Zipre, independentzia eta 'enosis'-a

Joan den astean, Mediterraneoko uharte handienetan bigarrenaz mintzatu ginen, Sardiniaz, eta independentismoaren gorakadaz. Handienetan hirugarrena estatu independentea da, independentismorik ia inoiz izan ez badu ere. Duela ia hamar urte bisitatu nuen Zipre, 2004ko udan. Balkanetara, Ekialde Hurbilera edo turkiar lurraldeetara egin nuen lehen aldia zen. Libanotik Greziatik baino hurrengo, geografikoki ez genuke Turkia baino europarragoa dela esango... nola ukatu europartasuna greziarrez osatutako nazioari? Turkia Europa ez dela argudiatzen dutenentzat: 1923an populazio trukea deitu zioten krimen izugarria egin arte, greziarrak Egeo itsasoaren alde bietan bizi ziren, egungo Grezian bezainbat Asia Txikian. Inork ukatu ote lieke Europa direla?

Bidaia haren berezitasuna, uharte osoa bisitatzeko aukera izan zen. Ordura arte, alde greziarrean edo turkiarrean egon behar zenuen; gehienez ere, egun bateko baimena lortzen zen iparraldera joateko. Baina, 2004an, EB 15 herrialdetik 25era igaro zen. 1973tik bereizi dagoen uhartea batzeko Kofi Annanen ahaleginak porrot egin zuen orduan, turkiarrek erreferendumean baietz esan arren greziarrek ez baitzuten onartu NBEko idazkari nagusiaren proposamena. Baina nazioarteak Zipreko errepublikari uharte osoarekiko legitimitatea ematen dionez (hegoaldearen kontrola soilik izan arren), teknikoki uharte osoa da EBko zati. Ondorioz, Zipreko (greziar) estatuak ez dauka eragozterik 1973an Turkiak inbaditu eta 1983an Zipre Iparreko Turkiar Errepublika aldarrikatutako lurraldera.

Mende bat lehenago hasi zen Zipreren ibilbide berezia: 1878an britainiar inperioak bereganatu zuen otomandar inperiotik. Ondorioz, Turkiak izandako ibilbidetik bereizi zen. II. Mundu Gerrako deskolonizazioan, EOKA gerrilla abiarazi zuen uharteko greziar gehiengoak; britainiarrak kanporatzeko, bai, baina ez Zipreko estatua eratzeko: «Enosis» pintaketak oraindik ere ikus daitezke Zipreko mendietan. Batasuna esan nahi du; Greziarekin bat egitea, alegia. Greziarren estatua 1820ko hamarkadan sortu, eta hurrengo ehun urteetan hazi zen, otomandar eta potentzia kolonialen lurralde eta uharteekin, baita ia greziarrik gabeko eremuak bereganatuta ere (Salonika edo Mazedonia, artean nagusiki eslaviar zirela). 1947an, Dodekanesoko uharteak Italiari eskuratua lortu zuen Greziak gaur daukan lurraldea.

Baina Italia Mundu Gerrako galtzailea zen. Deskolonizazioa hasi zen laster mundu osoan, hainbat estatu sortu ziren, baina irredentismorik ez da ia-ia gertatu. Hau da, bereiztea zilegi da, baina ez beste estatu bati atxikitzea. Britainiarrek, ohi bezala, gutxiengo turkiarra armatu zuten EOKAri aurre egiteko, eta gatazka etnikoa hauspotu. 1960an lortu zuen independentzia Ziprek, eta estatua sortu zen, baina etxe bakar baten ez dut bandera ofiziala ikusi, greziarra edo turkiarra baizik. Inork eskatu gabeko estatua zen. Britainiarrek alde egin, eta gatazka sektarioa utzi zuten, beste hainbat lekutan legez. Gerokoa ezaguna da: 1974ko estatu kolpea, Greziarekin bat egiteko saioa, Turkiaren inbasioa eta biztanleria etxeetatik kanporatzea, eremu turkiar eta greziarren sorrera, eta gaur arteko bereizketa. Orain, saio berria dator, Estatu Batuek bultzatuta, eta Israel ere hurbiletik begira: Zipreko ur eremuan agertu den gasa gozoki itzela omen. Ezin esan zer ekarriko duen. Ñabardura askorekin, Kosovo edo Hego Osetiaren antzeko gatazka izoztua eta aitorpen gabeko estatua da Ipar Zipre. Argi geratu dena, baina, enosis edo Greziarekin bat egiteko ideia baztertu egin behar izan dutela Zipreko greziarrek.

Bidenabar, britainiar inperioa baino zenbait mende lehenago, beste ingeles batek inbaditu zuen Zipre: Richard Lionheart-ek (Lehoi-Bihotz), Lur Santuko gurutzadetatik itzulian, Isaac Commenus uharteko agintaria kanporatu zuen, gatibu hartutako emaztegaia askatzeko. Nafarroako Berengaria zen emakume hura. Limassolen ezkondu ziren, oraindik ere zutik den gazteluan. Handik gutxira, Antso VI.a Berengariaren aitak erresumako mendebaldeko lurrak galdu zituen. Zipren ez bezala, gurean independentzia eskatzen da, baina mundu guztiak dauka buruan mendebaldeko lurraldeekin enosis a. Eta argi izan beharko litzateke sezesio bat gertatzen denean, estatu berriak nekez izango duela lurralde zabalagorik, are gutxiago auzo-estatu bati lurra kenduta.

BERRIAn argitaratua

Sezesioaz eta lurraldetasunaz

2013ko irailean Euskal Nazionalismoa masterrerako egindako lana. Sezesioari buruzko teoriak bildu, ahal bezala sistematizatu, eta azken puntuan Euskal Herriari buruzko aplikazio posible batzuk jaso nituen. Lurraldetasunaren garrantzian kateatzen da azken kapituluan, Euskal Herriko korapilo nagusia delakoan. Gura izanez gero, hemen eskuragarri.

SEZESIOAREN TEORIAK ETA PRAXIAK (laburpena)

Eta tesina bera:


SEZESIOAREN TEORIAK ETA PRAXIAK: APLIKAZIOAK EUSKAL HERRIAN ETA MENDEBALDEAN

HASIERA .................................................................................................................... 3
SARRERA ................................................................................................................... 5
1. SEZESIOAREN DEFINIZIOA .............................................................................. 7
2. SEZESIOA NORK. SEZESIOAREN PROTAGONISTAK ................................. 13
3. NOIZ GAUZATZEN DIRA SEZESIOAK ............................................................ 23
4. NOLA GAUZATU SEZESIOA DEMOKRATIKOKI: AUTODETERMINAZIOTIK
PRINTZIPIO DEMOKRATIKORA ........................................................................... 29
5. SEZESIOA NON: LURRALDETASUNA ............................................................. 40
6. ZERGATIK: SEZESIORAKO ARGUDIOAK, AUKERAK .................................. 46
7. ONDORIO BATZUK ETA ZENBAIT APLIKAZIO EUSKAL HERRIAN........... 55
BIBLIOGRAFIA........................................................................................................... 67

Independentistak Sardinian

Mediterraneoko uharte handienak Italian daude. Italiarenak dira, hobe esan. Sizilia Italiako zati irudika dezakegu, botaren puntaren aurrean, baina Sardinia ez da Italia. «Italiaren Irlanda da», zioen The New York Times-ek herenegun; Erromak uhartearekiko izan duen jarrera koloniala gogoan, eta uharteak Italiari emandakoa ahaztu barik: Antonio Gramsci pentsalaria edo Grazia Deledda Literatur Nobel sariduna, besteak beste.

Jason Sorens ikerlearen Secession liburuan, teoria apurtzen duen adibidea da Sardinia: uhartea da, baztertuta dago, metropolitik urrun, hizkuntza propioa dauka… sezesionismoak indarra izateko ezaugarri asko, baina datuen arabera —azken hamarkadetako hauteskundeen emaitzak, funtsean— ez da halakorik gertatzen. Sardinieraren prestigio faltari egozten dio Sorensek sezesionismoaren indar apal hori —gaur ere italiera da nagusi alderdi independentistetan ere, sardinieraren edo uharteko beste hizkuntzen aurretik—. Baina gogora zekarren: «Sardiniako nortasun nazionala garatuko balitz, sezesionistek askoz arrakasta handiagoa izan lezakete». Une hori iritsi dela uste dute askok.

Gaurko hauteskundeetan ikusiko da. Michela Murgia idazle arrakastatsu eta independentista lehen lekuan ageri da hainbat inkestatan, zentro-eskuin eta zentro-ezker banaketa tradizionalaren gainetik. Kanpaina garratza izan da, zabarra ere bai: Murgiak «Schettino» izatea leporatu zion Ugo Cappellacci egungo gobernadoreari; hogeita hamar lagun ziren Costa Concordia kruzeroak hondoa jotzean alde egin zuen kapitaina, alegia. Cappellacci itsasontzi-konpainien pribatizazioan egindako iruzurrengatik kondenatu zuten, baina ez da isilik gelditu: Silvio Berlusconi miretsiaren pare, Murgia Costa Concordia dela eta haren moduan joango dela hondora esan du... aurkariari lodi deitzeko.

Hirugarren hautagaia zentro-ezkerreko Alderdi Demokratako buru Francesco Pigliaru da, orain arteko oposizio burua. Murgia independentistarekin botoa alferrik ez galtzeko diotse sardiniarrei, eskuinak berriz irabaztea ekarriko duela argudiatuta. Ikusteko dago Italiako azken gertakariek eta Enrico Lettaren dimisioak zein ondorio dakartzan Alderdi Demokratarako. Baina independentismoak inoizko babes handiena lortzear dirudi, Italian alderdi tradizionalekiko haserrea ere baliatuta. Ez da Sardinian soilik gertatu: Hego Tirolen aspaldikoa da Italiarekiko legitimazio-falta,eta berriki Trieste Libera mugimenduak ere indar handia hartu du. 1947an Jugoslaviarekin akordioa eginda Trieste Hiri Libre izendatu zutela gogorarazi dute, eta akordio horrek indarrean dirauela.

Udan hautagaia aurkeztu eta kanpainari ekin ziotenean —Laura Mintegi egon zen ekitaldian—, nekez pentsatuko zuen Sardegna Possibile koalizioak horrelako arrakastarik. Italiako politikan ohi denez, hainbat alderdi eta hautagai txiki ere badaude, autonomismotik independentismora eta eskuinetik ezker iraultzailera doazenak. Are gehiago, bi alderdi italiarrek babesle dituzte gutxienez autonomista eta sarritan independentista gisa ageri diren taldeak ere; Erromako sukurtsal izateak ez die eragotzi izan sardiniar politikariei independentismotik hurbileko diskurtsoa izatea.

Michela Murgiaren zerrenda indartsuaren aldean, ez zaizkio kritikoak falta independentisten artean. A Manca pro s'Indipendentzia talde iraultzailetik datorren Pier Franco Devias, esaterako, iaz Murgiaren taldetik bereizitako Fronte Independentista Batuko hautagaia da. Baina Sardinia independentearen hautua agerian daraman koalizio batek lehen aldiz jo du hain goian inkestetan. Arreta berezia mereziko du Sardiniak datozen egunetan, ehuneko bostera iristen ez zen independentismoak iragarri besteko astindua baldin badakar uharteko politikara. Ados, gaur-gaurkoz ez dago Sardiniako estatua sortzeko proposamen artikulatu bat, Eskozian edo Katalunian egon daitekeen legez —bidaia ugari egin dituzte azken asteotan Bartzelonara, eta ezin ahaztu Sardinako l'Alguer herri katalan-hiztunaren konexioa—. Baina Erromatik bereizi eta Sardinia sardiniarren esku geratzea, azken urteotako umiliazioak astintzea —Silvio Berlusconi bera protagonista zela horietako askotan—, oso urrats garrantzitsua izan liteke.

BERRIAn argitaratua

Viacheslav Chirikba: autor del diccionario euskara-abjasio

Viatxeslav Txirikba: Euskara-abkhaziera hiztegiaren egilea

Zirkasiarrak, Sotxiko Jokoek ahaztutako herria

Hilobietan eskiatzen

Tevfik Esenç-en hilobia sinplea. Hala dakar: «Tevfik Esenç-en hilobia. Ubikh deitzen dioten hizkuntzaren azken hiztuna zen». Duela 110 urte jaio zen Anatolia mendebaldean, eta hantxe hil zen berarekin, 1992an, Europan galdutako azken hizkuntza. Wikipedian, hizkuntzen azken hiztunen zerrendan, erronkariera hilobiratu zuen Fidela Bernaten hurrena dator Esenç. Euskalki haren heriotzaren hurrengo urtean galdu zen Kaukasoko hizkuntza interesgarrienetakoa; adiga edo zirkasiar enborreko konplexuenetakoa omen zen. Georges Dumezil frantses hizkuntzalariarekin emandako orduei esker, badugu Esenç-en ondarearen berri, eta Youtuben ikusgai dira ubikherazko hainbat bideo.

Ubikherazko izena da Sotxi, 1864. urtera arte han bizi izan zen soatshe tribuak emana. Abkhaziarrak zituzten hegoaldean, shapsug zirkasiarrak iparraldean. Mila herrixka baino gehiago Itsaso Beltzeko kostan eta haranetan. Kaukasoko konkista egin zuen Errusiak orain mende eta erdiko udaberri hartan, eta Europan inoiz izan gabeko hondamendirik handiena jasan zuen herri batek. Europako herririk zaharrenetakoak. Ipar-mendebaldeko Kaukasoko hizkuntzek (zirkasiera, abkhaziera, abaza eta ubikhera zena), ez dute ahaide hurbilik. Ekialdetik, vainakh (txetxeniera) eta Dagestango hizkuntzekin lotura urrunen bat bilatu izan diete, eta hegoaldetik georgiera eta haren hurbilekoekin, baina Kaukasoko hizkuntza indigena eta ahaide gabeak izateak ekarri ei du gehiago hiru hizkuntza taldeak multzo bakarrean sartzea, hurbiltasun filologikoak baino. Itsaso Beltzetik mendebaldera, indoeuropar hizkuntzak gailendu ziren, Balkanetako greziar eta albaniarrak, lautadetatik etorritako eslaviarrak, germaniarrak, Erromatik Italiako penintsulara eta Mediterraneoan barna erromanikoak, kontinente osoan zabaldu ostean mendebaldeko irletan zokoratutako zeltak... Pirinioetako bazter batean iraun duen beste hizkuntza misteriotsuarekin topo egin arte. Badute ergatiboa, badituzte kontsonante mordoa eta sistema bokaliko pobrea gure moduan, eta aditzak bat egiten du objektu zuzen zein zeharkakoekin, subjektuaz gain. Ez ei da aski lotura ahaidetasunik frogatzeko, eta zientifikoen hitzari ez diot lilura erromantikoa erantsiko. Ez dugu zertan ahaide izan, esan izan dut sarritan, baina munduko ahaide antzeko lagun onenak ditugu Kaukasoko inguru horretan. Zirkasiar, georgiar zein txetxeniar arruntenak badu euskaldunon berri, unibertsitaterik sekula zapaldu gabe ere. Gehitu horri, dantza eta kanturako joera, armen zaletasuna (ai, gure ehiztariak eta txapliguen ordez Urteberriari eskopetekin ongi etorri egiten dieten azken herritxo euskaldunak), eta munduko menditar kultura gehienek duten askatasun grina.

Garesti ordaindu zuten grina, mundua aldatzen ari zen sasoian: Estatu Batuek beren genozidio propioa gauzatu zuten kostaldetik kostalderako bidean, Errusiak Erresuma Batuko inperialismoarekin egin zuen topo itsaso beroetarantz zihoala, Indiako perla zela kausa, eta Euskal Herrian ere tiroz eta odolez isilarazten ari ziren mundu bat, bere lege zaharrekin, Espainia bakar bat eratzeko asmotan.

Orduko kronikek erretako herrixken berri ematen dute. Gosez hildako familiak. Otomandar Inperiorantz kanporatutakoak, ontziak gainezka Itsaso Beltzean hondoratutako milaka zirkasiar. Laurehun mila hildako, tsarraren artxiboen arabera, milioi eta erdi baino gehiago beste ikerketa batzuen arabera. Kaukasoko herri oso bat erauzia. Gero, Sobietar Batasuneko datxak, langile finenen opor-leku kuttunak, eta mende berrian Vladimir Putin Txetxeniako harakinari bihotza bigundu zion txokoa, berriz konkistatu zuen Kaukasoko atseden gunea. Halaxe ekarri ditu Olinpiar Jokoak Errusiako lekurik epelenera, ustelkeriak inoizko Jokorik garestienak egitera.

Lerrook idaztera, hasi berri dira jokoak. Egin dute zeremonia Sotxin, eta, hiritik hasi eta Elbrus mendiaren magalera, berrogeita hamar zirkasiar atxilotu dituzte Zirkasia zaharraren geografian. Geopolitika esan dizuete batzuek. Sotxi zirkasiar izena dela gogoratzeaz, aski da. «Ez da hilen, ez da hilen, Erronkariko uskara» kantatzen genuen. Zirkasiera ere ez da hil, diaspora biziari esker. Baina Kaukason genozidioaren hobi komunen gainean ari dira eskiatzen.

BERRIAn argitaratua

Circasianos, el pueblo olvidado de los Juegos de Sochi

Suitzatik kantoiak etorri dira

Joan da Genevako konferentzia, eta lorpen handiena, bizirik amaitu izana. Baxar al-Assaden gobernua indartzeko balio izan du, funtsean proposamenak egiteko gai den alde bakarra baita. Zer eskain dezake gerrari Istanbulgo hotel batetik behatzen dionak? Genevan izan den oposizioak ez dauka jokatzeko kartarik. Datorren aste osoan oposizioko aktore gehiago biltzen saiatuko omen dira, nolabaiteko legitimazioa izan dezan ordezkaritzak. Presaka eta korrika Washingtonek egindako presioek lortu zuten Geneva II-n norbait egotea mahaiaren beste aldean, baina laster konturatu dira bide hori mugatuegia dela.

Matxinoetako batzuk, ISIS, Al-Nusra eta Al-Qaedarekin lotutako taldeak, besteak beste, ez dira ekuazioan sartzen. Beste muturrean dagoen matxinada, laikoa bezain demokratikoa, berdin-berdin baztertu dute. Kurduek argi erantzun dute: Genevatik etor litekeena ez da loteslea izango beraientzat, bertan parte hartzea blokeatzen dieten artean. Errusia izan da kurduei babes pixka bat eman dien herrialde bakarra, eta une batez Genevan kurduen ordezkaritza egotea ere defendatu zuen. Salih Muslim PYD Batasun Demokratiko Alderdiko buruak ekarri zituen Moskuk esan ziena: «Ez atera auzi kurdua orain. Utz ezazue beste bilera batzuetarako». Sherwan Ibrahim kazetari kurduak gogora ekarri duenez, «beti esan izan du ezin garela errusiarrez fidatu».

Errusiarekin historikoki izandako harremanaren laburpena, azken batean. 1946an Mahabadeko errepublika, lehen estatu kurdu independentea, Stalinen babesean sortu zen, britainiarrek kontrolatutako Iranen aurrean. Urtea amaitu baino lehen hondora joan zen dena, Sobietar Batasunak babes hori kenduta. Gerora, antzera gertatu izan da PKKrekin: laster egon ziren akordioak Moskuren eta Ankararen artean, «lurralde batasunari eusteko eta terrorismoari borroka egiteko». Kurduak eta txetxeniarrak zapaltzeko alegia.

Siriako gerran ere, Damaskok, Iranek eta Errusiak karta kurdua baliatu dutela esan izan da, matxino islamistei ageri-ageriko babesa ematen zien Turkia ahultzeko. Estatu Batuek iradoki ere egin dute PYDko ordezkaritza Al-Assaden Gobernuaren aldean joan beharko litzatekeela Genevara. Badago kurduen beste plataforma bat, Kontseilu Nazional Kurdua, tirabira eta gorabeherekin PYDrekin akordioak izenpetu izan dituena, kurduek ahots bakarra izateko. Labur esanda, PYD Abdulla Ocalan PKK-ko sortzailearen ideologiaren jarraitzaile da, eta KNCn dauden alderdi eta buruzagiak Hego (Irakeko) Kurdistanen agintean den Barzani familiaren Alderdi Demokratiko Kurduaren (KDP) babesa dute. Gauzak pixka bat konplikatzeko, KDPk geroz eta harreman hobeak ditu Turkiarekin, petrolio-negozio oparoak baitauzka. Horrek, bide batez, Bagdadeko aginte xiita amorrarazten du. Tira, bada, KNCk, azken orduan, onartu zuen Genevan egotea, oposizioarekin batera, handik kurduen eskaerak egingo zituztelakoan.

Azkenean, PYDtik salatu bezala, kurduez ez da berbarik izan Genevan, nahiz eta Siriako iparraldeko eremu zabala duten kontrolpean. YPG miliziek (Herritarren Babes Taldeak), hau da, PYDren indar armatuek, askatu dute Rojava (mendebaldea esan nahi du, Kurdistan mendebaldea alegia), eta KNCren eragina murrizten joan da.

Paradoxikoki, Genevak siriarrei poztasun gutxi ekarri badizkie ere, ospakizun handiak izan dira Rojavan. Qamixlo hiriaren inguruan aldarrikatu zuten lehendabizi autonomia, Irak eta Turkiako mugan den eremu zabalerako Jazira kantoia sortuz. Kurduen gobernu soila izan beharrean, eskualdean diren talde etniko eta erlijiosoak ere ageri dira: asiriar kristauak, esaterako. Jihadisten erasoen aurrean, YPGen babesa bilatu dute milaka siriar kurduk zein kurdu ez direnek, eta badituzte milizian, besteak beste, talde kristauak ere. Hurrena Kobaniko kantoia etorri zen, eta Efringoa azkenik, basamortutik urrun eta Mediterraneora hurbiltzen diren olibondoz betetako mendietan. Lau hilabeteren buruan hauteskundeak egiteko asmoa daukate, eta erabat zibil eta laikoa den gobernua eratzeko: besteak beste, administrazioko postuen ehuneko 40 gizonentzat eta beste 40 emakumeentzat erdi bana egitea aurreikusten du. Genevan itxitako ateak etxeko lanak bizkortzea ekarri du. Ohi bezala, nazioarteak bizkarra eman die. Nahiz eta mendebaldean sinpatia handiena piztu beharko lukeen antolakuntza-mota egin duten. Betikoa, lagun bakarrak, mendia (eta kalaxnikova). A, Salih Muslim Euskal Herrira etortzekoa da aurki. Ea beste inon ez duen babesa gurean behintzat aurkitzen duen.

BERRIAn argitaratua