neska txikiari ahotik eta besoetan hil zitzaidan».

2007an egon nintzen lehenengoz Halabjan. Duela hiru urte berriz ere. Ez zen udaberria, argazkietako inguru berdea hautsak hartuta zegoen. Hilerria salbu. Laurehun gorpu adierazten zituen hilobi batek. 1.200 beste batek. Erasoan bost mila lagun hil ziren. Beste ehunka edo milaka hurrengo asteetan. Milaka gehiagok gaur ere jasaten dute Halabjaren ondorena, zauri sendaezinekin daude, eta hala jaiotzen zaizkie seme-alabak ere. Handik hamabost urtera munduan protestan zebilen Iraki gerra ez egiteko. Kurduak ez. Badakite AEBek ez dutela interesik euren laguntzan, Washingtonek bereak eta bi egin zituen sarraskia isilarazteko, Iranek egin ote zuen ere iradoki zuen. «Nahiago genukeen Norvegiak edo Suitzak askatu bagintu, baina AEBak baino ez ziren etorri». Ez ziren euskal abertzaleak ere Franco botatzeko edonoren laguntza bila ibili 1940ko hamarkadan?

«Gernika kurdua» deitu zion Fermin Muguruzak Halabjari. Eta Kurdistanen hasiko du munduko bira, Diyarbakirgo udalarekin egin ditugun harremanei esker. Kurduek Gernika asko izan dituzte, horratik. Azkena Roboski izan zen, duela urtebete pasa, asteazkenean argitaratu genuen legez. Estatuak pobrezia eta estraperloa ezarri zien, eta hegazkinez heriotza ekarri zieten inoiz aitortu ez duten Hego-Ipar Kurdistango mugako herritarrei. Gernika aipatu zuen Cengiz Candar turkiar politologoak, sarraski horrek kurduen memorian izango duen oihartzuna gogorarazteko. Iaz Gernikako 75. urteurrena gogoan, Dersim hiri ezkertiarrean 1937an izandako genozidioa ere gogora ekarri genuen.

Siriako kurduek arrisku eta ilusio uneak dituzten sasoiotan, Halabjarekin batera Qamishliko sarraskia gogora ekarri dute egunotan. 2004an ez zegoen gaurko banaketarik suniten eta alauien artean. Arabiarrak bat zetozen kurduen aurka egiteko. Amorratuta zeuden Iraken lortu zuten burujabetzarekin. Egun Sirian kurduek hartu duten jarrera ezin uler daiteke Qamishli aintzat hartu gabe.

Saddam Hussein exekutatu zuten, Halabjagatik inoiz epaitu baino lehen. Baita Ali Hassan al-Majid kimikaria ere. Anfal kanpainaren antolatzaileak izan ziren, zeinean 180 mila kurdu hil baitziren 80ko hamarkada amaieran. Baina nekez burutuko zuten horrelakorik munduko handien babesik gabe. Singapur, Herbehereak, Alemania zeuden gas kimiko horien hornitzaileen artean. Holandako auzitegi batek Frans van Anraat hamabost urteko espetxera zigortu zuen 2005ean, Saddamen erregimenaren hornitzaile izateagatik, eta lehen aldiz aipatu zuen «genozidio» hitza. Irakeko gobernuak bere egin zuen, eta hala egin dute Suediak eta Erresuma Batuko parlamentuak berriki.

Kanadak gizateriaren aurkako krimentzat jo du Halabjako erasoa. Nortzuk ziren hornitzaile? Herbehereak, Alemania, India eta arabiar herrialdeak.

Euskal Herria korrika dela iritsiko da udaberria, eta 2013ko Newrozek aspaldiko oihartzun handiena izango du gurean. Baionan gaur ospatuko dute, eta Donostian eta Bilbon datozen egunetan. Gernikatik hizkuntza debekatura, lotura uste baino handiagoa baita. BERRIAn argitaratua.

No comments: