Hizkuntzak

Ama-hizkuntzen eguna izan dugu asteon, asteartean, hilaren 21ean. Yucatan maiatik Txile maputxera, Hegoafrikatik Malira, Asia Hegoaldean, Australian zein Kanadan, izan da ospakizunik. Bakea eta Demokraziaren Alderdi (BDP) kurduko diputatu batek, kurdueraz, armenieraz, grezieraz, lazeraz, asirieraz, zirkasieraz, arabieraz eta turkieraz esan zuen: «neba-arrebok, ohorea da norbere ama-hizkuntza». Amed hiriburuan Ehmede Xani Hizkuntza eta Literatura Kurduaren Institutua ireki dute. Ez da meritu txikia, azken urteotako turkiar oldarraldi basatienaren erdian.

Inperioetako hizkuntzek ez zituzten menperatutako herrienak ordezkatu oso berandu arte. Herrien sumisioa eta zergak ordaintzea aski izan ohi zuten otomanoek, austriarrek eta bestek, erabateko asimilazioa bilatu gabe ere. Egun, estatu-hizkuntza nagusitzeko ahaleginean dihardute askok oraindik, Pekinetik Riadera. Mendebaldean, berriz, ingelesa gailendu dela jakitun, hizkuntzak babesteko politikak nagusitzen dira Australiatik Estatu Batuetara. Beranduegi denean, ahal dena jaso, museoan eder geratu dadin. Hala diosku Joxe Manuel Odriozolak: «asimilazioak bere lana egina baldin badu (...) hildurak jotako hizkuntza eskolaratzeak zer-nolako ondorioak dakartza? Hutsaren hurrengoak, uste izatekoa denez. Ez dauka zertan kezkaturik Estatuaren nazionalismo totalitarioak» (Estatu etnozidaren kontra, 2011). Frantzian eta Ipar Euskal Herria gogoan hizkuntzaren folklorizazioa deitzen dio, «hainbat jende pozarren lehertu ohi da. Eta ez da harritzekoa, zeren ez baitu halakorik ezagutu seguru asko bizitza osoan». Bada, Nicolas Sarkozyk badu zertan kezkatua, nonbait, Frantzia maite duenak ezin baitu eskatu Europako Hizkuntzen Karta izenpetzea. Berak sinesten ei du hizkuntzen iraupenean, baina «gutxiengo guztiei hizkuntza eskubideen aitorpenean, horiek Europako Gorte baten kontrolpean uzteko, zeinak gure historia nazionala eta tradizio errepublikanoa aintzat hartu gabe jujatuko baitu». Ezin ukatu argi mintzo dela. Aitor Renteriak bikain laburbiltzen du kazeta.info-n: «Esklabista zaharren garaira itzuliz, jabe onak esklaboei erran zien askatasuna ezinezkoa dela, baina eskuzabala dela eta badakiela ezikusiarena egiten. Akta ofizialak frantsesez egiten direla eta ondoan euskarazko itzulpena jar daitekeela. Txineraz, bantuz edo proto-euskaran eginen balira bezala, apaingarri, exotiko».

Exotismoa ez da beti haizu, baina: Ama-hizkuntzen egunaren biharamunean, paragrafotxo baten irakurri genuen Izarbeibarko euskararen ordenantza Legearen aurkakoa dela, ezin dituela dokumentuak elebitan egin. Izena ere ukatzen dio, Valdizarbe soilik behar du. Izenik gabe izanik ez. Lehenago Tafallak legez, Miranda Argak eskatu berri du eremu mistoan sar dezatela herria.

Bitartean, BBCk, Txillardegitik abiatuta, galesaren eta euskararen antzekotasunak (azalera, hiztun kopurua), eta desberdintasuna nabarmentzen zituen: Hegoaldeko erakundeek Galeskoek baino lau aldiz diru gehiago ei darabiltzate euskara bultzatzeko. Politikoki britainiar pragmatismoa goratzen ari garen aldian, ifrentzuak beldurra ere badakar. Irlandako gaelikozko telebista zuzendariak hala zioen abenduan Bilbon egindako jardunaldietan: Nazioarteko Diru Funtsak erreskatatutako herrian, zelan konbentzituko ditut Gobernua eta herritarrak gaelikozko telebista beharrezko dela eta dirua behar duela, ospitaleak ixten ari direlarik?

Txillardegik berak esan zuen Irlanda ez zela eredu. Baina inspirazio iturri ziren herrialde baltikoek ere zer ez egin erakutsi dute berriki. Letoniak ezetz esan zion errusiera ofizialtzeari, espero bezala, duela astebete egindako erreferendumean. Eslaviar biztanleen hankasartze estrategikoa izan da, letoniar abertzaletasuna hauspotu du errusiar «mehatxuaren» aurrean. Estatu gisa hondoa jota dago, biztanleen ehuneko 15 boto-eskubiderik gabe oraindik eta ofizialki baztertuta egon arren, errusiera da nagusi bai Rigan bai hainbat hiritan, ekialdean bereziki.

Haserretu da Vladimir Putin Letoniarekin, lehen Estonian istiluak hauspotu zituen legez. Haserre egin zuen herenegun berba, datorren asteko hauteskundeetan datu guztiak alde ez dituelakoan. Errusiartasunez hanpatuta, hilak 23 zituela ezaxola. Txetxeniarren genozidioaren urteurrena da, Stalinen aginduetara nazio osoa trenetan sartu eta Kazakhstanera bidaliko zituenekoa. Erdiak ez ziren iritsi. 
BERRIAn argitaratua

Bidasoa-Tigris

Oilaskoa curryarekin, entsalada eta garagardoa afaldu genuen etxe ondoko tabernan, Taksimen. Bion afaria ordaintzera tematu nintzen, eta irribarre egin zuen. Kurduen ohitura zen, ez turkiarrena. Istanbulgo espainiar eta katalan kazetariekin biltzean ere, nork berea ordaindu ohi zuen. «Euskaldunak eta kurduak ez gara nahikorik sofistikatu. Agian horregatik gabiltza hain gaizki», esan zidan. Kalean behera joan ginen, Cihangir auzo bohemio baina geroz eta garestiagora. Josu Martinezen Itsasoaren Alaba-z hitz egin nion Hego Kurdistandik itzuli zenean. Aitaren berri izateko joan zen hara. Mizgin jaio eta laster bat egin zuen gerrillarekin, eta ez zuen sekula ezagutu. Maxmurren hil zuten, Hego Kurdistanen, basamortu ertzean. 90eko hamarkadan Turkiako armadak suntsitutako 3.000 herrietako iheslariek sortu zuten Maxmurgo eremua; haren zaindari zen Mizginen aita.

Haize Goikoetxea, GALek hildako Mikel Goikoetxea Txapela aitaren istorioa berreskuratzen ari zen dokumentalean iritsi ziren pisukideak. Merdingoa da Bergüzar, Mizgin legez, Siriako muga ondokoa. Baina kurdu gehienak ez bezala, ez da musulmana, jazidia baino. Eguzkia eta sua gurtzen duen antigoaleko sinesmenaren jarraitzailea alegia. Nuray aktorea da, eta hura ere ez da sunita. Dersimgo alevi ezkertiarren artetik zetorren. Kurdistango gazte belaunaldi berria ziren, bere modernotasunean, Istanbulgo pisu txiki batean. Asimilazioaren eskoletan haziak, gatazkaren erdian Europara etorriak, militante unibertsitatean, artista kritiko azken aldian. Kurdu, harro, eta libre. Baso ardoa hartu zuten, askatu ziren mihiak. Mikel Laboa atsegin zuten. «Herria da gorputza, hizkuntza bihotza» kurduok eta euskaldunok ulertzen dugu, eta besteren batek. Amaitu zen filma. Begiak gorritu zitzaizkion Mizgini, ez zuen utzi malkorik ihes egiten.

«Horixe azaldu nahi dut. Guk ez daukagu itsasorik, baina hori bizi izan dut nik». Mizginek urteetan bizkarra eman zion mugimendu kurduari. Aitita-amamekin hazi zen, amak ere Siriako erbesteko bidea hartuta. Hil batzuk ziren berriz topo egin zutela, hainbat urteren ondoren. Ez zuen ezer jakin gura izan hasieran. Prezio garestiegia ordaindu zuen gurasoen ideiengatik. Zenbait kurduk kritikatu zuten filma egin zuen, poligamiak emakumeari zekarkion drama gordin azaltzen. Azken aldian amarekin adiskidetu eta denbora berreskuratzen ari zen. Handik gutxira, haren etxera joan zen bizitzera.

Urte bi joan dira Istanbul utzi nuela. AKP Justizia eta Garapenaren Alderdiak berriz irabazi zituen hauteskundeak ekainean. Baina Kurdistanek bizkarra eman zion islamismo demokratikoaren mozorroa zekarren alderdiari. Eta askorik inoiz jaitsi ez zen tentsioak gorantz egin du ordutik. Aitari buruzko filma idazteko alde egin behar zuela esan zidan, ez zuela inorekiko gorrotoz eskribitu gura. Idazle Elkartearen bidez Pasaiako Hugo Enera gonbidatu genuen. Basamortuko alabak itsasoaren alaba ezagutu zuen.

Urrian bidali zidan aitari buruzko dokumentala. Ehunka kurdu ari ziren atxilotzen. Alkateak eta hautetsiak hasieran, BDP alderdi kurduko arduradunekin batera. Hainbat erakundetako kideak gero, hizkuntzaren aldekoak, giza eskubideetakoak, abokatuak. Iritsi zen idazleen eta kazetarien ordua. Gerrillaririk ez, horiek mendian hiltzen zituzten. Baita gerrillari ez direnak ere, Roboskin abendu amaieran legez. Hogeita hamabost ume eta gazte, kontrabandoa beste bizibiderik ez zutenak. Hamahiru urtekoak biktimetako asko. Duela hiruzpalau aste Eserren etxera ere joan ziren. Eser Uyansizenera. Durangoko azokan bisitatu gintuen, Azadiya Welat kurduerazko egunkari bakarreko zuzendari zela. Euskal PENen Idazluma jaso zuen. Vedat Kursun, Uyansizen aurreko zuzendaria, Amed/Diyarbakirren dago preso, 166 urtera zigortuta. «Ez dut inoiz armarik hartu, kurduek gehien irakurtzen duten egunkariko zuzendaria baino ez naiz». Eserrek erbesteko bidea hartzea lortu zuen. Asteon deitu dit, Mizgin atxilotu dutela esateko. Laurehun atxiloketa hiru egunean. Sindikalistak, zinegileak, poetak, martxoaren 8a prestatzen ari ziren feministak. Denak PKKren atzean omen dagoen KCK-ko arduradun, entorno-aren oso antzekoa den paralelismoan.

Libre utzi dute Mizgin. Herenegun idatzi zidan, ondo zegoela, shocka gainditu barik artean. «Hobeto egongo naiz aurki. Zergatik joan naizen Maxmurrera galdetu didate, eta zertara joan nintzen Espainiara. Dena azaldu diet. Filma zen arazoa. Eskerrik asko denagatik». Oso lagun ona dut Mizgin. Pertsona berezia da, sentibera, bizitzak gogor astindu du eta bakarrik aurrera egiten ikasi du. Baina kurdu belaunaldi oso bati argi ari zaio uzten Turkia, asimilazioa eta sumisioa baino ez dituela onartuko. 90 urtez saiatzen ari diren bide kriminalean, alegia.

Artikulua amaitzean, Cihanek idatzi dit. Tigris ertzean afaldu genuen azkenean, errebeldia handiena kurdueraz bizitzea zela gogorarazi zidaten. Debekatutako hizkuntzan. Berak amai dezala artikulua: «badakizu preso dudala anaia azken hiru urteotan. BDPko hautetsi da orain. Duela lau egun gose greba mugagabeari ekin dio Selma Irmak parlamentarioarekin batera. Mesedez, ez utzi hiltzen».
BERRIAn argitaratua

Azerbaijanen izena

Leku txikia hartu zuen BERRIAn; gainontzeko egunkarietan ikusi ere ez dut egin albistea. Azerbaijanek estatuaren izena aldatuko du! Karlos Zurutuzak (zorionak Argia sariagatik!) eta biok sarri egiten dugu txantxa horrelakoekin: Bilboko kaleetan ez dago beste gairik, Athletic eta Azerbaijanek izena aldatzea. Eta zein izen jarriko diote estatuari? Ez da munduko originalena, baina aski esanguratsua bai: Azerbaijango errepublikaren ordez Ipar Azerbaijango Errepublika deitzea proposatu dute Parlamentuan. Eta Ipar Azerbaijan badago, Hego Azerbaijan ere badagoen seinale, ezta?

Ali eta Nino duela ehun urte Kurban Saidek, Bakuko idazle juduak alemanez idatzitako eleberri zoragarria da. Liburua hiriko eskola batean hasten da, Errusiatik bidalitako irakaslearen lezioarekin. «Iparrean, Hegoan eta Mendebaldean Europa itsasoz inguratuta dago [...] Europako ekialdeko muga Errusiako Inperioko Ural mendien luzeran doa, Kaspio itsasoan zehar eta Transkaukasian barna. Hemen zientziak ez du azken hitza esan. Zenbait adituk diote Kaukaso mendien hegoaldera dagoen eskualdea Asiari dagokiola; beste batzuek, berriz, uste dute Transkaukasiako kultur garapenari begira batez ere eskualde hau ere Europa zati gisa ikusi behar dela. Zuen jarreraren arabera izango da beraz, nire umeak, gure hiriak Europa aurreratuaren ala Asia atzeratuaren zati behar lukeen». Ikasle ia guztiak azerbaijandarrak dira (liburuan tartariar deitzen ditu, turkiar jatorrikoak, funtsean), eta pozarren aldarrikatzen dute asiartasuna.

Joko geoestrategikoen bilgune horiek bereziak izan dira historikoki. Izenaren auzia Balkanetan ere aski garrantzitsua da: Greziak behin eta berriz ezarri dio betoa Mazedoniari, muga heleniarren baitan izen bereko eskualdea dagoelako. Azerbaijandar «nortasuna» legez, aski berria da mazedoniarra ere. Albin Kurti albaniar abertzaleak ziostan «Titok sorturiko sasi-nazioa» zirela mazedoniarrak, hizkuntzaz ere bulgarieratik nekez baitute desberdintasunik. Baina Greziak badaki bere Mazedonia XX. mendean konkistaturiko eslaviar lurraldea dela, duela ehun urteko mapek ageri dutela Balkanetako entsaladan ez zegoela greziarrik Mazedonian, eta bai eslaviarrak, turkiarrak, albaniarrak eta istorio guztietako galtzaile diren aromunio etniako latinoak. Gero etorri zen Grezia eta Turkiaren state-building bortitza: Asia Txikiko biztanleria trukatzea (garbiketa etnikoa, alegia), iparraldeko lurrak Asiako greziarrez populatzea eta, II. Mundu Gerraren ondoren gerra zibilean komunistak garaituta, milaka mazedoniar Jugoslaviara kanporatzea.

Azerbaijanek badauka motibo indartsurik izen aldaketarako: Iranen menpe dagoen Hego-Azerbaijanen bizi dira hiru azerbaijandarretik bi. Luzaro egon dira bereizita, oso inperio ezberdinetan: iparrekoak, erresuma kristau ortodoxoan lehendabizi eta komunista ateoan gero; hegoaldekoak, britainiarren eta gero estatubatuarren txotxongilo zen estatuan aurrena eta errepublika islamiarrean gero. Pertsiar gehiengoaren ondoren, Irango gutxiengo nagusia dira azerbaijandarrak, biztanleen ia laurdena. Musulman xiitak izanik, gainera, ondo egokitu dira errepublika islamiarrean, kurdu edo balutxe suniten aurkako errepresioarekin alderatuta. Mir-Hussein Musavi oposizioko burua bera (egun atxilotua, baina lehen ministro izana) azerbaijandarra da.

Iparreko azerbaijandarrak ere xiitak dira. Baina ahaidetasun behinena Turkiarekin daukate, bien arteko Armenia estu hartzeko (Karabakh Garaiko gerratik Azerbaijanek ez du lurraldearen ehuneko hogei kontrolatzen). Eta, bide horretatik, Israelekin eta Estatu Batuekin ere lotura sendoa dauka. Baita Europarekin ere: gas eta petrolioa hornitzearen truke ezikusi egiten dio alievtarren autoritarismoari. Aliev aita-semeak egon dira boterean 1991ko independentziaz geroztik.

Urteetan ahaztutako hegoaldeko azerbaijandarrei begira hasi dira orain. Detailea izan liteke, baina Iranerantz gertatzen diren oso gauza gutxik dirudite orain bertan kasualitate. Gerra noiz izango denentz baino gehiago, noiz izango den, horixe jakin-min bakarra askorentzat. Egunotan izan da uda gerra sasoia izaten dela dioen aditurik. Leon Panettak (Obamaren defentsa idazkaria, ez ahaztu) udaberria ere aipatu du. Obamak bozak maldan gora balitu batez ere.
BERRIAn argitaratua

Eskoziaren ondoren, nor?

XXI. mendean hiru estatuk lortu dute aulkia Nazio Batuen Biltzar Orokorrean: Ekialdeko Timorrek (2002), Montenegrok (2006) eta Hego Sudanek (2011). Beste hiruzpalau herrialdek independentzia aldarrikatu dute, baina onarpen osorik ez, eta ez daukate ordezkaritzarik NBEn. Kosovo da ezagunena, estatu gehienen onarpena daukana, baina asko dira onartzen ez dutenak oraindik. Asteazkenean galdeketa antolatu dute lau serbiar udalerrik: «onartzen dituzu Kosovoko errepublika deiturikoaren erakundeak?». Denak dituzte aurka, albaniarrak ez ezik, baita Brusela eta Belgrado bera ere, Europako Batasunean sartzeko oztopo direlakoan. Europa Hegoekialdeko Egonkortasun Itunerako koordinatzaile ohi Erhard Busek izan da denek buruan dutena adierazi duen bakarra: partizioaz, estatuaren zatiketaz negoziatzen hasi beharko lukete Pristinak eta Belgradok. Kosovo iparra Serbiara itzuliko litzateke, eta Serbiaren menpe dagoen Presevo albaniar harana Kosovora. Akordioa lortuta, mundu osoko errezeloak jausiko lirateke, Kosovo NBEn sartuko litzateke eta Serbiak EBrako argi berdea jasoko luke. Are garrantzitsuago, bateko eta besteko herritarren borondatea beteko litzateke.

Baina horrek mugak aldatzea dakar, eta halako dardarizoa dute batzuek horrelakoa irudikatze hutsarekin. Mundu hispanikoak dauka nabarmenen muga zurrunen, eta aberriaren defentsa sutsuaren jarrera hiperbolikoena. Guatemalak ez zuen Belize britainiarra onartu, Venezuelak Guyanako lurraldearen erdia baino gehiago aldarrikatzen du, eta Malvinak edo Falkland uharteak berriz daude titularretan. Buenos Aires Londres baino hurbilago dute, baiki. Baina britainiarrak dira biztanle guztiak, Argentinarekin inongo loturarik gabe. Motibo gehiago leukake Espainiak Gibraltar aldarrikatzeko. Baina ez dira hamar urte horretaz galdetu zutela, eta Espainiari ezetz esan zion herritarren %98k. Argi esanda: Espainiak ez du kilometro bakar bat lortu bertakoen borondatez. Ingalaterraren inperio erraldoiaren ondorio dira kolonia zahar horiek, baina duela hiru mendeko gerra batek argudiatu ote dezake egungo biztanleen estatusa?

Pragmatismoz jokatu ohi du Londresek. Bermudak ez bereiztea ebatzi zuen 1995ean. Gibraltarrek antzeratsu 2002an. Malvinetako biztanleek nahi balute, berehala lirateke argentinar. Eta Eskoziaren ondoren Ipar Irlandak Hegoaldeko errepublikarekin batzeko txanda dela jakinarazi du Martin McGuinnessek. Ez dute espanturik egin unionistek ere, beldur handiagoa diote orain Eskoziaren independentziari. Eskoziar sustraiak dituzte, ez ingelesak, unionista askok. Eztabaida luze doa. Denek dute argi Westminsterren baino hobeto egiten dituztela gauzak etxean. Eta Eskozia gabe, Ingalaterrak bostehun diputatu izango ditu 550 aulkiko Parlamentuan. Zein leku luke Galesek horrelako Erresuma Batuan? Galesko abertzaletasuna hizkuntzan oinarritu da historikoki, Eskoziakoa ez bezala. Eta paradoxa horri aurre egin behar dio: galeserak independentzia behar du, baina galeseraren aldarrikapenak ez dakarkio botorik Hegoaldeko industrial eta ingeles-hiztunean. Man uhartea aspaldi da burujabea, eta «guk ere bai» esan berri dute independentistek. Kornuallesek ere Ingalaterrako konderri izateari utzi eta bereizitako herrialdea izatea eskatzen duten abertzaleek geroz eta babes handiagoa daukate (baita Plaid Cymruren sostengua ere).

Eskoziak ilusio handia piztu du Europako hainbat herritan. Eta Euskal Herrian? Jeltzale bat baino gehiago liluratu da, zer esan abertzale suharragoez. Eskozia eta Euskal Herria dira independentziaren aldeko faktore gehien dituztenak, Karlos III. Unibertsitatearen ikerketaren arabera. 2014 Eskozia bada, 2016 Euskal Herria? 2018? Paradoxikoa dirudi, baina Independentistak Sareko kide batetik iritsi da ur hotza, «Benetan uste dugu independentziaren atarira iritsi garela?» zioen duela astebete. Lurraldetasuna omen lehentasun, «subjektua osatu eta indartu behar dugu euskal herritarrok eta katalanek, beste urratsik eman aurretik». Katalanek jaramon gutxi egin diote, eta prest dute Biltzar Nazionala, martxoaren 10ean aurkezteko eta 2014ko independentzia prestatzeko. Ondo dakite, dena ala ezer ez galdetzean, ezer ez izaten dela ia beti. Eskoziako olatua har lezakete Irlandak, Faroe uharteek, Kataluniak zein Groenlandiak. Baina ez Euskal Herriak, independentistek eurek onartzen badute oraindik ez dela unea. 1991ko olatua joan zen, eta 2014koa ere lehorretik ikusiko ei dugu, ontzia noiz beteko zain, duela bost mendeko batailak gogoratzen.
BERRIAn argitaratua