Mirandesa, 15 urtez ofizial

Abenduak 29 zituen 1999an, eta Europar Batasunean ustez hizkuntza gutxiturik ez zeukan estatu bakarrak, bere borondatez, halakorik bazeukala eta are gehiago, ofizial izendatzen zuela aldarrikatu zuen. Lisboan izan zen, gaurko egunez, duela hamabost urte:

"A la par de l Pertués, a partir de hoije, ye lhuç de Miranda, lhuç de Pertual"

Hala zioen urtebete lehenago idatzitako lege-egitasmoak. Oso testu ederrarekin ofizialdu zuten Portugalgo ipar-ekialdeko iskinan hamabost mila lagunek hitz egiten duten hizkuntza. Parlamentuko prozedura beteta, 2000. urtean sartzeko egun bi falta zirela ofizialtasuna aitortu zioten. Hamargarren urteurrenean, data berezi buruzko bideoa egin zuen Portugalgo telebistak:


Herri txiki baterako urrats txiki bat zen, baina aski esanguratsua... mugaz beste aldean bereziki. Espainiako Zamorako probintzia dauka Mirandako udalerriak Duero ibaiaren beste aldean. Eta mirandesa, Asturies eta Leongo asturleoneraren aldaera da. Espainiako estatuaren baitan hainbat urtetako borrokak ez zuen ofizialtasunik ekarri asturierarako, milioi erdi hiztun izan arren. Hain gutxi Gaztela eta Leongo autonomia-erkidegoan leonerarentzat. Mirandak baino urte pare bat lehenago, Asturiesko Bimenes herriak asturiera ofizial izendatu zuen, eta urrats bera hartu zuten beste zazpi udalerrik. Oraindik ere, udalbatzak erabaki hori hartu zuen egunean, uztailaren 5ean, "ofizialtasunaren jaia" (Fiesta de la Oficialidá) ospatzen dute urtero. Estatuko Abokatuak helegitea jarri zuen, ordea, eta Asturiesko Justizia Auzitegi Nagusiak hura onartu eta legez kanpokotzat jo zituen asturiera ofizialtzen zuten adierazpen horiek.

Eta hara non, udalerri txiki batek legezko babesa erdiesten zuen Portugalen. Oso mugarri garrantzitsua izan zen asturleoneraren militanteentzat. Eta hala, Miranda l' Douro eta Bimenes senidetuta dauden. El Pais egunkariak argi ulertu zuen: "Bable portugués, sí; español, no".


Hau da Mirandako udalak hizkuntzari buruz egindako bideoa.



Egin du biderik hamabost urteotan. Hizkuntza gutxitua da, baina eskoletan erabiltzen da, eta ezagutza zabala, erabilerak mundu modernoaren ohiko arazoekin topo egin arren.



1998-99 sasoi hartan kazetari lanean hasi berri zen gaztetxoa nintzen, eta gogoan dut honelako gaiei arreta biziz erreparatzen niela. ARGIAn erreportaje eta artikulu gutxi batzuk egin berri, "Portugaldik dator ofizialtasuna" mirandesa ofizialdu eta gutxira. 

Subordinazioaz eta desikasteaz

Duela hil batzuk “Euskal estatuko hizkuntza” artikulua argitaratu nuen. Estatua izanda, gure hizkuntzak normaltasunerako zein urrats egingo lituzkeen hausnartu nahi nuen; baina ohiko abiapuntua beharrean, bestelakoa planteatu nuen: euskarak euskal estatuan izango duen rola baino, zein izango duen espainolak (bai, espainolak, eta ez frantsesak, tamalez epe laburrean Espainiaren baitan baizik ez dut ikusten sezesio aukera).

Kontua da, estatu hori 2015ean jaioko balitz, zein 2030ean, herritarren zati handi bat espainol hiztuna izango lukeela (egiaz, % 99 izango ditu espainol hiztun, uler bedi espainol hiztun elebakarrez ari naizela). Beraz, aintzat hartu beharko du errealitate hori; estatua ez dago herritarren bizimodua oztopatzeko, eta administrazioak, bere ahalen arabera, erraztu egin behar die bizimodua. Areago, euskarak estatua behar du, baina estatu hori ez da sortuko euskaraz ez dakitenen oniritzirik gabe, demografia kontua ere bada. Eta bestela ere, estatuak herritar guztientzako zan behar du. Herritarrek estatuaren aldetik daukaten berme horrek, baina, ez du esan nahi hizkuntzak, era abstraktuan, estatuaren babes edo ofizialtasunik behar duenik. Espainol hiztun elebakarren -edo beste edozein hizkutzatako hiztunen- oinarrizko eskubideak bermatu behar direla aintzat hartu behar da, eta ahal den neurrian bermeak eman herritarrei eta ez presio edo mehatxuak (euskaraz egin, erabili, ondo egin...) edo proiektu independentistarekin zerikusirik izan ez arren zenbait herritarrengan errealak diren beldurrak uxatu eta desaktibatu (euskal estatuak euskara ikastera behartuko nau? kanporatuko nau ez badakit? etxetik joan beharko dut?) Beldurraren estrategia bat daukate mezu horiek atzean, noski, baina independentismoak beharrezko du beldurrok desaktibatzea, herritar guztien onura ekarriko duen planteamendua egitea, eta bermeak, eta bermeak, eta bermeak ematea sezesioari beldur dion herritarrari.

Bermeak ez du esan nahi ezinbesteko dela espainol hizkuntza ofiziala izatea. Areago, espainiera ofizial izateak ondorio kaltegarriak ekar diezaizkioke estatuari; egunotan ikusi dugun ondorioa izan dezake: Bermeon isun bat kentzea eskatu diote udalari, debeku-seinalea euskaraz zegoelako. Espainol hutsez egon balitz, herritarrak eskatu ahalko luke seinalea euskaratzea, baina gaizki aparkatu izana ezingo luke argudiatu espainolaren ezezagutzarekin. Legez, derrigorra da espainiera jakitea.

Espainola ofiziala den artean, horrelako bidegabekerietarako atea irekita egongo da. Zelan bermatu, demagun, hurrena ez izatea kale-izen elebidunak jartzea euskaraz dauzkaten udalerrietan? Espainiako gobernu-ordezkari edo epaileen eskutik irits litekeen gisan, espainola (ko-)ofiziala balitz euskal estatuan, ez ote litzateke bide hori irekita geldituko? Ez, ofizialtasunik ez du behar hizkuntzak, baina hiztunek Estatuaren berme eta babesa behar dute herritar gisa. Euskal estatua sortuta  ere, euskararik ez dakiten espainol hiztunek ez dute arazorik izango medikuak espainolik ez dakielako. Pernandoren egia dirudi, baina garrantzitsua dela uste dut mezu hori zabaltzea. Ez zaio hizkuntzarik inposatuko, baina orain arteko estatuan baino askoz aukera gehiago izango ditu eleanitz izateko. Europako herri aurreratuenetan ohikoa dena nahi dugulako euskal errepublikarako ere.

AHALDUNTZEAZ

Estatua izanda, ez da euskararik eskatuko inongo lanpostutarako. Alemanian alemana jakitea eskatzen ez den bezala, jakintzat ematen baita. Probak alemanez egiten dira. Gehien jota, lanpostu zehatz batzuetarako, beste hizkuntza batzuk eskatuko dira, dela espainola edo ingelesa, unearen eta lanpostuaren arabera. Unibertsitatean ez da euskal -edo erdal- adarrik egongo; eta horrek ez du esan nahi ikasgai guztiak euskaraz izango direnik, baina egon ziur espainol hutsezko karrerarik ere ezingo dela egon. Duela hiruzpalau hamarkada euskarak beharrezko zituen eremu hegemonikoak, tarteka "ghetto" legez azaldu izan direnak. Euskaltzaleak, hirietan eta erdalgunean, beharrezko izango ditu ziur aski oraindik ere horrelako eremuak, euskara-talde eta euskaltzale-klubak. Baina bada garaia Estatuak hegemoniaren karril zentrala euskarak har dezan. "Euskalduna desagertu behar da" adierazi du Imanol Galfarsorok, zuzen. Horretarako, era honetako artikuluak ere gainditu beharko dira. Euskalgintzak "euskara" hitza kendu beharko du diskurtsotik, uko egin beharko zaie aldarrikapen eta adierazpenei, eta hegemonia hartzera bideratu beharko du.

Espainiako estatuan derrigorrezkoa da espainola jakitea, Konstituzioaren arabera. Berez, zentzugabeko artikulua da neurri batean; hainbat umek ez dakite espainolez -oraindik – eta gurasook ez dugu zigorrik jasotzen. Baina beste bereizgarri bat ere izan beharko luke euskal estatuak: batetik, horrelako betebehar absurdurik ez izatea, bi motiborengatik: praktikoena, zure estatuko biztanleen % 60k gutxienez euskaraz ez dakitelarik, zein zentzu du betebehar hori jartzeak? Zer egingo duzu aurrerantzean Konstituzioak agindutakoa betearazteko? Eta betetzen ez dutenekin, zer? Beraz, batetik absurdua delako berez, Espainian den bezainbat, baina aintzat hartuta ez dugula Espainiaren mimetikoa den estaturik egin gura (are gehiago, nahiko desberdina izatea nahiko nuke, nik behintzat). Eta horri lotuta, horrelako betebeharrik ez dagoelako beste estatuetako konstituzioetan. Estatuak baditu beste bide batzuk herritarrek estatu-hizkuntza ikasarazteko eta hura erabil dezaten, berariaz agindu gabe.

Are praktikoago jarrita, espainola ez jakitearen beharra konstituziotik kenduta -eta euskara estatu-hizkuntza izanda-, euskaldunok ahalduntzeko tresna itzela genuke. Adibide koxkorra: Ertzaintza euskalduntzeko abiatu berri diren planak goitik behera berrikusi beharko lirateke, eta berehala euskaldundu polizia. Gaur legeak aitortzen dizu euskaraz egiteko eskubidea poliziaren aurrean, baina ezin duzu behartu agentea zuri ere euskaraz egitera, espainola hitz egitera ez baina hura ulertzera legez behartuta zaudenez gero. Aldiz, espainola jakitea derrigorra ez den estatuan, polizia erdaldunari begirune osoz esan ahalko genioke: barka, ez dizut ulertzen (bost axola egia den, hemen sartzen da Karmelo Landari ikasi diodan “desikasi” prozesua, Flandrian frantsesarekin erabili dutena nederlandera normaltzeko). Praktikan, poliziak Estatuaren agintea betearaziko badu, ezinbesteko izango du euskaraz egitea. Besteak beste, alkoholemia-kontrol xume batean inor geldiarazteko. Herritarrok espainola desikasita, estatuaren eta herritarren arteko komunikazioa euskaraz da ezinbestean. Baina estatuak sinetsi behar du espainola ez dela hizkuntza komuna.

Horrek baina, orain arteko egindako analisiak egokitzea eta ahalduntze-estrategia berriak lantzea dakar. Euskara eskatzetik hegemoniaren kulturara, eta horretarako bidean diren hutsuneak detektatzera. Hegemonia normaltasuna baita, euskaltzale izatetik herritar izatera igarotzea. Estatuak ematen du hegemonia, eta hori zelan kudeatu ondo hausnartu beharko litzateke. Baina estatua eta erabateko soberania izan gabe ere, egun baditugu botere-kuota batzuk, udal garrantzitsuak, baita aldundi bat ere koalizio independentista baten esku. Ez dira estatu, baina badituzte estatu edo protoestatu-egitura batzuk hegemonia hori garatzeko. Oztopoak beti ez baitatoz Madrildik edo haren ordezkarietatik, barneratuta daukagun subordinazioaren kulturatik baino.

Ez naiz konparatzen ari Espainiako gobernuaren oztopo eta erasoak eta, demagun, beste muturrean udalerriren baten egin litezkeen akatsak, baina bai esaten, ia erakunde guztiek hizkuntza-eskubideak urratzen dituztela, bere planteamendua denok espainola dakigula asumitzetik abiatzen baita. Hortik aurrera, euskara sustatzen da, euskararen aldeko planak egiteko, eta beste erakundeek baino diru eta babes politiko handiagoa ematen diote hizkuntzari. Baina abiapuntua da hizkuntza gutxitua dela. Subordinazioaren kulturatik abiatuta oso zaila da hegemoniaz jokatzea.

Hori gertatzen da, adibide txiki legez aipatu izan dut, zinema-festibalak antolatzen direnean eta film guztiak espainolera azpidazten direnean, baina gutxi batzuk euskarara (eta, hala ere, euskarazko horiek euskararen aldeko ekintza gisa “saldu”). Bermeo, Tolosa edo UEMAko herri handienetan astero-astero udal zinema-aretoetan espainolera bikoiztutako filmak proiektatzen direnean. Edo immigrazioarekin lanean, euskaraz ikasteko planak garatzen dituzunean, baina zure programak espainolez egiten dituzunean, berdin pakistandar, marokoar zein errumaniarrentzat, are gehiago, espainolez ikas dezaten agintzen diezunean. Subordinazioaren kultura, berriz ere.

EUSKARA “HUTSEZ”, EZ

Gauzak egin egin behar dira euskaraz, ez euskara hutsez. Ahalduntze politiketan, izan dira adierazpen publiko batzuk, “euskara hutsez” ariko diren udalei buruz. Minorizazio egoeratik baizik uler ez daitezkeen adierazpenak dira, errealak baino gehiago posizioa markatzea eta publizitatea helburu dutenak. Hizkuntza normalizatzen denean, ez da “hutsez” egiten. Are gehiago, oso itxura txarra izango luke Alemaniako udal batek esatea “aleman hutsez” ariko dela. Bistan da Alemaniako udal baten jardunaren % 99 alemanez dela, baina % 100 dela adierazteak immigrazioaren aurkako adierazpen xenofoboa dela iradokiko luke (berriki polemika piztu da Bavariako CSUk esan duelako etorkinek etxean ere alemanez egin beharko luketela. Euskararen erabileraren obsesioaz besteren baten mintzatuko gara). Badakit ez dela hori “euskara hutsez” ariko direla dioten udalen asmoa, minorizaziotik egindako adierazpen hutsala dela adieraztea baizik. Hasteko, herri guztietan badirelako erdaldunak, gutxi batzuk izan arren, eta horiekin harremana gutxienez espainolez eta ahal dela balizko beste erdaretan egin beharko litzatekeelako.

Euskara natural eta subordinaziorik gabe darabilen erakunde bat ekarri nahi nuke gogora: Bertsozale Elkartea. Bertsozale Elkarteak ez du zertan adierazpenik egin “euskara hutsean” ariko dela esateko. Are gehiago, % 99 euskaraz egiten duenez, ez dio inolako kalterik egiten jardunaren oso zati minoritario bat beste erdara batzuetan izateak, bertsolari batek oso noiz edo behin espainolez edo frantsesez edo ingelesez egitea, elkarrizketa bat kanpoko telebista batekin, dozenaka kontu txiki.

Badakit euskaraz egitea, gaur eta hemen, erabaki kontzientea dela; eta hala behar du, baina ez du inpostatu itxura eman behar. Prentsaurreko baten esatea euskara hutsez egingo dela eta hurrengoetan, edo aldameneko departamenduak, ez egitea, adibidez. Ez dut natural hitza erabili nahi, subordinazioa gainditzeak kontzientzia hartzea baitakar, baina horren ondorioa da kontzienteki baina natural-antzean jokatzea. Tarteka ikusarazi, kazetariari esaterako, ez dela normala Euskal Herriko informazioa jasotzen duenak euskaraz ez jakitea, ez al lukeen ingelesik ikasiko New Yorken berriemaile izateko. Baina begirunetik eta zerbitzu publiko zaren neurrian. Karril zentrala euskarazko baduzu, hegemonikoa baldin bada, bazterretan beldurrik gabe ari zaitezke erdar(et)an. Bertsozale-elkartearen adibidea, berriz ere. Berlingo udalak ere baditu informazioak turkieraz, tarteka.

Bistan da oztopoak asko direla. Espainiaren menpe egoteak dakartza batzuk, bere konstituziotik hasi eta hura modu hertsienean betearaztera tematzen diren gobernu-ordezkarietara. Hizkuntza-eskubideak bermatzen ez dizkiguten erakundeetara (Osakidetza, Ertzaintza...). Baina etxeko ariketa ere egin behar da: nire udalak, aldundiak, betetzen ditu beti nire hizkuntza-eskubideak? Zinemaldiena adibide txiki bat da, nola udalek eurek euskaldunak baztertzeko ekitaldiak antolatzen dituzten, eta nola praktikan espainola inposatzen duten, euren ekitaldietan parte hartu edo horiez gozatzeko. Bilbo zein Donostiako Udalaren inguruan antolatutako zinema- edo bestelako kultur-jaialdiak arazorik gabe goza ditzake mexikar edo argentinar batek baina baigorriarrak. Seguru badirela beste antzeko kasuak ere.

Immigrazioarekikoa okerragoa da, euskarak irabazteko daukan komunitate bati uko egitea dakarrelako, argi eta garbi adierazten zaielarik espainola behar dutela bizitzeko, eta haren ostean ondo dagoela euskara ikastea, baina beti nabarmen utzita zein den lehena: espainola ikasten dutenerako, badakite ez dela beharrezko besterik ikastea Euskal Herrian bizitzeko. Okerrena, gure udalek eta aldundiek diruztatzen dutela espainolaren hedapen hori, 10 eta 75 urte artean espainolik ez dakiten Hegoaldeko biztanle bakarrengana, subordinazioaren kultura horretan, jabetu ezinik euskararentzat sekulako aktiboak ditugula aurrez aurre. Bistan da, hizkuntzarekin batera komunitate bat ematen bazaie, eta bizitzeko modu bat, eta apustua argi eginda.

Feminismotik asko daukagu ikasteko, kristalezko sabaiaren kontzeptutik mikromatxismoetara. Eta azken horren haria oso baliagarria da udalik euskaldunenetan ere gertatzen diren bazterketei erreparatzeko, kultura-aretoetan, asteroko zinema-karteldegietan... edo edozein hizkuntza ikasteko borondatez datorren jendeari espainieraren garrantzia azpimarratzen dietenean udalerri euskaldun horietan bertan, nahiz eta gero euskaltegia non dagoen erakutsi.

Mikromatxismoak aipatu izan dira, eraso sexista larrien eta patriarkatuak inposaturiko zapalkuntza-egoera nabarmenen paralelo ia oharkabean gertatzen diren keinu, egoera eta adierazpen horietarako. Askotan ideologia aurrerakoia daukaten elkarte eta gizonek ere patriarkatuak eman dizkigun  pribilejioak ez galtzeko edo zalantzan jartzeko erabilitako aitzakiak ere izaten dira mikromatxismoak. Interesgarria litzateke, horrelako ariketak geure baitan egitea, zerk eragozten digun gure hizkuntzan bizitzea, eremu pribatu/estatal/administratibotik pribatu zein pertsonalera. Betiko eraso judizial eta politikoetatik haratago, zeintzuk diren gurean (eta "gureek") euskaraz bizitzea eragotzi eta espainola inposatzen dizkiguten ekintza horiek.

Lurraldetasunaz, ñabarduratxo bat Gaizka Arangurenen artikulu bikainari

Zuzen eta gordin, Gaizka Arangurenek inork gutxik heldu gura dion auziari egin kosk, Euskal Herriko lurraldetasunaz. Diagnostikoan bete-betean asmatzen duela iruditu zait:

Artikuluan dioenez, EAJk hasieratik egin zuen apustu autonomia erkidegoaren kudeaketaren alde. Neurri batean, erakundea bera alderdiaren luzapen bat da, sinbologian, terminologian, eta abar.

Ezker abertzalearen ziaboga. “Ezker Abertzaleak autonomia erkidego espainiarrei zilegitasuna

ukatu zien hasieratik(...) Lehen EAE «Baskondagak» ziren Ezker Abertzalearentzat. Eusko

Jaurlaritza «Gasteizko Gobernua » zen eta «Gasteizko Parlamentua» EAEko legebiltzarra. Duela 25 urtetik honat hona Ezker Abertzaleko hautetsien ahotan kontzeptu horien erabilera nola aldatu den ikusi bertzerik ez dago. Zatiketaren bermea izateagatik zilegitasuna ukatzetik, erabaki eremutzat jotzera. Hor dago jauzia eta ez da nolanahikoa".

Esan bezala, diagnostikoan bete-betean asmatzen duela iruditzen zait. Baina ñabardura pare bat ere egingo nizkioke:

Patrimonializazioa. Gaur egun ageri-agerikoa da euskaltasuna autonomia erkidegora mugatzeko joera, eta horren ondorioak, batez ere Nafarroara begira (Ipar EHra baino gehiago, esango nuke). Hau da, euskaltasuna auzo-komunitatearen ezaugarri denez, ezaugarri “autonomiko” bihurtzen da, eta hortik abian sustatu den UPNren diskurtsoa oso ondo elikatu da erakunde autonomikoaren jardunarekin. Inkestek agerian jartzen dute “vasco/a”ren definizioa: EAEn lortu du herritartasun unibertsal bihurtzea, baina ifrentzua Nafarroan, abertzaletasunaren ezaugarri bihurtu da. Zorionez, “navarro/a” ezaugarria unibertsala da. Sarritan aitortu zaio ezker abertzaleari euskal politikagintzako hiztegia markatu izana, gatazka, autodeterminazioa, eraikuntza eta antzeko berbekin. Baina espainolismoak lurraldetasunaren auzi honetan garaitu duela aitortu beharko da. Duela 25 urte nekez entzungo zenuen kazeta abertzalerik “Euskadi y Navarra” esaten, gaur EAJtik hurbilenekoek sarri darabilte. Eta jeltzaletasunetik kanpo ere, “CAV y Navarra/Nafarroa” geroz eta ohikoagoa da, Hegoalde edo Hego EH edo beste zerbaiten ordez. Oraindik ez da “Euskadi” esaten, baina lurraldearen zatiketa asumituta dago. Ariketa sinple batekin ikus daiteke: google-n “CAV y Nafarroa” idatzita, zer agertzen den ikusi.

Ipar Euskal Herrira begira, sakonago aztertu beharko litzaioke abertzaletasunari zein eratan eragin dion EAEk erakunde legez, baina susmoa dut askoz txikiagoa dela eragina. Kaltegarriagoa izan da, ziur aski, Hegoaldeko abertzaletasunak Iparraldekoarekin jokatu izan duen gurasokeria. Hori erabat desagertu ez bada ere, Ipar Euskal Herrian mugimendu propio, autonomo eta XiLaBako bizitza politikoan erabat txertatutako abertzaletasun bat garatu da azken hamarkadetan, zorionez. Bistan da, ez dela EAEren "arrisku-mezurik" ere saldu frantses unionismoaren aldetik, ziur aski arriskurik paratzera ere ez delako iritsi Hegoaldeko abertzaletasuna, 80ko hamarkadatik honantz. Muga aski sendoa da oraindik, Espainiako lurrikarek nekez dute erreplika edo astindu minimorik Errepublikaren oinarrietan.

Honaino ñabardura txikiena, EAEk Euskal Herriko gainontzeko lurraldeei zelan eragiten dien. Gaizka Arangurenek begi bistan dagoena adierazten duela iruditzen zait. Lanean egunero ikusten dut: adin bat dugunontzat, baita betiko jeltzale edadetuari ere, zail samar zaio “Euskadi” deitzea EAEri; eta Bilduko boto-emaile gazteenak natural samar onartzen du zatiketa. Hego Euskal Herria bi eremutan ikusten du, eta ez lau herrialdetan. Bilbotik Irun "hemen" da, eta Altsasu "han".

Baliteke 35 urte askorik ez izatea nazio baten historian, baina nazio horretako pertsonen baitan belaunaldi bat baino gehiago da. 80ko hamarkadan ikastolan ibili ginenok hiru lurraldeen mapa ikusi eta berehala oldartzen ginen, mapari berari zilegitasun oro ukatuta. Orain badirudi beste mapa zahar hori baino ez zaigula geratzen, mapa bat, ia inork sinesten ez duen lurraldetasun batean, nola Irlandako uharte zatitua.

Izan ere, erakundetzeak erakunde horrekiko lotura ere badakar. Herritarrek zergak ordaindu, agiriak jaso eta beste mila harreman izaten dituzte erakundeekin. Jule Goikoetxeak ederto aztertu du hori. Eta ondorioa, argia da: egun Bizkaiko, Gipuzkoako eta Arabako herritarrengan gehien eragiten duen erakundea Autonomia Erkidegoa da ziur aski. Udala ere hor dago, baina bien artean dagoen aldundia da lekuz kanpo sumatzen dena, fiskalitatea gora-behera. Nazioaren zatiketarako EAE kaltegarri izan den bezainbat, geratu den zatiaren kohesioan eragin argia du. Bizkaitar, arabar edo gipuzkoar bezainbat, edo gehiago, “basko” dira EAEko herritarrak. “Basko” horren definizioan denak bat etorri ez arren.

Ez dut horrekin esan gura probintziakeria erabat urtu denik euskaltasun autonomiko baten; bistan da oraindik indarra dutela, eta zenbait hedabidek desberdintasuna hauspotzeko ohitura ere badu, izan futbolean zein bestela. Baina neurri baten, EAEko erabakitzeko-eremua onartu samar dagoela esango nuke. Areago, baliagarri ere izan daitekeela eremu hori bere osotasunean hartzea eta ez zatitzea hiru zatitan. Saiatuko naiz zergatia azaltzen.

1.- Motibo Praktikoena.

EAE egitate bat da. Zatiketaren logikatik sortua, baina ibilbide bat izan du, eta onartu behar zaio legitimazio bat irabazi duela, batzuek EHren zatiketan izandako eragin argi ikusten dugun arren, eta beste batzuk ahaztu nahi badute ere. Gaur egun, aldundietatik abiatzeak, Nafarroarekin batera lauron arteko egitura bat osatzeko, teorian logikoa dirudi ikuspegi abertzale batetik. Ziur aski ezker abertzaleak planteamendu horren antzekoren bat izan du historikoki, EAEri legitimitatea kenduta. Baina EAE errealitatea da, milaka langile ditu, herritarrei zerbitzuak ematen dizkie eta herritarrek lotura zuzena daukate erakunde horrekin. Gaur gaurkoz, ezinezkoa da erakunde horren zerbitzu guztiak aldundietara “jaistea” (EAEko biztanle gehienok bateratuta izanik, gainera), ez eta “gorantz” bateratzea Nafarroarekin. Eta horrekin batera, bistan da abertzaletasunaren bi hanketatik batek gutxienez, atxikimendu handia diola, EAJk bere-berezkoa duen erakundea da. Ez da erreala planteatzea prozesu bat, EAJri eskatzen EAEk erakunde bezala desegin behar duela.

2.- EAEren onurak: “Araba” eta beste.

Zazpigarren alaba beti mehatxu gisa erakutsi ohi da (eta Arabak erabakiko balu...). Gutxiespen bezala erabili dute larregitan halaber: Gasteizko gobernua, Lakua... ez leku horiekiko amorruz, baina bai ondorio gisa, onartzen ez zituen erakundeen sinonimo gisa. Eta hala ere, sinetsita nago EAEk, erakunde legez, Araban egin duela miraririk handiena. Europako hauteskundeetan ikusi genuen, belaunaldi aldaketak arabarren aldaketa soziologikoa ere ekarri du. Gaur Araban abertzaletasuna hegemoniko ageri da, Gasteizen eta Hegoaldeko mugaldean baino ez du ageri unionismoak indar pixka bat. Gaur Araban euskararen miraria gertatu da, basamortuan oasiak agertu dira, eskualde batzuetan 30 urtez beherako biztanle guztiak euskaldunak dira, duela ez asko ehuneko zero izanda. Badakit, ez da EAEren ondorio soil, lehendabizi arabarren euren borondatea eta Euskal Herriaren eta euskararen aldeko apustua dago. Baina antzeko errealitate behinola erdaldunei begira (Oion/Viana, Kanpezu/Los Arcos...) desberdintasunak agerikoak direla uste dut. Eta hor aitortzaren bat egin beharko zaio EAJk egindako apustuari, Gasteiz hiriburua izatea abertzaletasunaren mesede ere izan dela onartzeko, adibidez... batez ere EH Bildu izango delako, ziur aski, apustu horren onuradun, berandu baino lehen.

3.- Zilegitasun demokratikoa (eta lurraldetasun-ñabardura)

Honekin ez dut esan nahi lurraldeek ez luketenik erabakitzeko gaitasunik izan behar. Baina abiapuntu bat dago: Gernikako estatutua hiru lurraldeek bozkatu zuten, eta hiruretan botoen % 83tik gora (eta zentsuaren erdia baino gehiago) lortu zuen baietzak. Beraz, zilegitasuna daukan erakunde bat da. Besterik da – nik hala uste dut – prozesu sezesionista bat berak bakarrik abiatzea akats larria litzatekeela: lehen ere esan dut, prozesu horrek arrakasta baleuka, gaurko EAE estatu bihurtuko litzateke, eta beraz, nazioarteko muga berri bat izango luke, Irundik Oionera. Gaur badaukagu muga bat Pirinioetan zehar, Ipar eta Hego Euskal Herria banatzen. Pentsa EAEk osatutako errepublika horrek Espainiaren onarpena lortu -hori da prozesu sezesionista baten arrakasta, estatu berriak eta zaharrak elkar aitortzea- eta beraz elkarren mugak aitortzen dituztela: EAE libre da, Espainiak aitortzen dio independentzia eta ez du beretzat aldarrikatzen estatu berriaren lurraldea... baina gauza bera egin behar du estatu berriak, bistan da. Hau da, ezin dio Espainiari bere lurraldetasuna zalantzan jarri. Beraz, uko egiten dio Nafarroarekin batera estatu bat eratzeari, eta nazioarteko muga bat adosten dute bi estatuek. Egun Sakanatik Arabara sartzean “Euskadi” seinalea mingarri bazaigu batzuei (Gipuzkoako sarreran ez dago horrelakorik), pentsa zer litzatekeen Goizuetara bidean “Espainia” dakarren Europako izarren seinale urdina aurkitzea.

Harira etorrita, baina, Arabaz geniharduen. EAEk badu, nire iritzian, erabakitzeko zilegitasuna. Ez du zertan lurraldeei eman gaitasun hori, hala erabakiz gero. Zehaztu dezagun: hiru lurraldeek elkarrekin egotea adostuta daukate, Espainiako erkidego autonomiko baten. Erakunde horrek hartzen dituen erabakiak, lurralde oso horri dagozkio. Eta beraz, sezesio-prozesu baten zilegitasun bera izan dezake EAEk osotasunean harturikoa, zein lurraldeek banan-banan. Zehazten jarraituta: ukatu egiten ote diegu beraz, lurraldeei erabakitzeko-eskubidea? Ez, demokrazia eta parte-hartzea beti sustatu behar direlakoan nago. Lurraldeak eskubidea du EAEtik edo egun dagoen beste edozein erakundetatik irteteko. Baina barruan baldin badago, zilegi da halaber batasun horren erabakia aitortzea. 

Adibide argi eta ergel bat: hiru lagunetatik bik etxe handiagora joan gura dute. Hirugarrena gustura dago gaurko etxean. Bozketan, bistan da gehiagok joan nahi dutela etxe handiagora, baina era berean hirugarrenari ezin zaio hartara behartu. Hirugarren horrek, baina, erabaki berri bat hartu behar du: etxe zaharrean bakarrik geratu, ala, bere lehen asmoa hori ez bazen ere, beste bi lagunekin jarraitzea hobetsi eta haiekin batera joan. Ez inposatu, ez eragotzi. Araba, Erribera, Enkarterri, nahi dugun eremu mugakidea har dezakegu ideia horretarako: ideia orokorraren aurka ebatziko balute, bigarren hautu bat egin beharko lukete aurrerago, edo eurenari eutsi eta ordura arteko lurraldetik bereizi, edo etsi eta batuta segi. 

Ñabardura horiek, bistan da, galdetu aurretik hartu behar dira. Nire iritzian, logikoena eremu bakar bateko botoak osotasunean zenbatzea. Hori baita dagokion eremuari egiten zaion galdera, eta hori, bilatzen den erantzuna. Konbentzituta nago lurralde historiko guztiek baietz esango lioketela Espainiatik bereizitako estatu berri bat sortzeari. Baina ez diot beldurrik demokraziari ere; independentziari baietza nagusitu arren, gerta liteke lekuren batek ezetz esatea, eskualde edo udalerriren batek adibidez. Eredua, Espainian gertatu denaren aurkakoa egitea dela uste dut: oraingoz, erabaki orokorrak eragingo dizu, hau da, baietzak irabazi baldin badu, estatu berriko zati izango da udalerri hau ere. Baina udal horretako gehiengoak, aurreraxeago, erabakiz gero ez duela estatu horretan egon nahi, (argi izanda horren ondorioa ordura arteko lurraldetik bereiztea dela), ez nioke oztoporik jarriko herritarrei galdetzeari. Zer esan, Bastidak edo Fiterok, esaterako, estatu berria utzi eta Araba/Nafarroatik irten gura dutela? Oztoporik ez aldaketa txiki horiei. Nahiago Espainiak ere jarrera bera balu antzekoekin, mugako herriren batek estatu berrira sartzea hautatuz gero, alegia. Berriz diot, konbentzituta nago ia ez litzatekeela horrelakorik egongo, eta printzipioz independentziaren aurka leudekeenek ere hobetsiko dutela beren lurraldean segitzea, estatu berri baten izan arren. Nazioarteko esperientziak hala adierazten du, eremu administratibo nagusiek osatzen dituzte estatuak, eta horien lurraldeak osotasunean.

4.- Laburbilduz: izena behar du EAEk

honaino iritsita, errazago iruditzen zait Nafarroako Foru Erkidegoak EAErekin hitz egin, negoziatu eta hitzarmenak lotzea, lau aldundiek erakunde berri bat sortzea baino. Areago, Espainiatik bi estatu desberdin bereiztea lehendabizi (bi sezesio-prozesu paralelo) eta gero konfederatzea (1+1, eta ez 1+1+1+1). Baina horrek abiapuntura garamatza, EAEren patrimonializaziora. 

EAE errealitate bat dela esan dugu; baina euskaraz, izanak izena eskatzen du. Eta EAE akronimo bat da, Bizkaiak, Gipuzkoak eta Arabak osatutako erkidegoak ez dauka izenik. Izen faltan, "Euskadi" ari da nagusitzen. Gaizka Arangureni bezala, akats larria iruditzen zait patrimonializazio hori. Agian ez du atzera bueltarik, baina erakundearen orain arteko izen-faltak (edo izen horren legitimazio-faltak) badu balore bat. Izena behar duela erakunde horrek, oraindik ere. Erakunde hori egon egongo da. Baina erakunde hori egon liteke, gaur bezala lanean, euskal nazioaren proto-estatua eraikitzen eta bizkaitar, gipuzkoar eta arabarrei hala dela sinestarazten (eta herritarrak eurak eraikitzen estatu hori), eta era berean munduari ideia hori ematen. Edo egon liteke, gaur bezala erakundetzean sendotzean, balizko estatu baterantz abiatzen, baina izenez, argi uzten osotasun baten zatiak osatzen duela proto-estatu hori, nazioaren alde bat baino ez dela. 

Nik aspaldi bota nuen nirea, erakundeari eutsi baina izenak zatiketa argi adierazteko: behinola Ipar Euskal Herrirako “Euskadi Norte” legez, “Mendebaldea” erabiltzea. “Mendebaldeko EH/Euskadi”, Western Basque Country, EH/Euskadi Oeste/Occidental, e.a. Egungo erakundeari eusten dio, ez dakar aldaketa sakonik, baina marka geografiko argia du berekin. Gaurko errealitate bat da EAE, Euskal Herriko mendebaldea hartzen duen erakunde juridiko-politiko bat. Euskadi izenaren eta euskal ikurren patrimonializazioak onura gutxi (legitimazioa? hori herritarrek ematen dute nagusiki, ez sinboloak norbereganatzeak), eta kalte ugari eta nahasmen handia dakar Euskal Herrian hedatuko den estatuan sinesten dugunontzat.

Erabaki

Urak bizi dabiltza gure inguruko estatuetan. G20koen bilera Australian zela-eta, bidaia baliatu zuen François Hollandek Kaledonia Berrian bisita egiteko, eta Parisen konpromisoa berresteko: 1998ko Noumeako akordioek dioten legez, independentzia-erreferenduma egingo da 2018 baino lehen, eta Frantziak jarrera neutrala izango du. «Kaledoniarrek izango dute azken hitza», gogora ekarri zuen presidenteak astelehenean. Bisitak, urri hasieran piztutako eztabaida baretzeko helburua bazeukan, ez zuen lortu, eta nekez egingo du behera tentsioak hemendik aurrera, 2018ko data hurbildu ahala. Unionismo caldoche-ak hamar mila lagun inguru mobilizatu egin zituen Hollanderi argi esateko aurrerantzean ere frantses segi nahi dutela. Autodeterminazioak eta erabakitzeak, oro har, XXI. mendean dituzten ohiko arazoak ageri dira: eskaria askoz presenteago dago metropoli aurreratuetan (Europa, Kanada), estatu horiek gordetzen dituzten azken kolonietan baino. Nork utzi Errepublika eta Europar Batasuna, segurtasunik gabeko etorkizun batera joateko? Mendeetako kolonialismoak, bidezko deskolonizazioa ahalbidetu beharko luke, gutxieneko bideragarritasuna izateko estatu berriak.

Hexagonoan ere «aukera-eskubidea» mintzagai egunotan Biltzar Nazionalean. Ez da kasualitatea, baina, Parisek zernahi eginda ere, ustez Errepublikaren hobe beharrez diren neurri guztiak bertako herri «ez-frantsesen» kalte izatea. Droit d'option edo aukeratzeko eskubideaz ere hitz gordinak izan dira. Departamendu batek eskualdea utzi eta aldamenekoarekin bat egiteko ahala litzateke aukera-eskubide hori. Loire-Atlantique Bretainiara itzultzea, alegia. Teorian posible bada ere, ia ezinezko da egiaz: departamenduak eta bi eskualdeek —oraingoak eta helburu duenak, Pays de la Loirek eta Bretainiak, kasurako—, hautetsien % 60ren oniritzia behar dute, eta hura lortuta erreferendumean berretsi beharko lukete departamenduko herritarrek. Eskuineko zein ezkerreko bretoi diputatuek %50era jaistea eskatu zuten. Biltzar Nazionalak ezetz, bistan da. Eta bretoiek, zatiketa 1941ean Vichyn hartutako erabakia dela gogorarazi.

Bretainian manifestazio jendetsuak egon dira asteotan batasunaren alde, baina egiazko haserrea Alsazian piztu da, nortasun alemaneko lurraldea Champagne eta Lorrenaren eskualde erraldoian urtuko dela ikusita. Ezin ezkondu batzuk, «eta gu ezkontzera behartu», salatu du Charles Buttner UMPko alsaziarrak. Jean-Luc Reitzer alderdikideak, bide beretik: «Zein gizarte motatan behartu daiteke inor bere borondatearen aurka ezkontzera?».

Aspaldi azaldu zuen Samuel P. Huntington eskuindarrak, XXI.ean erabaki eskubidea «XX.ean dibortzioa bezain natural» izango zela. Oraingoz ukoa da nagusi. Ukoa Ipar Euskal Herriko hautetsien proposamenei, herritarrei galdetzeari, Alsaziari zein Bretainiari. Ukoa Espainiak Trebiñuri, kanariarren borondateari eta, zer esanik ez, Kataluniari.

Baina beti ezetzean dabilenak zilegitasuna galtzen du azkenean. Espainiaren itsukeria Katalunia estatutik kanporatzen ari da. Estatu hori ezagutu ezean, sinetsi ere egingo genuke Artur Masekin adostu dutela auzipetzea, hura ERCri gailendu eta independentismoa desaktibatzeko. Baina sofistikazio gehiegi Espainiarako. Ezin konparatu bateko eta besteko amorrua —tamalez Paris beti Madril baino indartsuago, erreformak zentzurik gabe abiaraztean ere—, baina Kanarietatik Alsaziara herritarrei galdetu gabeko erabakiak dira nagusi, eta mespretxuak baditu bere mugak ere.

Italiar bidea deritzona iradoki dute egunotan Katalunian: alderdiak nor bere aldetik aurkeztea, baina goiburu berarekin, demagun Ara es l'hora-ERC, Ara es l'hora-CUP, eta abar. Artur Mas auzipetuta, datozen egunetan deitu ditzake hauteskundeak, otsailera begira ziur aski. Salaketarekin, Espainiak leku pribilegiatuan jarri du Mas. Herritarrei bozkatzen uzteagatik presidentea kargugabetzea, Katalunia Estatutik kanporatzearen metafora argiena da. Ederto laburtu du independentista batek Twitterren: «Hautagaitza bateraturik ez badago, PPren alde bozkatuko dut, independentziaren alde gehien egiten ari dena da».

BERRIAn argitaratua

Beldurra

Hilak 15 ditu gaur, PEN Internationalen Idazle Jazarriaren Nazioarteko Eguna. Gure xumean, Laura Mintegik sinatutako artikulua osatu dugu Euskal PENen. Besteak beste, txosten txiki bat osatu dugu Londresera bidaltzeko, azken hamabi hilotako adierazpen askatasunaren urraketak jasotzeko. Asko izan dira, larregi Europako Batasunean dagoen herrialde baterako. Espetxeratzeez gain, badago beste elementu garrantzitsu bat: auzipetzearen beldurra, hitza erabiltzeak ondorioak izan ote ditzakeen. Hor daude Twitter-en erabiltzaileen aurka Espainiako poliziek aurten egindako bi operazioak. Mezu argia ematen du Estatuak: ez pentsa libre zarenik, zure etxeko bakardadean egonda ere.

Beldurra elementu garrantzitsua da. Estatu askoren egonkortasunaren oinarri da, herritarrei zein lurraldeei kate motzean lotuta eusteko kola. Bistan da, baina, beldur hori kudeatzen duenak bere ahalen berri ere izan behar duela. Ez dut uste inor harrituko denik esaten badut Katalunian egin dituzten urratsetako batzuk Euskal Herrian egin balira lehendabizi, errazago —eta gogorrago— geldiaraziko zituzkeela Madrilek.

Elementu pare batek definitzen dute estatu bat: batetik, lurraldeak eta horren gaineko kontrolak; bestetik, nazioarteko aitortzak. Hala, ezin esan Sahara Mendebaldea edo Palestina estatu direnik zentzu hertsian: badute administrazio bat, nazioarteko aitortza zabal samarra ere bai, baina beren lurraldean beste estatu batek du agintea. Horren aurkako kasua dira gatazka izoztu deitu direnak, Sobietar Batasuna desagertzen sorturiko estatuak (Abkhazia eta Karabakh Garaia, adibidez), eta haren aurreko Ipar Zipre, esaterako (baita Kosovo ere, beste dimentsio batean). Kasu horretan bada administrazio bat eta badu lurralde baten erabateko kontrola, baina aitortza falta dute. Eta aitortza hori erabat elementu politikoa da, estatuen borondate arbitrarioaren araberako zerbait.

Lurraldearen kontrola, XX. mendean, modu militarizatu batean irudikatu izan da: zure estatuaren aldeko indarren esku daude aireportua, muga, lurraldeko gune garrantzitsuenak, eta ordura arte nagusi izan den estatuak ez du inolako aginterik. Independentea zara, ez duzu lehengo estatuarekiko menpekotasunik, dependentziarik.

Lituaniak independentzia aldarrikatu eta hainbat hilabetez, Moskuko indarren esku zegoen Vilniuseko aireportua, baina haren perimetroa utzi eta lituaniar poliziak zenituen zain. Egoera horretan eutsi zuten Moskun kolapsoa gertatu arte. Eslovenian bazeuzkaten indar armatuak, eta milizia hark erabat kontrolpean hartu zuen lurraldea. Belgradetik armada federala bidalitakoan, borroka bakarra eta erretiroa hartu zuen Jugoslaviak, garaituta. Kosovoko Vetevendosje (autodeterminazioa) taldekoek ere ez zuten ospatu 2008ko aldarrikapena. Azken batean, ordurako Kosovo bazen independentea, ez zen Serbiaren menpeko izan azken bederatzi urteetan. Estatua falta zuen, eta Kosovoko herritarrei ez zieten utzi erabakitzen zein estatu mota nahi zuten. Halaxe esan zidaten otsail hartan Pristinan kopetilun ziren pertsona bakarrek.

Armadaren beldurrarekin egin zuten Espainian 1978ko Konstituzioa eta trantsizioa. Gerora, jakin izan du beldur hori modulatzen, unean uneko erronken arabera. Duela zazpi egun, bozkatzeko asmoa zuten herritarrei mehatxuka ari ziren. Funtzionarioei bereziki. Joan zen igandea, eta beldurra lekuz aldatu zen: Estatura iritsi zen.

Desobeditu egin zuten katalanek. Espainiak agintea galdu du Katalunian. Ez da Madrilen menpeko. Beraz, independente dela esan liteke. Baina estatua falta dute demokrazia gauzatzeko. Badirudi hauteskundeen ostean irits litekeela independentzia-adierazpena (ez aldarrikapena). Adierazpen soila da, bai, eta joan den igandeaz geroztik, orain bertan ere egin liteke. Baina horretarako, hobe berme guztiak dituzten bozen agindua izatea.

Adierazpena eginda, estatu berria eratu beharko dute. Ogasuna antolatu beharko dute katalanen zergak Bartzelonan gera daitezen, eta Madrildik igaro gabe kobra dezaten enpresek zein langileek. Aktiboak eta pasiboak zelan banatu negoziatu beharko dute Espainiarekin. Badakigu ezetzean irmo dirudiela, baina lehengo astea gogorra izan bazitzaion, hau hondamendia zuen: The Guardian, Deutsche Welle, Wall Street Journal, The Economist, denak Kataluniara begira, denak Mariano Rajoy estu hartzen. CUPeko Quim Arrufatek Artur Masi gaztigatu legez, hormekin (Rajoyrekin) ez da hitz egin behar, hormak bota edo gainetik igaro behar dira.

Katalunia irten da etxetik honezkero. Otsailean-edo, «etxetik irten naiz» esango du, eta bere etxea eraikitzeari ekingo dio. Espainiatik independente bihurtu da, eta estatua baino ez du falta.

BERRIAn argitaratua

Katrín Jakobsdóttir: “Politikan diharduenak herritarren pultsua ezagutu behar du”

Herrialde eredugarria izana zen gauza txikien zaleentzat: mundutik bereizita baina estrategikoki kokatuta planetaren iparraldean, independentea eta harrotasunez betea, Atlantikoaren iparraldean lotura ekonomiko eta kulturalak lotzen, eta ispilu, bere bidea egin gura zuten nazioentzat: Islandia da Europa mendebaldean independentzia lortu zuen azken herrialdea, duela 70 urte. 300 mila biztanle doi-doi, bizi-maila altua –zer esanik ez, kultura mailaz, gehien irakurtzen den herrialdeen buru beti. Lehena Giza-Garapenean. Dena amildu zen 2008ko urrian, BPG baino hamar aldiz handiagoa zen zorrarekin. Eta jakin zuten gizon-talde txiki batek, handinahitasun neurrigabea zuten bankari batzuek, hondoratu egin zutela askatasuna maite zuen marinelen herrialde hura.

“Bere bankarien testosteronak hondatutako herrialdea”, definitu zuen John Carlin kazetariak. Eta gizon-emakumeek harekin amaitzea erabaki zuten. Kontua zen pertsonak jarri edo kentzea; sistema oso bat, politika egiteko eta pentsatzeko modu bat aldatu behar zen. Eta egiaz dena baino are gazteagoa dirudien politikari gazte batek joko-arau hori ezarri zion iparraldeko nazioari errautsetatik jaikiarazi zion Gobernuari.

Beti da arriskutsua herrialde edo gizarte baten berpizkundearen sinboloa eraikuntza bat izatea. Asko dira mundu zabalean adibideak, miseriaren erdian altxatutako eraikin itzelak. Iazko irailean PEN Internationaleko kongresuan Euskal PENeko ordezkariek Reykjavikeko portuan Harpa zentroa bisitatu genuenean, beharbada Bilboko Guggenheim-ekin lotura egin genuen. Gauez are ikusgarriagoa da. Baina, batez ere, munduan iparralderen dagoen hiriburuan haren konbentzio-guneari darion berotasunak ematen du atentzioa. Eraikin hura burutzeko ardura, Islandiak gogora zezakeen krisi ekonomiko larrienaren erdian, apustu handia egin zuen Kultura ministro ezkertiar bat izan zen. Katrín Jakobsdóttir-ek tolesgabe aitortzen du: “ez da egia argi neukala, zintzoa izan nahi dut. Baina bazegoen itxaropen handia ere”.

Zuen atzetik ezkerreko alderdi askori gertatu zitzaien: Gobernuan sartu, ilusio handia piztu, baina miseria-egoerak kudeatu beharra. Gaur-gaurkoz, eraikin batek ez dirudi apustu egokiena larrialdi-une baterako.

Diru asko xahutu zen ordurako, egia bihurtu behar zuen amets moduko baten; hasteko, islandiar musikarientzat, eta nik ez zuen amets hura ostu nahi. Denek ez zeukaten argi. Batzuek erdi eraikita utzi nahi zuten, esaten zen hondamendi haren sinbolo bezala utz zitekeela. Nik, zinez diot, ez nuen sinesten porrot ekonomikoari buruzko oroitarri handi bat behar zenik, ez neritzon egoki. Gaur inork ezin du irudikatu auditoriorik ez dela. Gure alderdian ere, baziren elitearen etxe bezala ikusten zutenak. Neurri batean pragmatikoa izan nintzen, hainbeste diru xahutu zen ordurako eze, amaitu beharra zegoen. Hori bazen aski motibo. Baina amaitzeaz gain, garrantzitsua zen gero kudeaketa ona izan zezala, sortzaileak, gazteak batuko zituena.

Reykjavikeko alkatearekin egon nintzen, hura beste alderdi batekoa izan arren, eskuindarra. Elkarrekin lan egin genuen, kooperazio bikaina izan zen, eta lanaren ondoren denek ikusi dute aukera asko sortu direla. Lehen urtean milioi bat bisitari izan zituen. Garrantzitsuena da, kontzertu-areto erraldoia dela. Pozik nago halaber alkatearekin adostu genuelako lasai ibiltzeko leku bat izan zedila, denentzat, internetekin, kafe bat hartzeko, leku publiko bat. Berriki 35 mila bisitari izan genituen asteburu baten, gehienak islandiarrak, gastronomia jardunaldi batzuetan. Ona da, argi neukan denon onerako izan behar zuela, ez zela soilik gauza distiratsu bat edo elitearentzako zeozer eraikitzea.

2013ko Mies van der Rohe Arkitektura saria jaso zuen. Baina zail egiten zait Gobernu bilera bat irudikatzea, krisi betean, eta Ekonomia ministroarekin eztabaidan.

Urteberri baino lehen, gai horri buruzko eztabaida izan genuen telebista, zein industria kultural geneukan eta zein behar genuen, eta jendeak esan zuen, lehen aldiz eztabaidatzen zela gai horiei buruz telebistan. Eragin ekonomikoaz baino ez bada hitz egiten, joera honakoa da: “eragin ekonomikoa duten egitasmoak soilik babestuko ditugu”. Beti ez duzu hori jakiterik; baliteke ikerketa bat bultzatu behar izatea eta, noski, kalitateagatik aztertu beharko duzu, eta berehalako balizko aplikazio praktikoengatik. Islandian badaukagu batzorde bat horretarako, ez dira politikariak, profesionalak baizik, artistek eurek izendatuta, eta haiek erabakitzen dute. Artisten esku dago erabakia, beti ez du eragin ekonomikoa izango, baina agian bestelakoa bai.

Sostengarritasuna politikan giltzarria dela irakurri dizut. Eta kontzeptu hori emakumezkoa dela aldarrikatzen.

2009an, bankariek sartu gintuzten arazo haien guztien erdian, argi ikusten zen gizonezkoen kultura hark, epe laburreko eta berehalako aberastearen kultura hura zela denaren errudun. Eta horren aurrean pentsamendu pragmatikoa behar zen, oinak lurrean, berehalako etorkizunerako estrategia izan ordez begirada jarriko zuen hurrengo hamarkadetarako gauza sendo bat eraikitzeko. Pentsatzeko modu hori ez da sortzen gizonek agintzen duten gobernu baten.

Laura Mintegi idazleak antzeko zerbait esaten du “ezkerrak balore femeninoak hartu behar ditu” aldarrikatzen, hala nola negoziatzeko edo bestearen lekuan jartzeko gaitasuna.

Bai, ados nagoela uste dut. Ez da ezer aldatuko politikan sartu eta haren baitan gizonezkoen kultura dominatzaile horretako zati izateko lan egiten badugu. Hor badago beste arazo bat ere, hedabideetan gizonak dira nagusi, eta ikuspegi maskulinoa daukate batez ere. Eta horren ondorioz bizitza politikoan ere gizonek eta gizonen baloreek agintzen dute.

Hala da Eskandinavian ere?

Bai, han ere bai. Hedabideetan ageri dena horren guztiaren zati da, agian literatura teoriaren eraginez diot hori; uste dut gizonak nagusi diren kultura baten baloreak ditugula oraindik. 80ko hamarkadara arte ia ez geneukan emakumerik Parlamentuak, 60tik hiru-edo izango ziren, orain ehuneko 35-40 dira. Gauzak aldatu dira, baina politika orokorra, prentsako goiburuetan ageri dena, hizkera hanpatuarekin, eztabaidak berdin. Elementu horiei esaten diet gizonen kultura, eta oraindik nagusi da politikan eta haren transmisioan.

Hau da, aurrerapenak aurrerapen, politika oraindik gizonen ikuspegitik aurkezten da?

Hala uste dut. Ministroa izan nintzenean, ez nintzen beste politikari batzuk adina agertzen hedabideetan. Baina inkestek zioten gustura zeudela nire lanarekin, hizkera gogor hori erabili barik ere. Uste dut jendeak ez dituela horrelako gatazka gogorrak gura politikan, bestelako harreman eta hizkera batzuk baino. Eta posible da emakume askok politika egiteko beste modu bat abiaraztea, beste balore eta harreman batzuei ekitea, baina azkenean hedabideetan transmititzen dena, neurri handi baten, zarata hori da.

Esan dezakegu, sistemaren barruan lan eginda ere, oraindik ez dela lortu sistema hori aldatzea.

Politikak bai gizonen bai emakumeen bizitzari eragiten die. Nire aburuz, gizonak eta emakumeak badituzu mahaian erabakiak hartzen, ikuspegi gehiago izango dituzu, askotarikoagoak, ez alderdi desberdinetakoak, baita esperientzia desberdinetakoak ere. Gizon-emakumeen esperientziak, eta erabaki horiek hobeak izango dira, azken baten horrek axola baitio komunitateari. Jende desberdinak izatea, eta ez naiz ari gizonak eta emakumeak egoteaz soilik, garrantzitsua da talde desberdinak ordezkatuta egotea ere. Adibidez, Islandian oso etorkin gutxi ditugu politikagintzan, eta hori aldatu egin behar da, haien esperientziak ekartzeko politikara, erabakiguneetara, hala denok denongandik ikas dezagun.

Elkarbizitza ere ikasi egiten da. Barneratzen, adibidez, emakume askok aipatu legez, gizon edo emakume bat egote hutsak, eragina daukala eztabaida batean.

Bai. Beste guztiak gizonak diren bilera batean emakume bakarra banaiz mahaian, badakit eztabaida handia egongo dela, nolabait ni ez banengo bezala ariko direla, sutsuki, elkar zapaldu nahian. Baina nitaz gain beste emakume bat ere egonez gero, mahaiaren beste aldean, orduan erabat aldatuko da giroa. Horregatik uste dut garrantzitsua dela berdintasun hori lortzea. Badakit jendea gehiago orokortzea dela, baina emakume baldin badituzu boterean, beste era batera hurbiltzen dira auzietara, gaitasun handiagoa daukate jendeari entzuteko, bestela uste dutenekin elkarlanean aritzeko. Ez dakit horrela bereizterik dagoen, gizon eta emakumeen artean soilik, edo balore horiek egiaz eragiten ote dieten gehiago emakumeei, nik hala dela uste dut, elkarlan hori era naturalagoan datorrela, esperientziagatik, entzuteko eta ikasteko gai izateko. Nire esperientzia da, ministerioan, edozein gairen aurrean galdetzen nuela, “aizu, gai honetan zer daukagu, zer deritzozu?” eta gertatu zitzaidan haiek erantzutea, “zeuk jakin beharko zenuke”. Bai, ministroa naiz baina ez dakit den-dena, egiaz edonor izan daiteke ministro.

Edonor izan daiteke ministro, baina hedabideen trataera desberdina da. Zuri galdetu izan dizute nola bateratzen zenituen lana eta zure hiru ume txikien zaintza. Gizonezko ministro bati nekez egingo zaio galdera hori. Niri ere, hasiera batean, iruditzen zait ez nizukeela eremu pribatu horri buruz galdetu behar. Baina, bestalde, politika egiteko modu berri batez badihardugu, modu gizatiarragoa dei diezaiogun, beste balore batzuk dituena, familia-biziarekin bateragarria, ez ote genuke eremu hori ere naturaltasunez txertatu behar? Hau da, berdintasuna zer da, emakumezko ministroari ez galdetzea gizonezkoari galdetuko ez zeniokeena, ala hari ere egitea emakumezkoari egiten dizkiozun galderak?

Gizonak dominatzen duen politikaren mundu bateko zati da. Gizonek ere badituzte umeak, baina inork ez die galdetzen edo ez dira kezkatzen noiz eta nola zaintzen dituen umeok. Niri esan izan didate, “zure senar gaixoa”, entzuten duzun bezain barregarri, baina egiaz esan zidaten. Agian genero-politiketan garrantzitsua da markatzea, emakumeak seme-alabekin egon behar diren bezala, gizonek ere hala egin behar dutela, gai izan behar dutela biak uztartzeko, lana eta familia. Ministro izateak ez du esan nahi seme-alabak albora uztea, inondik inora. Politikan sartu nintzenean, argi neukan. Semeak lau urte zituen ministro izendatu nindutenean, eta uste dut nahiko ondo uztartu nituela eremu biak. Lanetik etxera itzultzen nintzen, familiarekin afaldu, umea haur-eskolara eraman. Hala izan behar dela uste dut. Islandian badira amatasun eta aitatasun-baimenak. Bederatzi hil dira, hiru gizonarentzat, hiru emakumearentzat, eta beste hirurak banatu daitezke, baina ez gizonaren hiru hilak. Garrantzitsua da eremu horretan gizonaren inplikazioa. Eta orain bertan, gizonek eurek nahi eta eskatzen dute. Ez da beharrezkoa, baina ia denek eskatzen dute, ia arautzat hartzen. Eta ez herrialdeko tradizio bat delako, egiaz berri samarra da. 2000. urtean onartu zenean, oso lege progresista zirudien, eta urte gutxian izan zuen arrakasta, gaur egun gizon guztiek nahi dute.

Garrantzitsua da erantzukizunak banatzea, kalera irtetea, hura ondo ezagutzea; gizonentzat ere hala da, garrantzitsua da politikariak benetako bizimoduaren zati izatea. Amatasun-baimenetik itzuli nintzenean gustura nengoen, lanak edo giroak irentsi gabe, eremuak bereiziz baina bakar bat utzi gabe. Politikan dagoenak ezagutu behar du herritarren, kalearen pultsua. Agian Islandian errazagoa da, dena da beste herrialde batzuetan baino informalagoa. Reykjaviken adibidez, ez da arraroa –egiaz oso arrunta da – lehen ministroa supermerkatuan aurkitzea erosketak egiten.

Teorian argi dago, emakume askok diotenez, paperean ondo dago, lehen egunean onartu egiten da, baina hirugarren edo laugarren bilerak aurpegi luzeak azaldu ohi dira. Eta une horretan, bestelako baloreak hartzen dituzu azkenean, gizonek bezain ondo egin dezakezula demostratu behar duzulakoan.

Bistan da, arau zaharrekin konformatzen bazara, horra eramango zaitu presioak. Baina nik erabaki nuen ez zela hala izango. Jendea gustura egon zen emaitzarekin. Lan eskerga egiten nuen berdin-berdin, batzuetan oso ezohiko orduetan, gauez edo beharrezko zenean. Bazitekeen bilera bat izatea, bilera hura luzatzea, tira, bada utzi egiten zenuen zure zereginak betetzeko, eta gero itzuli. Nire alderdian behinik behin, horrela da. Beti esaten dut, zerbait aldarrikatzen badugu, praktikan jarri behar dugu. Ez dut nahi gizarte bat, zeinean karreraren edo lanaren eta familiaren artean erabaki behar duzun. Egia da Eskandinaviako mentalitatearen zati ere badela. Politika-munduan agian zailagoa da hau guztia, baina hor ere aldatzen ari dira gauzak, aldatu behar dute. Politikariek gure baloreak barneratu behar dituzte, errealitatea ukitu behar dute, ezin dute inolaz ere bolizko dorrean gelditu. Ona da politikarako, gizarterako, baita haientzat ere.

Elkarrizketa batean irakurri nizun, emakumearen eraginaz berbetan, zelan gizonek ekonomiaren gaia meatzaritzara zeramaten, eta zuek nabarmendu zenuten musikak eta literaturak aluminioak beste diru ekar ziezaiokeela herrialdeari. “Gizon bati ez zitzaiokeen horrelakorik otuko”, erantsi zenuen. Zein neurritaraino eusten diozu politikan sartu zen literatur kritikari hari?

Politikan erabat sartu aurretik, gauza ugari egiten nituen: irakaslea, literatura kritikaria, argitaletxe baten ere baniharduen, baita literatura munduko beste eremu batzuetan ere. Arnaldur Indriðason-i buruz egin nuen tesia, eta Islandiako eleberri beltzaren zale sutsua naiz.

Begi bistako da generoaren arrakasta. Baina, egileak ez ote dira behartuta sentitzen honezkero gisa horretako eleberriak idaztera?

Bai, batek edo bestek esaten dit, “gorroto dut eleberri beltza, inork ez du nahi istorio bat, ez badauka hilketaren bat”. Uler dezaket, uste dut azken bizpahiru urteotan aldatu dela pixka bat, baina berriki arte bazirudien denek idatzi behar zutela eleberri beltza. Nik oso maite dut, batez ere nekatuta banago eta eleberri batekin lasai gozatzea besterik ez badut nahi. Bestelako gauza asko ere irakurtzen ditut. Jendeak bere gizartea ikusi nahi, eleberri beltzean ikusten du, baita beste literatura mota batean ere.

Arrakasta egileena da, noski, baina sarritan Gobernuek rol garrantzitsua daukate, bekekin, itzulpenerako laguntzarekin, sustapenarekin, e.a.

Nik ez nuen horretan zerikusirik izan, e (barrezka). Islandian argitaletxeek erabakitzen dute zer itzuli behar den. Gobernua Erdi Aroko sagak itzultzeaz baino ez zen arduratu, hura zen politikoki zuzena. Gainontzekoa argitaletxeen esku.

Baina itzulpenak laguntza handia dauka.

Bai, baina ez da politikarien meritua. Tradizio handia da, artisten euren Kontseilua. Oso pozik nago azken bi edo hiru hamarkadotan giroa aldatu egin delako, asko itzultzen da baina modu profesionalean, politikarien eskuetatik igaro gabe. Eztabaida bat izan genuen, zer itzuli behar ote zen, eta komunistak ginela ere esan ziguten, ea Gobernuak esan behar zuen zer itzuli behar zen eta zer ez.

Zuen egileak itzuli egiten dira, baina zuek ere asko itzultzen duzue, 300 mila hiztun dituen hizkuntza bat izanik. Pentsatzen dut azpidatziek badutela zerikusirik baina, hala ere, idatzizko kultura beste hizkuntzaren baten ere jasotzen duzu, demagun danieraz edo ingelesez?

Sekula ez da aski izango, baina asko itzultzen dugu islandierara. Politika indartsua dago horretan, nazionalista nahi baduzu, eta argitaletxeak dira itzulpenen erantzule. Gure politika kulturalaren zati da. Asko dira danieraz edo jatorrizko hizkuntzan irakur dezaketenak, baina islandieraz irakurtzea ere maite dugu, besteak beste, itzultzaileak zein lan egin duen ikusteko. Itzultzailea gure panorama kulturaleko zati da, eta oso estimatua da literaturan. Umeekin adibidez, garrantzitsua da Harry Potter eta beste hainbat gauza islandieraz egotea. Umeek maite dute eta, are garrantzitsuago dena, irakurri egiten dute. Ez da literatura soilik itzultzen, baita eremu teknologikoan ere, bideojokoak, adibidez. Gazteen intereseko den guzti-guztia, islandieraz izan behar dugu.

Badugu zer ikasi Euskal Herrian.

Islandieraz hitz egiteko arrazoiak XIX. mende amaierako politika nazionalistak dira, 1944an independentzia lortu baino askoz lehenago. XVIII. mendean bertan bazegoen beldur hori, gure hizkuntza galdu eta denok danieraz egingo ote genuen, eta XIX.ean hizkuntzaren aldeko mugimendu handia egon zen artisten eta politikarien aldetik. Esango nuke, beste eremu batzuetan inongo nazionalismorik ez badago ere, hizkuntzan oraindik nazionalistak direla islandiarrak. Badu zerikusi horretan Islandian Estatu Batuetako base bat egoteak, eta iparraldeko beste herrialde batzuek baino amerikar eragin handiagoa izatea. Horregatik, hizkuntzaren aldeko politika horiei eutsi diegu XX. mendean, eta hala egiten dugu oraindik ere.

AEBko base bat izateak hizkuntza sustatu zuen?

Islandieraz hitz egitearen garrantzia azpimarratu beharra, horren kontzientzia sustatu zuen. Estatu Batuetako telebista-kateak genituen, jendeak ikusten zuen eta ez zuen gustuko eredu hori Islandiarako.

Ingelesak era berean lagundu ote zuen lehengo hizkuntza nagusiaren, danieraren garrantzia erlatibizatzen?

Ez, egia esan ordurako islandiera erabat normalduta zegoen. Gure hizkuntzaren aldeko ekimena askoz lehenagokoa da, XVIII. mendetik dator eta XX. menderako, independentziarik ez bagenuen ere, islandiera normalduta geneukan. Gero, II. Mundu Gerrarekin eta independentziarekin “etsai” berria iritsi zitzaigun (barrezka).