Lurraldetasunaz, ñabarduratxo bat Gaizka Arangurenen artikulu bikainari

Zuzen eta gordin, Gaizka Arangurenek inork gutxik heldu gura dion auziari egin kosk, Euskal Herriko lurraldetasunaz. Diagnostikoan bete-betean asmatzen duela iruditu zait:

Artikuluan dioenez, EAJk hasieratik egin zuen apustu autonomia erkidegoaren kudeaketaren alde. Neurri batean, erakundea bera alderdiaren luzapen bat da, sinbologian, terminologian, eta abar.

Ezker abertzalearen ziaboga. “Ezker Abertzaleak autonomia erkidego espainiarrei zilegitasuna

ukatu zien hasieratik(...) Lehen EAE «Baskondagak» ziren Ezker Abertzalearentzat. Eusko

Jaurlaritza «Gasteizko Gobernua » zen eta «Gasteizko Parlamentua» EAEko legebiltzarra. Duela 25 urtetik honat hona Ezker Abertzaleko hautetsien ahotan kontzeptu horien erabilera nola aldatu den ikusi bertzerik ez dago. Zatiketaren bermea izateagatik zilegitasuna ukatzetik, erabaki eremutzat jotzera. Hor dago jauzia eta ez da nolanahikoa".

Esan bezala, diagnostikoan bete-betean asmatzen duela iruditzen zait. Baina ñabardura pare bat ere egingo nizkioke:

Patrimonializazioa. Gaur egun ageri-agerikoa da euskaltasuna autonomia erkidegora mugatzeko joera, eta horren ondorioak, batez ere Nafarroara begira (Ipar EHra baino gehiago, esango nuke). Hau da, euskaltasuna auzo-komunitatearen ezaugarri denez, ezaugarri “autonomiko” bihurtzen da, eta hortik abian sustatu den UPNren diskurtsoa oso ondo elikatu da erakunde autonomikoaren jardunarekin. Inkestek agerian jartzen dute “vasco/a”ren definizioa: EAEn lortu du herritartasun unibertsal bihurtzea, baina ifrentzua Nafarroan, abertzaletasunaren ezaugarri bihurtu da. Zorionez, “navarro/a” ezaugarria unibertsala da. Sarritan aitortu zaio ezker abertzaleari euskal politikagintzako hiztegia markatu izana, gatazka, autodeterminazioa, eraikuntza eta antzeko berbekin. Baina espainolismoak lurraldetasunaren auzi honetan garaitu duela aitortu beharko da. Duela 25 urte nekez entzungo zenuen kazeta abertzalerik “Euskadi y Navarra” esaten, gaur EAJtik hurbilenekoek sarri darabilte. Eta jeltzaletasunetik kanpo ere, “CAV y Navarra/Nafarroa” geroz eta ohikoagoa da, Hegoalde edo Hego EH edo beste zerbaiten ordez. Oraindik ez da “Euskadi” esaten, baina lurraldearen zatiketa asumituta dago. Ariketa sinple batekin ikus daiteke: google-n “CAV y Nafarroa” idatzita, zer agertzen den ikusi.

Ipar Euskal Herrira begira, sakonago aztertu beharko litzaioke abertzaletasunari zein eratan eragin dion EAEk erakunde legez, baina susmoa dut askoz txikiagoa dela eragina. Kaltegarriagoa izan da, ziur aski, Hegoaldeko abertzaletasunak Iparraldekoarekin jokatu izan duen gurasokeria. Hori erabat desagertu ez bada ere, Ipar Euskal Herrian mugimendu propio, autonomo eta XiLaBako bizitza politikoan erabat txertatutako abertzaletasun bat garatu da azken hamarkadetan, zorionez. Bistan da, ez dela EAEren "arrisku-mezurik" ere saldu frantses unionismoaren aldetik, ziur aski arriskurik paratzera ere ez delako iritsi Hegoaldeko abertzaletasuna, 80ko hamarkadatik honantz. Muga aski sendoa da oraindik, Espainiako lurrikarek nekez dute erreplika edo astindu minimorik Errepublikaren oinarrietan.

Honaino ñabardura txikiena, EAEk Euskal Herriko gainontzeko lurraldeei zelan eragiten dien. Gaizka Arangurenek begi bistan dagoena adierazten duela iruditzen zait. Lanean egunero ikusten dut: adin bat dugunontzat, baita betiko jeltzale edadetuari ere, zail samar zaio “Euskadi” deitzea EAEri; eta Bilduko boto-emaile gazteenak natural samar onartzen du zatiketa. Hego Euskal Herria bi eremutan ikusten du, eta ez lau herrialdetan. Bilbotik Irun "hemen" da, eta Altsasu "han".

Baliteke 35 urte askorik ez izatea nazio baten historian, baina nazio horretako pertsonen baitan belaunaldi bat baino gehiago da. 80ko hamarkadan ikastolan ibili ginenok hiru lurraldeen mapa ikusi eta berehala oldartzen ginen, mapari berari zilegitasun oro ukatuta. Orain badirudi beste mapa zahar hori baino ez zaigula geratzen, mapa bat, ia inork sinesten ez duen lurraldetasun batean, nola Irlandako uharte zatitua.

Izan ere, erakundetzeak erakunde horrekiko lotura ere badakar. Herritarrek zergak ordaindu, agiriak jaso eta beste mila harreman izaten dituzte erakundeekin. Jule Goikoetxeak ederto aztertu du hori. Eta ondorioa, argia da: egun Bizkaiko, Gipuzkoako eta Arabako herritarrengan gehien eragiten duen erakundea Autonomia Erkidegoa da ziur aski. Udala ere hor dago, baina bien artean dagoen aldundia da lekuz kanpo sumatzen dena, fiskalitatea gora-behera. Nazioaren zatiketarako EAE kaltegarri izan den bezainbat, geratu den zatiaren kohesioan eragin argia du. Bizkaitar, arabar edo gipuzkoar bezainbat, edo gehiago, “basko” dira EAEko herritarrak. “Basko” horren definizioan denak bat etorri ez arren.

Ez dut horrekin esan gura probintziakeria erabat urtu denik euskaltasun autonomiko baten; bistan da oraindik indarra dutela, eta zenbait hedabidek desberdintasuna hauspotzeko ohitura ere badu, izan futbolean zein bestela. Baina neurri baten, EAEko erabakitzeko-eremua onartu samar dagoela esango nuke. Areago, baliagarri ere izan daitekeela eremu hori bere osotasunean hartzea eta ez zatitzea hiru zatitan. Saiatuko naiz zergatia azaltzen.

1.- Motibo Praktikoena.

EAE egitate bat da. Zatiketaren logikatik sortua, baina ibilbide bat izan du, eta onartu behar zaio legitimazio bat irabazi duela, batzuek EHren zatiketan izandako eragin argi ikusten dugun arren, eta beste batzuk ahaztu nahi badute ere. Gaur egun, aldundietatik abiatzeak, Nafarroarekin batera lauron arteko egitura bat osatzeko, teorian logikoa dirudi ikuspegi abertzale batetik. Ziur aski ezker abertzaleak planteamendu horren antzekoren bat izan du historikoki, EAEri legitimitatea kenduta. Baina EAE errealitatea da, milaka langile ditu, herritarrei zerbitzuak ematen dizkie eta herritarrek lotura zuzena daukate erakunde horrekin. Gaur gaurkoz, ezinezkoa da erakunde horren zerbitzu guztiak aldundietara “jaistea” (EAEko biztanle gehienok bateratuta izanik, gainera), ez eta “gorantz” bateratzea Nafarroarekin. Eta horrekin batera, bistan da abertzaletasunaren bi hanketatik batek gutxienez, atxikimendu handia diola, EAJk bere-berezkoa duen erakundea da. Ez da erreala planteatzea prozesu bat, EAJri eskatzen EAEk erakunde bezala desegin behar duela.

2.- EAEren onurak: “Araba” eta beste.

Zazpigarren alaba beti mehatxu gisa erakutsi ohi da (eta Arabak erabakiko balu...). Gutxiespen bezala erabili dute larregitan halaber: Gasteizko gobernua, Lakua... ez leku horiekiko amorruz, baina bai ondorio gisa, onartzen ez zituen erakundeen sinonimo gisa. Eta hala ere, sinetsita nago EAEk, erakunde legez, Araban egin duela miraririk handiena. Europako hauteskundeetan ikusi genuen, belaunaldi aldaketak arabarren aldaketa soziologikoa ere ekarri du. Gaur Araban abertzaletasuna hegemoniko ageri da, Gasteizen eta Hegoaldeko mugaldean baino ez du ageri unionismoak indar pixka bat. Gaur Araban euskararen miraria gertatu da, basamortuan oasiak agertu dira, eskualde batzuetan 30 urtez beherako biztanle guztiak euskaldunak dira, duela ez asko ehuneko zero izanda. Badakit, ez da EAEren ondorio soil, lehendabizi arabarren euren borondatea eta Euskal Herriaren eta euskararen aldeko apustua dago. Baina antzeko errealitate behinola erdaldunei begira (Oion/Viana, Kanpezu/Los Arcos...) desberdintasunak agerikoak direla uste dut. Eta hor aitortzaren bat egin beharko zaio EAJk egindako apustuari, Gasteiz hiriburua izatea abertzaletasunaren mesede ere izan dela onartzeko, adibidez... batez ere EH Bildu izango delako, ziur aski, apustu horren onuradun, berandu baino lehen.

3.- Zilegitasun demokratikoa (eta lurraldetasun-ñabardura)

Honekin ez dut esan nahi lurraldeek ez luketenik erabakitzeko gaitasunik izan behar. Baina abiapuntu bat dago: Gernikako estatutua hiru lurraldeek bozkatu zuten, eta hiruretan botoen % 83tik gora (eta zentsuaren erdia baino gehiago) lortu zuen baietzak. Beraz, zilegitasuna daukan erakunde bat da. Besterik da – nik hala uste dut – prozesu sezesionista bat berak bakarrik abiatzea akats larria litzatekeela: lehen ere esan dut, prozesu horrek arrakasta baleuka, gaurko EAE estatu bihurtuko litzateke, eta beraz, nazioarteko muga berri bat izango luke, Irundik Oionera. Gaur badaukagu muga bat Pirinioetan zehar, Ipar eta Hego Euskal Herria banatzen. Pentsa EAEk osatutako errepublika horrek Espainiaren onarpena lortu -hori da prozesu sezesionista baten arrakasta, estatu berriak eta zaharrak elkar aitortzea- eta beraz elkarren mugak aitortzen dituztela: EAE libre da, Espainiak aitortzen dio independentzia eta ez du beretzat aldarrikatzen estatu berriaren lurraldea... baina gauza bera egin behar du estatu berriak, bistan da. Hau da, ezin dio Espainiari bere lurraldetasuna zalantzan jarri. Beraz, uko egiten dio Nafarroarekin batera estatu bat eratzeari, eta nazioarteko muga bat adosten dute bi estatuek. Egun Sakanatik Arabara sartzean “Euskadi” seinalea mingarri bazaigu batzuei (Gipuzkoako sarreran ez dago horrelakorik), pentsa zer litzatekeen Goizuetara bidean “Espainia” dakarren Europako izarren seinale urdina aurkitzea.

Harira etorrita, baina, Arabaz geniharduen. EAEk badu, nire iritzian, erabakitzeko zilegitasuna. Ez du zertan lurraldeei eman gaitasun hori, hala erabakiz gero. Zehaztu dezagun: hiru lurraldeek elkarrekin egotea adostuta daukate, Espainiako erkidego autonomiko baten. Erakunde horrek hartzen dituen erabakiak, lurralde oso horri dagozkio. Eta beraz, sezesio-prozesu baten zilegitasun bera izan dezake EAEk osotasunean harturikoa, zein lurraldeek banan-banan. Zehazten jarraituta: ukatu egiten ote diegu beraz, lurraldeei erabakitzeko-eskubidea? Ez, demokrazia eta parte-hartzea beti sustatu behar direlakoan nago. Lurraldeak eskubidea du EAEtik edo egun dagoen beste edozein erakundetatik irteteko. Baina barruan baldin badago, zilegi da halaber batasun horren erabakia aitortzea. 

Adibide argi eta ergel bat: hiru lagunetatik bik etxe handiagora joan gura dute. Hirugarrena gustura dago gaurko etxean. Bozketan, bistan da gehiagok joan nahi dutela etxe handiagora, baina era berean hirugarrenari ezin zaio hartara behartu. Hirugarren horrek, baina, erabaki berri bat hartu behar du: etxe zaharrean bakarrik geratu, ala, bere lehen asmoa hori ez bazen ere, beste bi lagunekin jarraitzea hobetsi eta haiekin batera joan. Ez inposatu, ez eragotzi. Araba, Erribera, Enkarterri, nahi dugun eremu mugakidea har dezakegu ideia horretarako: ideia orokorraren aurka ebatziko balute, bigarren hautu bat egin beharko lukete aurrerago, edo eurenari eutsi eta ordura arteko lurraldetik bereizi, edo etsi eta batuta segi. 

Ñabardura horiek, bistan da, galdetu aurretik hartu behar dira. Nire iritzian, logikoena eremu bakar bateko botoak osotasunean zenbatzea. Hori baita dagokion eremuari egiten zaion galdera, eta hori, bilatzen den erantzuna. Konbentzituta nago lurralde historiko guztiek baietz esango lioketela Espainiatik bereizitako estatu berri bat sortzeari. Baina ez diot beldurrik demokraziari ere; independentziari baietza nagusitu arren, gerta liteke lekuren batek ezetz esatea, eskualde edo udalerriren batek adibidez. Eredua, Espainian gertatu denaren aurkakoa egitea dela uste dut: oraingoz, erabaki orokorrak eragingo dizu, hau da, baietzak irabazi baldin badu, estatu berriko zati izango da udalerri hau ere. Baina udal horretako gehiengoak, aurreraxeago, erabakiz gero ez duela estatu horretan egon nahi, (argi izanda horren ondorioa ordura arteko lurraldetik bereiztea dela), ez nioke oztoporik jarriko herritarrei galdetzeari. Zer esan, Bastidak edo Fiterok, esaterako, estatu berria utzi eta Araba/Nafarroatik irten gura dutela? Oztoporik ez aldaketa txiki horiei. Nahiago Espainiak ere jarrera bera balu antzekoekin, mugako herriren batek estatu berrira sartzea hautatuz gero, alegia. Berriz diot, konbentzituta nago ia ez litzatekeela horrelakorik egongo, eta printzipioz independentziaren aurka leudekeenek ere hobetsiko dutela beren lurraldean segitzea, estatu berri baten izan arren. Nazioarteko esperientziak hala adierazten du, eremu administratibo nagusiek osatzen dituzte estatuak, eta horien lurraldeak osotasunean.

4.- Laburbilduz: izena behar du EAEk

honaino iritsita, errazago iruditzen zait Nafarroako Foru Erkidegoak EAErekin hitz egin, negoziatu eta hitzarmenak lotzea, lau aldundiek erakunde berri bat sortzea baino. Areago, Espainiatik bi estatu desberdin bereiztea lehendabizi (bi sezesio-prozesu paralelo) eta gero konfederatzea (1+1, eta ez 1+1+1+1). Baina horrek abiapuntura garamatza, EAEren patrimonializaziora. 

EAE errealitate bat dela esan dugu; baina euskaraz, izanak izena eskatzen du. Eta EAE akronimo bat da, Bizkaiak, Gipuzkoak eta Arabak osatutako erkidegoak ez dauka izenik. Izen faltan, "Euskadi" ari da nagusitzen. Gaizka Arangureni bezala, akats larria iruditzen zait patrimonializazio hori. Agian ez du atzera bueltarik, baina erakundearen orain arteko izen-faltak (edo izen horren legitimazio-faltak) badu balore bat. Izena behar duela erakunde horrek, oraindik ere. Erakunde hori egon egongo da. Baina erakunde hori egon liteke, gaur bezala lanean, euskal nazioaren proto-estatua eraikitzen eta bizkaitar, gipuzkoar eta arabarrei hala dela sinestarazten (eta herritarrak eurak eraikitzen estatu hori), eta era berean munduari ideia hori ematen. Edo egon liteke, gaur bezala erakundetzean sendotzean, balizko estatu baterantz abiatzen, baina izenez, argi uzten osotasun baten zatiak osatzen duela proto-estatu hori, nazioaren alde bat baino ez dela. 

Nik aspaldi bota nuen nirea, erakundeari eutsi baina izenak zatiketa argi adierazteko: behinola Ipar Euskal Herrirako “Euskadi Norte” legez, “Mendebaldea” erabiltzea. “Mendebaldeko EH/Euskadi”, Western Basque Country, EH/Euskadi Oeste/Occidental, e.a. Egungo erakundeari eusten dio, ez dakar aldaketa sakonik, baina marka geografiko argia du berekin. Gaurko errealitate bat da EAE, Euskal Herriko mendebaldea hartzen duen erakunde juridiko-politiko bat. Euskadi izenaren eta euskal ikurren patrimonializazioak onura gutxi (legitimazioa? hori herritarrek ematen dute nagusiki, ez sinboloak norbereganatzeak), eta kalte ugari eta nahasmen handia dakar Euskal Herrian hedatuko den estatuan sinesten dugunontzat.