Erreferenduma, nola eta noiz

Lehen ahalegina ez zaie oso ondo atera Eskozian: Glasgowko Unibertsitatean egindako galdeketan %62k aurka bozkatu du, eta %38k soilik alde. Hobe esanda, emandako botoei dagokie kopurua, 23.000 ikasletik %13k parte hartu zuen , 3.000 lagunek doi-doi. Baina esperientzia, Kataluniako herri-galdeketetan inspiratuta, baietzaren aldeko Yes plataformak antolatu zuen, independentista gehien biltzen den gazteen adin-multzoan gainera. Nicola Sturgeon lehen ministrordea esaterako, campusean ibili zen bozketa egunean ikasleak konbentzitu nahian. Ondorio positibo bakarra independentistentzat: hain parte-hartze txikiarekin, konbentzitu daitekeen multzo handia dagoela oraindik jokoan. Baina lasterketan atzetik doaz gaur-gaurkoz.

Katalunian egindako herri-galdeketa guztiek oso bestelako emaitza izan dute —egia da unionistek ez dutela ia parte hartu han—. Baita egunotako inkestak ere: galdekatuen %54 independentziaren alde, %20 aurka. Botorik emango ez lukeen %17 gehituz gero, hamarretik bat ageri zaigu zalantzan. Bestela esanda, erreferendumean baietzak 72-28 irabaziko luke datu horien arabera, eta parte hartzea %70aren gainetik ibiliko litzateke.

Veneziako Batzordeak Montenegrori ezarritako bi baldintzak gogora ekartzeko unea da: erdia gehi bat aski ez zela ezarri zioten Podgoricako gobernuari, botoen %55 behar zuen sezesioak, eta zentsuaren erdiak parte hartzea gutxienez. %80k bozkatu zuten. Independentziak, berriz, argi irabazi zion batera jarraitzeari, baina doi-doi gainditu zuen %55eko langa. Kataluniako joerari begiratuta, parte hartzea handitu eta unionismoa hauspotuta ere boto-emaleen %72 ageri zaigu alde. Eta balio demokratikoa ukatzeko boikota jasanda ere, itzela litzateke %54ko parte hartzea (eta kasu horretan, %100etik hurbil leudeke baiezko botoak)

Zailena den zati hori —gizartea aktibatzea eta beharrezko nerbio independentista demokratikoa— bete-betean ari dira lortzen, itxura batean. Ez alderdiek, gizarte zibilak berak lortu du, eta alderdiak behartu, CiU eskuarki, independentziaren urratsean sartzea. Muskulu horri beti eustea ezinezko dela jakitun, behin aktibatuz gero, amaieraraino joan behar da. Horra gurearekiko aldeetako bat: gatazkan katramilatuta, agian ez genuen gantz sozial handirik bilduko, baina era berean ezin inertzia zaharrak utzi gizarte muskulua eratu orain.

Garrantzitsua izanda ere, baina, urratsetako bat da hori. Zelan lortu gutxieneko zilegitasuna izango duen galdeketa bat egitea, Espainiako Gobernuak eta Justiziak berariaz debekatuz gero? Argia-ko zuzendari Xabier Letonari irakurri nion lehendabizi, eta asteon argitu du Oriol Junquerasek: «Ez badago erreferendumik, hauteskundeak egongo dira ziur aski». Espainiako Gobernuarekin negoziatu eta akordiorik lortu ezean, inork onartuko ez duen eta legezko baliorik agian ez leukakeen galdeketaren ordez —Katalunia ez dago garaipen moral soiletarako, materialki independentzia eskueran duela sinetsita—, erreferendumaren planteamendu bera luketen baina juridikoki erabat legezko diren hauteskundeek dirudite bidea. Hau da, ERCk eta CiUk puntu bakarreko programa eramango luketela iradoki du Junquerasek: independentzia.

Kataluniako Biltzar Nazionalak egunotan eskatu du erreferenduma ez dadila izan 2014ko maiatzaren 31 baino geroago. Data hori gaindituta, baina berehala, Europako hauteskundeak datoz 2014ko ekainaren 5etik 8ra (estatuaren arabera). Espainiak ezingo lituzke hauteskundeok baliogabetu horrela. Programan independentzia baino ez daramatenek irabaziz gero, mandatu bakarra leukake parlamentuak: hori eratzeaz bat independentzia aldarrikatzea, Kosovok egin zuen legez.

Negoziatzea onartu eta limurtzeko ahalegin txikiena egin ordez, ukazio du lege Espainiak. Bai gobernuan den Alderdi Popularrak eta bai oposizioko sozialistak. Bizkaiko diputatu eta PSOEko buruzagi historiko Txiki Benegasek handia bota du egunotan: «Nahasketatik inozotasunera noa. Espainia den nazioa bere burua mutilatzeko prest dagoela pentsatzea, bere lurraldearen, historiaren, ekonomiaren, kulturaren zati kutun bati agur etsipenez esanda, inozotasun politiko handia da. Hau adostu eta bakezko aukera dela planteatzea are inozotasun handiagoa da. Nekez uka dakioke Espainiari bere lurralde-batasuna defendatzeko eskubidea».

Oriol Jonquerasek aurretik erantzun dio Bizkaiko diputatuari: «Ez dut ulertzen Espainiaren burugogorkeria, beti nahi du dena ala ezer ez, eta alde handiz irabaztea. Hala galdu zituen Kuba, Portugal, Holanda, eta horrela galduko du Katalunia». BERRIAn argitaratua.

Kosovo, bost urte

Bost urte ditu gaur. Termometroa zeropetik zebilen, oso. Kalean, baina, beroa nagusi. «Urime» (zorionak) esaten genion elkarri, elkar inondik ezagutzen ez genuenok. Egun pare bat lehenago itzuli nintzen Pristina, eta guztiz desberdina zen hile bi lehenago aurkitu nuen hiritik. Orduan, hiri grisak grisago zirudien, negoziaketak amaitu arren independentzia aldarrikapena atzeratu egingo zela argitu ahala. Otsailean baina, irribarre ergel batekin genbiltzan urime-ka, horditze kolektibo batek harrapatu bagintu legez.

Igande hunkigarria izan zen, ederra, apoteosikoa. Astelehenean Mitrovicara joan ginen. Banaketaren sinbolo bihurtu den hiri itsusia da, Ibar ibaitik iparrera serbiarrak bizi dira 1999tik —hegoaldeko etxeak erre zizkieten etxerantz itzultzen ari ziren albaniarrek -Serbiako poliziak kanporatu ondotik— eta albaniarrak hegoaldean —iparraldean gutxi batzuk geratzen ziren, baina gehienak kanporatu egin zituzten—. Ingelesez ibili arren berehala erreparatu zioten gurekin zetorren albaniarrari eta handik aldegiteko agindu zioten. Geroxeago, Oliver Ivanovic serbiar politikari sozialdemokratak begirunez egin zion harrera eta albanieraz mintzatu ziren biak. Independentziaren aurkako manifestazioan Espainiako banderak atera zituzten, oraindik ere esker oneko dira Madrilekin.

Kosovo marra gorria da Espainiarentzat. 2010ean Hagako Justizia Auzitegiak independentzia aldarrikapena ez zela legez kanpokoa izan aldarrikatu arren, Espainiak ez dauka Kosovo aitortzeko inongo asmorik. Dena esan behar bada, eskuak garbitzeko era izan zen Hagako erabakia. Serbiak eraman zuen auzitara Kosovo, independentzia legez kanpo aldarrikatzeagatik. Hagak dioenez, aldarrikapenak berak ez du inongo nazioarteko araurik hausten. Hau da, estatuen lurralde batasuna izan liteke onartutako printzipio bat, baina independentzia aldarrikapena baimendu edo debekatzen duen araurik ez dagoenez, ezin esan hori legez kanpokoa dela. Hor ere Espainiak Serbiaren alde egin zuen auzitegietan, eta AEBen aurka. Eta joan den astean Kataluniaren aurkako eraso judiziala bide horretan abiarazi zuen, burujabetza aldarrikapena auzitegietara eramango duela iragarrita. Egunkariaren itxieraren hamargarren urteurrenean, ederto dakigu Madril eta Europako auzitegiak bereizten.

Kosovok antzekotasun bakarra dauka Euskal Herriarekin, Montenegrorekin alderatuta batez ere: Serbiako probintzia izanik, ez zitzaiola aitortzen sezesiorako eskubidea. Turkiak, kristau ortodoxoen (Serbia-Grezia-Errusia) etsai historiko, asmatu zuen joko bikoitz hipokritarekin Kosovo onartzen. Hasieran kurduek leporatuko zioten zer edo zer, baina halabeharrez ahaztutako erreferentea da. Ankararentzat Kosovok ez dakar arazorik. Baina Madril beti baldar.

Kosovo naziorik gabeko estatua da —Zipre bezala, bidenabar—. Kanpotik ezarritako estatua da, inork ez dauka bere burua «kosovartzat». Presaka eta korrika asmatu zioten bandera. Vetevendosje (Autodeterminazioa) elkarteko gazteak ziren duela bost urteko igande hartako jai-giroan ospatzen ez zebiltzan albaniar bakarrak. Denborak arrazoi eman die. Kosovok ez dauka Nazio Batuetan aulkirik. Eta 2008 baino lehen ere bazen, berez, Serbiatik independente, hau da, ez zen Serbiaren dependente edo menpeko. 1999an albaniarrek gustura onar zezaketen Serbiatik bereiziko lituzkeen edozein proposamen, baina 2008an ez zeukaten horren beharrik. Nazioarteak ez zien erabakitzeko eskubiderik eman. kanpotik etorritako independentzia-eredua ezarri zitzaien, oso muga estuetan: Kosovoko estatua eratu behar zen, behinolako lurraldeak bere hartan hartuta, bandera berri batekin.

«Kosovo egoera kolonialera daramate» esan zidan Vetevendosjeko Albin Kurtik. Bera da bakarra, argi ikusten duena Kosovoko albaniarren eta Europako beste herri zapalduen arteko lotura. Beste guztiak berariaz saiatu dira antzekotasun oro ukatzen. Baina errealitateak argi dio: bost urteotan 98 estatuk onartu dute, NBEkoen erdiak. Serbiak onartu arte, Kosovok ez du New Yorken aulkirik izango.

Erabakitze eskubideak konpon lezake auzia, Kosovo iparraldeko serbiarrek Serbiarekin bat eginez gero. Baina horrek albaniarrei ere erabakitzen uztea dakar. Serbiako Presevo haranekoei, esaterako. Eta hor Mazedoniako mamua ageri da. Hango biztanleen herena albaniarrak izanik, Mazedoniaren amaiera izan liteke. Baina Serbiarekin negoziazioak hasi dira, Nikolic ultra lehendakari dutela gainera. Gaurkoz ezinezko dirudien arren, bihar muga Ibar ibaian jartzea onartuko balute, eta serbiarrek Serbiarekin bat egitea eta, zergatik ez, Kosovok Albaniarekin, onartuz gero, nazioartearekin piztuko litzateke eztabaida. Kanpotik ezarri den lurralde batasun artifizialari eutsi behar zaio orain, halaxe adostu zuten Nazio Batuekin. Artean, Mitrovicako meatzeak hamabost urtez itxita, eta biztanleen erdiak langabezian.

Kosovoko miseriarekin egiten dio Espainiak mehatxu Kataluniari, senar jeloskorren gisan. «Lehendabizi, ez daukazu bereizterik, eta bigarren, zelan bereiztuko zara bada, nora joango zara bakarrik? Hara zelan bizi diren miserian beste horiek, horrela geldituko zara zu ere». Zeinen desberdina David Cameronek abiarazi duen ofentsiba unionista. Eskozia limurtzea, goxatzea, bere helburu nagusi. «Ez dut astirik Eskoziak ezingo lukeela bakarrik egon dioten horientzat. Lehen eskutik dakit zer nolako ekarpena egin dioten Eskoziak eta eskoziarrek Britainia Handiaren arrakastari — beraz, niretzat ez dago zalantzarik Eskozia herrialde independente izan ote daitekeen». Benetako galdera da izan behar ote duen, Eskozia sendoagoa, seguruagoa, aberatsagoa eta zuzenagoa ote den gure Erresuma Batuaren barruan ala kanpoan». XXI. mendean sedukzioa da gakoa... batera jarraitu nahi duenarentzat. BERRIAn argitaratua

Talka

XXI. mendearen hasieran, lehen hamarkadan, sezesio prozesu bik markatu dute Europan: Montenegrok eta Kosovok. Lehena Jugoslaviako errepublika federala izan zen eta, montenegrotarrek eta serbiarrek etnikoki nortasun ia berbera izan arren eta independentziaren aldeko eta aurkakoak ia berdinduta egon arren, Serbiak berehala onartu zuen erreferendumean ehuneko 55ek bereiztearen alde bozkatu zutela. Handik aste gutxira gauzatu zen; eta Nazio Batuetan aulkia lortu zuen Montenegrok. Kosovok ere Montenegroren antzeko estatusa izan zuen Jugoslaviako azken urteetan, presidentetzaa kolegiatuan parte hartzen zuen errepublika federalen pare, baina teknikoki Serbia barruko probintzia zen. Hala eta guztiz, etnikoki homogeneotasun handienetakoa zeukan lurraldea zen, Kroazia edo Bosnia-Herzegovinarekin alderatuta, albaniarrak ziren bost biztanletik lau —orain bertan, ehuneko 90etik gora— eta Serbiatik bereizteko borondatea zalantzarik gabea zen. Oso bestelako jarrera izan du Belgradek, ordea, eta ez du onartzen Kosovoren independentzia. Aldarrikapen hartatik bost urte betetzear direla, Bruselan bildu dira asteon lehenengoz bi herrialdeetako presidenteak.

Mendebaldeko Europan aurreratuen diruditen sezesioek geroz eta antz handiagoa daukate Serbiaren bi jarrerekin. Montenegrorekiko izan zuenarekin alderatu dezakegu Londresek Eskoziarekin daukana. Are antz handiagoa dauka Kosovorekikoak, Espainia berariaz jarri baita Belgraden aldamenean auzi horretan; jarrera hori daukan Europa mendebaldeko herrialde bakarra da.

Kataluniak bide orria argi eta biluzik agertu du; ez da Espainia askorik ezagutu behar tren-talka iragartzeko. Atzera edo bazterrera egin dezakete katalanek, baina aurrean harresi itzela daukate —geroz eta pitzatuago, hori bai—. Lluis Llachen Estaca-ren sinboloa sarri erabili da, nahiz eta katalan lagunen batek hau aitortu didan: «Uste genuen zeuek botako zenutela, edo zirrikituren bat egin gutxienez, eta zuekin batera irtengo ginela Espainiatik, edo justu zuen ondoren, zirrikitua itxi baino lehen». Gaur, Espainia pitzatzen nabari da; irteteko arrakalarik ez, ordea. Eta Euskal Herrian zelan eta nora irteteko plan askorik ere ez da nabari, ezta katalanek harresi osoa birrinduko balute ere.

Elizabeth Erreginaren lurraldeetan oso desberdin daude gauzak. Eskoziak independentziarako trantsizioa aurkeztu berri du egunotan; iraganeko esperientziak ikusita, urte eta erdi inguruko prozesua iragarri dute, 2014ko udagoienean erreferendumak irabaziz gero. Hala, 2016ko udaberrian aldarrikatuko luke Edinburgok Eskoziako estatua, aurretik Londresekin dibortzioa ondo adostu eta negoziatuta. Aurkariek idia gurdien aurretik jartzea leporatu diote Alex Salmond lehen ministroari, oraindik ez baitu erreferendumaren data argitu.

Bistan da, Londresen jarrerak ez dio askorik eragini Madrili... baina bai Ottawari. Kanadako Parlamentuan Quebeci buruzko proposamena aurkeztu du NPD-NDP Alderdi Demokratiko Berriak, oposizioko lehen alderdiak. 2000ko Clarity Act-ek dioena emendatu nahi du, bi baldintza nagusi ezartzen baititu erreferendumerako: galdera argia egitea, eta zehazten ez duen —baina erdia gehi bat baino gehiago den— gehiengo argia. «Baiezko botoak ezezkoak baino gehiago izatea» aski izatea proposatu du NPD-NDPk, independentziaren aurka egonda ere. Eskoziako prozesuaren eragina.

Bien bitartean, Espainiak uste baino lehenago jarri du Kataluniaren aurkako makineria. Burujabetza-adierazpenak inongo baliorik ez zuela iragarri zuen hasieran, baina ez, helegitea horri ere jarriko diola esan zuen ostiralean Soraya Saenz de Santamaria bozeramaileak. Kanadan argi adierazi dute egunotan: probintzia bateko gobernuak sezesiorako mandatua jasotzen, herritarrek galdera argiari erantzunda, gainontzeko lurraldeen eta Estatuaren ardura da probintzia horrekin esertzea eta negoziatzea. «Argi hitz eginda: arazo politikoa eta konponbide politikoa behar du», esan du Charles Taylor federalistak.

Espainiak berriz, bere trenari bizkorrago joateko esan dio, talka lehenbailehen izan dadin.

BERRIAn argitaratua.

Dena hondora?

Europa eta mundua aztoratu du berriz ere Espainiak, eta gu kanpoan. Hamabi egun eman ditugu etxetik kanpo, eta bai, ordenagailuarekin zoaz, egunero irakurtzen duzu prentsa, eta behinola baino hurbilago jarraitzen diezu albisteei —edo behinola baino zailago duzu egunerokotasunetik ihesa, bestela ikusita—. Baina zortzi mila kilometrora zaudela, ustelkeriaz, Alderdi Popularreko diruzainaz eta abarrez berba egiten dizutelarik, zail duzu gertatzen ari denaren neurria hartzea. Lehen ere gertatu baitira ustelkeria kasuak, Valentzian, Madrilen, Balear Uharteetan, eta gura baino hobeto ezagutzen duzunez Espainia eta gura baino hurbilagoko zaizunez —ez alferrik, estatu horretako herritar zara, borondatea gora behera—, ez zaizu arrotz egiten doinu hori, arruntegi zaizu zortzi mila kilometrora inolako arretarik jartzeko. Interesgarriago zaizkizu zauden lekuko independentismo tropikalak, eta interneten Kataluniako, Eskoziako edo Irlandako lagunen abenturak irakurtzea.

Baina etxean sartu, iratzarri eta dinosauroa hor dago. Gauzak aldatu dira, mundua begira dago, oso larria den zerbait jazo dela jabetzen zara. Ahor denok beti sumatu, salatu, argi ikusitako Espainia ustela bere biluzian, ehunka froga banan-banan jarrita eta ezin txukunago filtratuta. Gobernuaren aldeko El Mundo egunkariak lehendabizi, oposizioaren aldeko El Pais-ek errematea asteon. Biak ere sistemaren babesle sutsuak. Twitterren aldean oso apal erantzuten du kaleak, astiro-astiro antolatzen dira protestak. Haserrea eta amorrua handiak dira, erabat zilegi eta ulertzekoak. Baina horren ondoreneko galderak ere zilegi dira.

Espainiako sistemak harakiri egin du? Urtetan makineria olioztatu eta elkarri koipea eman diotenak benetan haserre puntu horretara iritsi dira, zabor guztia argitara ateratzeko? Sarritan esan dut ezkerrak konspirazio gehiegi egiten dituela, eta praktikan konfiantza txikiegia herritarrengan, Gerra Hotzeko mentalitateak eta hariak mugitzen dituzten bulego ezkutuetan lar sinesten dutela. Ezkerrak berak deituriko manifestazioak baino ez dira zilegi, besteen protesten atzean beti egon behar dute inperioaren hari luzeek. Baina aitor dut, oraingo honetan gidoilariaren bila nabil, Espainia ataka horretan nork zertarako jarri duen asmatu ezinik.

Amorruaren unea dute Espainian. Amorru horri ilusioa gehitzen zaio Katalunian, zulo ilun horretan argia non dagoen geroz eta nabariago ikusita. Edonon, Espainian baino hobeto. Konstituzio postfrankistaren bi jagole handienak hondoa jota daude. PSOEk ez du bururik altxatu 2011ko hauteskundeen porrotetik, Alfredo Perez Rubalcaba asteon ikusi duenak badaki zertaz ari naizen. Telebistako argiztatzea izango zen, baina gaixoaren larrua zeukan. Alderdi Popularraz, zer esan. Mariano Rajoy alderdiko eta Espainiako presidenteak ohi baino argiago egin zuen atzo berba. Baina agertzen ari direnak are argiagoak dira.

Espainiako sistema hondora doa. Edo norbaitek erabaki ote du heldu dela sasoia leherketa kontrolatua egiteko? Ulertzekoa den amorruaren erdian, badago arriskutsua den mezua: denak dira ustelak, denak dira berdinak, doazela denak pikutara. Ados, baina, nor dator horren atzean? Antolatu gabeko amorrua behin baino gehiagotan izan da faxismoaren ataurre. Monarkiaren aurka egon litezke ezkertiarrak, autonomia-estatutuen antolaketaren aurka eta independentziaren alde egon litezke katalan zein euskal abertzaleak, baina beste aldeko mezuak ere ugaritu dira azken hile eta urteotan: autonomien aurka Estatu zentralista indartsua aldarrikatzen dutenak nagusiki, eta eskuinaren eremuan Errege-familiari hasieran bizkar eman eta aspaldion kritika gogorrak egin dizkiotenak ere. Esanguratsua da PSOEri lotutako PRISA taldea izatea egungo monarkiaren babesle garrantzitsuenetako.

Espainian aski ezaguna den Ramoncin kantari eta telebista ugaritako kolaboratzaileak agerraldia egin du egunotan Katalunian. Zinez merezi du Vilawebeko lagunek sareratu duten bideoa ikustea. Madrildarra, behinola errebelde eta aspaldion botereari aski lotuta ikusten den pertsonajeak argumentu soil bezain interesgarriak darabiltza erabakitzeko eskubidearen alde: Katalunia Espainiatik bereiztea «emozionalki dibortzioaren antzekoa da. Luzaro egon naiz zurekin, baina ezin dut gehiago. Banoa. Emozionalki zerbaitek eragozten dit. Ez da azalpen gehiago behar. Baina zergatik? Nahikoa delako. Ezin dudalako gehiago. Horri katea jarri diezaiokezu, baina alde egingo du, inor ez da egongo nahi ez duen lekuan». Euskal Herrira begira ere interesgarri den kontu bat aipatzen du: «Zelan da posible leku batean 50 urtez bizi eta bertako hizkuntza ez ikastea?». Eta espainiar askoren sentimendua ei dena bideoaren amaieran dator: «Espainia honetatik jende askok alde egin nahi du».

BERRIAn argitaratua