Gabonetako ipuin batzuk

Berrian 2006-XII-31n argitaratua

Sasoi txarrak dira eguberriak kriminalentzat, nonbait. 1989, Nicolae Ceaucescu, Europa ekialdeko lider mendebaldarrena omen, gorpu datza. Pentsatuko ote zuen Saddam Husseinek bera ere AEBen kleenex-putakumea zela? Errumania Europar Batasunean sartuko da bihar, Irak odolusten ari da eta Saddamen menpeko kurduak burujabe dira. Baina ez dute Anfal kurduen genozidio saiakeragatik hil.

Panama ere Gabonetan agertu zitzaigun telebistan, Noriega jenerala deseroso bihurtu zen Anaia Handiarentzat. Koldo Izagirrek Merry Christmas bikain hartan kontatu zigun zelan irten zen Vatikanoko enbaxadatik Laboa nuntzioa eta euskal deportatuak atzean utzita. Aljerrekoa amaitu berri zen.

Ia bederatzi urte, Ajuria Eneak egin, desegin eta beste prozesu bat prestatzeko. Hura hautsi eta beste zazpi urte hurrengorako. Eta orain, Leninen galdera: zer egin? Jakinik egin beharrekoa mahai bueltan egin beharko dela Ilusiorik behintzat, ez da zapuztu. Ilusio gutxi gelditzen da bederatzi hileren ostean gutun bik heriotza ekar dezaketenean, eta alderdiak debekatuta eta presoak sakabanatuta dituen herrialdean. 1989an bazegoen Gabonetan Herrera de la Manchara joaterik, behinik behin.

Zapatero eta ezker abertzalea arrastian mintzatu baino lehen amaitu behar dut artikulua, horren arrisku guztiekin. Desagertu batez mintzo da Rubalcaba, eta horixe ere badaukat buruan. Hori, eta haizeak nondik jo, Espainiako epaileen borondatearen menpe dauden 18/98 eta gehiago guztiak. Beste guztiak mahai bueltan amaituko du, orain ez bada bost urte barru.

Beti izan da horrela

Berrian argitaratua 2006-XII-24an

Gaztea naizela oraindik, horrenbeste mania izateko, halaxe dioste. Eta ezin ezer egin nik. Duela ez hainbeste arratiar zutabekidea bere eskualde eta haranari buruz «bailara» idazten ikusi (azken urteotan bailarak baino ez daude, Karrantzatik Erronkarira, eta berdin Alpeetan, Aragoin zein Marokon, kito haranak eta ibarrak!) eta zerbaitek barru-barruan jo. Badakit dabilenari gertatzen zaiola, kazetariak berezkoa du Hizlandietarako materiala sortzea edukiaren aldetik ez eze hizkuntzarenetik ere, baina zeuretik berez etorriko litzatekeena modak zelan desitxuratzen duen ikustea kosta egiten da. Zer esan espainolezko «los aitas» patetiko horretatik? Okerretan okerren gaur gauekoa: hasi erdaraz «EL Olentzero»-rekin eta OlentzeroA esaten amaitu euskaraz.

Beste muturrean dago «beti esan izan da horrela» gaitza. Baten batek uste du aurten erabaki duela Euskaltzaindiak San Tomas behar duela, eta pentsatu ei du besterik egiteko ez eta beti bezala izorratu guran dabilela. Beste edozein erakunderi legez Akademiari ere kritika eta egurra zilegi izango dira, baina erabakia hartzeko erabilitako argumenturen bat entzun, irakurri, aurrez- aurre jarri ostean behinik behin, ezta? Hogei urteko gazte bat ikusten duzu halako batean «beti esan izan da horrela» esaka. Hogei urterekin horrek berak beharko luke aldatzeko motibo, aldiz, ezer ez aztertzeko ez eta aldatzeko jarrera atzerakoiari eusteko argumentu gisa darabilte!

Kasualitatea ote, beti santu eta eliza bueltako horiek (Santiago, Santo Tomas...) izatea errezelo gehien pizten dutenak?

Lezioak

Berriarako idatzia

Hil da tiranoa, Salvador Allende bizi da» irakurri dugu, eta progreek gogorarazi digute Aznarrek eragotzi zuela Pinochet Espainiaratzea. Izan ere, Espainia askatasunen eta justiziaren paradisu baita, eta kriminalek beldur diote Espainiari, nekagaitz diktadore eta hiltzaileen atzetik, Txilen, Guatemalan zein Argentinan.

Etxean ez dauzkaten, izaterik ez dauzkaten -atzeratuak baitira herrialdeok- eskubideen jagole da Espainia zibilizatua. Eta onena opa diete kolonia ohiei, oraingoan metropoliak justizia egiterik izan ez badu ere, noizbait eskutik heldu gabe ibiltzen ikasiko duzuelakoan. Okaztagarria da Latinoamerikarekiko oraindik ageri duen nagusitasun koloniala.

Geroz eta gorago ipurdia zelan ageri duen jabetzen ez den nerabe harroputzen gisan. Txilen ez dute lortu Pinochet kondenatzea, baina estu hartuta eman ditu azken urteak. Argentinako torturatzaileek etxe aurrean dauzkate biktimen senideak krimenak gogorarazten, urratsik egin ezinik hiltzaile noiz deituko duten jakin barik.

Bien bitartean, espainiarrak eredugarritzat daukaten sasitrantsizioa, postfrankismo epel hau esportatu guran, inori zer erakutsia baleukate legez. Latinoamerikarrek metropoli laguntzailerik gabe topatuko dute bidea, hobe luke Espainiak ere bere kriminalak topatu eta zigortuko balitu. Zer erakutsi gura du Gasteizko harakina alderdiburu daukanak? Zer, Meliton Manzanas bezalako torturatzaileak terrorismoaren biktima izendatu zutenek? Ze lezio eman dezake memoria lege duina egiteko ere gai ez denak?

Finaleko horoskopoak Algorta euskaldunera begira jarri zirenekoa

Gararako idatzia

Atsedeneko tartea Euskalduna Jauregian, eta nork bere kiniela: Paiatarrak? Estiballes? Iratxe? Etxahun? Inoiz baino zabalago txapela.

Bertso on asko, bikaintasun gutxi eta hankasartze nabarmenik gabe ere tarteka galduta ibili ziren bertsolari gehienak. Azkenean, Xabi Payaren alde egin zuten izarrek, edo horoskopoak, txapeldunak berak aitortu bezala.

Berdintasuna izan da txapelketan zehar behin eta berriz nabarmendu den berba, mediokritatearekin nahastu behar ez dena. Iratxe Ibarra banaka-banaka bertsotik urrundu den bertso-eskoletako belaunaldietako ordezkari bikaina izan zen. Berea bertso puntuatuena, mertzenarioaren paper zailean. Estiballes, Enbeita eta Fredi segidan, puntu bateko aldean. Puntuari erantzuten egindako laprastada txikia unerik txarrenean egokitu zitzaion galdakoztarrari. Ibon Ajuria indartsu itzuli da txapelketara urte askoren ostean finalean sartuz, eta ez da gutxi Muniategik legez urtez urte finalean lekua izatea, baina norbaitek behar ditu azken leku biak.

Sei epailek hogeita bi bertso puntuatu eta hiru puntuko aldea berdinketatik hurbilen dagoen emaitza da. Seinale halaber Xabi Payak puntu-zama polita zekarrena aurretik (gose-grebaren gaia zorte ona izan daiteke, bederatzi puntu horren bikain lantzea artista-lana da ordea), larrabetzuarra argi gailendu baitzen buruz-burukoan. Mainontziren doinuan Lekuek osatutako bertso bakoitzak txapelera hurbiltzeko urrats sendoa zirudien bere burua kokatu ezinik sumatu genen algortarraren ondoan. Bakarrean ere gaiari zelan heldu agertu zuen Lekuek baina agian sei puntutik gorako arriskuren bat hartzea falta izan zitzaion.

Azkenean, Xabi Paya Bizkaiko txapeldun. Bizkaian aspaldi gaztetu, eskolatu eta kaletartu zen bertsoa, eta bertsoa bera baloratu gurako nuke biografia eta anekdotetan sartu barik. Baina txapeldunak berak nabarmendu zuen jatorri erdalduna. Lehendik ezagutzen genituen bertsogintzan etena izan duten eskualdeetako bertsolariak, bertso-eskolen emaitzak orain hogei urtetik baditugu. Besterik da euskara etxean barik ikastolan jaso duenaren kasua. Familia erdaldun euskaltzaleen, ikastolaren eta norbere ekinaren garaipena da. Azken horretan azpimarratzekoa da txapeldunaren ahalegina ikastolakoa eta hilzorian den Getxoko euskararen uztartzeko. Eta lanaren emaitza, bikaina.

Bertso hunkigarria eskaini zion amari, puntuatzeko balitz zerotik hurbilen egongo zen bertsoan. Baina Mari Carmenek urtetan Fredi, Xabi eta Itsasorekin egindako kilometroek ondo merezi dituzte erdarazko hiruzpalau puntu. Bertsolariaren luzimenduko unea da, gura duena gura duen eran kantatzekoa. Badakit. Begirunea bertsozaleari ere zor zaio, ordea, Nafarroa Beheretik Euskaldunaraino etorriei, kasu. Baina Xabi Paya bertsolari aparta ez eze itzultzaile fina ere badenez, ziur arazorik gabe itzuliko diela agurra gaztelerarik ez dakiten bertsozaleei. Txapeldun bikaina dauka Bizkaiak.

Alojz Ihan: "Bi milioi lagun aski dira kulturan interesa badaukate"

Garako Mugalari gehigarrirako egindako elkarrizketa

Esloveniako Alpeetan dagoen Vilenicako jaialdi literarioan elkartu ziren esloveniar eta euskal idazleak, eta Durango izan da haren bigarren zatia. Alojz Ihan poeta nazio txiki honetako egile arrakastatsuenetakoa da, bere poesiaz eta esperientzia literarioez mintzatu zaigu.

Alojz Ihani (Ljubljana, 1961) kroazieraz argitaratu zioten estreinako liburua jatorrizko hizkuntzan baino lehenago, Zagreben 1985ean irabazitako Goran sariari esker. Geroztik beste hamar liburu argitaratu ditu eta Esloveniako kultur bizitzako pertsona garrantzitsuenetakoa da. Zutabe asko idatzi izan ditu, Polonian, Txekian, Errusian, Italian eta Belgikan ere argitaratu du, eta espainieraz 2000n kaleratu zuen antologia Hiperion etxeak.

Zer nolako esperientziak izan dira Vilenica eta Durangon?

Oso interesgarriak. Baditugu antzekotasunak, lotura interesgarriak daude; begira jarri gara gutxiengoen altxorrei. Vilenicako asmoa da aukera ematea idazleei istorio partikular horiek eta literatur proposamen desberdina egiteko.

Ingelesa hautatu duzue ingelesa hautatu duzue zubi-hizkuntza. Zuen esperientziatik, zein da bide egokia kultura txikiek kanpoan bidea topatzeko?

Ingelesa, bai, baina lehenik eta behin geure kulturan lortu behar du literaturak bere lekua. Bi milioi biztanleko herri batean literatura existitzea idazleen arabera da, idazle barik alferrik hitz egingo dugu literatura kanporatzeaz. Ahalik eta hurbilen egon behar du autoreak irakurleen artean sortzen duen inpaktutik. Osterantzean akademikoentzat soilik idazten duzu.

Zuretzat eztabaida gutxi beraz norberarentzat edo irakurlearentzat idatzi.

Bai, bai, idazleak irakurleentzat idazten du herrialde guztietan. Eslovenian ez da ohikoa genero komertzialak lantzea, merkatu globalean ere aurki daitezkeenak. Uste dut sentitzen dutela zaila dela lehiatzea literatura horrekin. Egileak gizarteko bizitza deskribatzera jotzen du, eta ona dela uste dut, horrek ahalbidetzen dio alderdi berezi hori bilatzea Eslovenian edo Euskal Herrian. Eta istorio partikular horiek unibertsal izateko aukera ere badute. Hemen zuen istorio partikularrak dituzue, askatzeko asmo horrekin, borrokaren aurpegi propioak dituzue. Ikuspegi amerikar edo europar nagusien aldetik ez ditu inork ulertzen kanpoan, eta oso garrantzitsua da istorio horiek nazioak berak kontatzea. Ez bertako jendeak bakarrik ulertzeko, hori garrantzitsuena izanda ere. Kultura global horrek partikularrarekin bat bizi behar du eta partikularrak izan behar du aski unibertsal.

Zientzia Inmunologikoetan doktorea eta Ljubljanan Mikrobiologia eta Inmunologia irakasle zara unibertsitatean. Medikuntzak zein leku du zure poesian?

Suposatzen da mundua behatzeko era desberdinak direla. Gustuko ditut borondate pertsonalaren menpe ez dauden tresnak, deskribatzea naturaren determinazioa guk sentitzen duguna baino indartsuagoa dela. Agian ikuspegi medikoa da, jende askok arazo berdinak ditu, baina bakoitzak sentitzen du berea bakarra dela.

Patua zaila da aldatzen. Zure gogotik posizio bat hartzea eta ulertzea zer dagoen determinatuta eta zelan jokatu. Sentimenduak uler daitezke, haserrea, boterea, edo botere eza, posible da ulermena eta hobeto bizitzea sentimendu horiekin, eurez harritu beharrean. Sentitzen nuen literatura gehienbat istorioaren men zegoela eta era narratiboan idazten nuen, xake-jokoa deskribatzen. Xake-jokalariari hitzekin edo irudiekin azaldu tentsio bera dauka beretzat. Bizitzan une horri begiratzen diot, nolakotasunaren menpe ez dagoena, istorioaren posizioak aski indartsuak baitira sentimendu bat probokatzeko.

Arrainaren poema entzun genizun Durangoko errezitaldian: arraina arrantzatzea une bat da, hiltzea beste bat, baina buruan uzten duen arrastoa askoz luzeagoa da.

Bai, bai. Desberdintasunak daude ekintzaren eta horien ondorioen artean, eta ekintzei soilik begiratzen diegu. Sentimendu indartsuenak hortxe datoz, arrainari behatu baino ez banio egin, askoz eragin txikiagoa izango zuen, nahi edo ez, gure ekintzek aski ondorio indartsuak dituzte.

Determinazio hori ageri da beste poema batean ere: ezin norberak mezua hautatu, mezuak hautatzen zaitu zu.

Hor erregearen mezularia ageri da. Zer egin, zer aldatu, ezin izaten duzu arrazoitu zein den mezua.

Bitxia da, zure herrialdea bere patua hautatu eta eskuetan hartu duen nazioa izanik.

Bai, baina ulertu hori ere duela une historikoaren menpe dagoela. Ez genukeen inoiz egingo egoera baketsuan, ez bagina hartara behartuta egon. Beldur ginen zer gertatuko zen, gerra egongo ote zen, eta oso erantzun ona izan zen une hartan, baina une partikular berezi hartan. Ez genuen hamar urte lehenago prestatu unea probokatzeko, garrantzitsua da sentitzea noiz den unea, denok gustura eta bakean egon izan balira horrela utziko genuen beste barik.

Dubravka Ugresic kroaziarrak aipatzen du Jugoslaviaren nostalgia, egun batean hiritar nintzen, biharamunean kroaziar jaio nintzen askoz herrialde txikiagoan.

Sentimendu nahasiak dira. Lehen denok geneukan beldurra, ea herrialde txiki honek, hogei milioiko merkatu batentzat produzitzen, nola egingo zuen aurrera. Ulertzen genuen serbokroaziera, lagun asko genituen, beldur ginen bakarrik egongo ote ginen. Ez genukeen erabaki hori hartuko Jugoslavian geratzeko perspektibak arriskutsuagoak zirela ikusi izan ez bagenu. Beldur hori are handiagoa zen.

Aurrera egin dugu beste herrialde batzuetarantz zabalduta, eta hamar urte geroago aurkitu genuen gure barne kultur merkatua aski interesgarria dela, teatroa, literatura. Hirurogei lagun bizi dira idaztetik, beste berrehunen bat antzerkitik, zenbaki horiek adierazten dute bi milioi lagun aski direla benetan interesa badute kulturan lan egiten duten jendearengan. Aski da hori.

Europa ez da Amerika, berezia izan behar du horretan, kultur nortasunei eutsiz. Ez dauka etorkizunik Amerika bezala izan nahi badu. Hemen aldaketa asko datoz kultura txikientzat. Europatik dirua eta ahalegina beharko da, hori da europar izatearen prezioa nahi baduzu, desberdinen arteko komunikazioa. Baina komunikazioan inbertitzea oso boteretsua da Europarentzat.

Barrukoa ondo landu ostean egin duzue kanporako jauzia?

Lehen bost urteetan oso itxita egon ginen, geure baitara bildurik, baina ikasi genuen lezioa, esloveniarrak baino ez ginela. Kanporako ingelesa behar genuela ikusi genuen, baina konturatu ginen lehenik eta behin inguruko herrietan interesa piztu behar dela. Eta ez bakarrik gurea kanporatuz, baita auzoak ekarriz ere. Gauzak aldatu behar baditugu, geuk egon behar dugu lehenik eta behin interesatuta Kroazian, Hungarian, Mazedonian edo Euskal Herrian, hori da lehendabiziko urratsa, garrantzitsuena. Literatura esportatzeko interesa piztu behar da.

Norabide bikoitza da.

Baina ez hori bakarrik. Kroaziar idazleekin adibidez esperientziarik izan ezean, ezingo ditut istorio onak egin beti Esloveniara itxita. Ona da esloveniarrentzat esperientzia gehiago izatea, beste giro batzuk ezagutzea.

Kontu filologiko bitxi bat irakurri dut: eslovenierak ba ei dauka aditz-forma berezia, duala, singularraren eta pluralaren artean. Eta asko erabili duzue literaturan, oker ez banago.

Bai, duala dauka. Gutariko biri dagokiguna desberdina da bakarrari edo askori dagokiena baino, teoria asko daude zergatik agertu edo gelditu den hori. Batzuek diote oso erromantikoa dela, maitagarria, mendi artean egon denez Eslovenia, bik jadanik taldea osatzen zutela, eta gehiagok multzo handia. Tira, kontua da hori gelditu zaigula eta poesian maitasunerako, erotismoan, asko baliatu da.

80. hamarkadan argitaratu zenuen lehen lana, Tito osteko Jugoslavian.

Orduantxe sortu ziren Eslovenian Laibach eta Irwin bezalako talde artistikoak. Oso probokatzaileak ziren, punk mugimenduaren urteak ziren eta beti zebiltzan ertzean, espetxetik hurbil. Gogoan dut Titoren egunean ospakizun handia zegoela, eurek irabazi zuten afixa-lehiaketa, baina egun bi lehenago kenarazi zieten. Nazien kartel baten moldaketa zen, svastikaren lekuan bost puntako izarra jarrita. Horrelako probokazio asko egin zituzten, ekintza artistikoak ziren batez ere, baina zera eragin zuen: Esloveniako gobernuak onartu zuen gazteek oker egin zutela baina zigor txikiren bat jarri behar zela esan zuen, Jugoslaviako gobernuak berriz, gogor zigortu behar zirela. Egiaz probokazio artistiko horiek ahalbidetu zioten Esloveniako gobernuari geroz eta gehiago urruntzea aginte federaletik, eta hamar urteren buruan ez ziren kontu artistiko hutsak. Beraz independentzia kultura eta arte munduko keinu horiekin hasi zen. Hori gabe, Esloveniako punka, literatura, artea, probokazio horiek gabe politikariek ez zuten leku askirik izango askapen prozesua egiteko. Ez dut esan nahi artistek intentzio horrekin jokatu zutenik, euren askatasunagatik egin zuten. Baina atzera begira, ikusten duzu probokazio artistiko hura erabat beharrezkoa izan zela independentziarako.

Ordutik 20-25 urtera, Eslovenia independentea herri boteretsuetatik hurbil dago atzera, Alpeetatik germaniar mundua, Adriatikoa eta Italia bertan, Balkanetan eslaviarrak eta lautadan Hungaria. Nora begira zaudete?

Literaturan arrakasta handiena da kontziente izatea esloveniar jendearentzat beharrezko direla. Istorio propioak egiten dituzte, ez kanpoko ereduen zientzia-fikzioa edo best-sellerrak, eta badaukate idazteko perspektiba bat. Norbaitek asmoa badauka datozen hamar urteetan bost nobela idazteko edozeri buruz, ziur, istorioak aski onak izanez gero, idatzi ahalko ditu eta interesgarriak badira jendeak irakurriko ditu. Uste dut hori dela garrantzitsuena, guk egin dezakegun ekintza politiko eta soziala artistari lan egiten uztea da. Horrek emaitza ezin du inongo ekintzak bultzatu gabe, gertatu egiten da besterik gabe, baina beharrezko da horretarako baldintzak sortzea, talentudun egileak idazteko askatasuna eta bakea izatea. Autore bakoitzak eraman dezake bere ekina literaturara eta uste dut hori dela garrantzitsuena edozein herritan, aukera izatea.

Euskara ekologikoa

Berrian 2006-XII-10ean argitaratua

Artikulu interesgarri bi agertu dira egunotan orriotan, euskara eta AHTaz duela astebete, ekokapitalismoaz Fredi Paiak herenegun. Euskararen galera handiena transmisioaren etenak eragin duen arren, aldaketa demografiko bortitzek ere lekuan lekuko mintzairaren desagerpen edo erabateko zokoratzea ekarri dute. Baina Irun eta Ermua herri euskaldunez inguraturik daude behinik behin. Besterik da azken mendeetan hain gutxi mugitu den mendebaldeko euskararen muga zelan doan ahultzen: Nafarroako triskantzaren aldean, Gordexola, Barakaldo eta Laudio aldea «bakarrik» galdu ditugu azken mende eta erdian.

Hala dakarte euskalkien mapek, baina besterik dago kalean. Nerbioi eta Ibaizabalen ertzeko euskarak guztiz zokoratuta daude, Orozko eta Zeberio pasata Zollora bidean Laudio, Arrankudiaga, Ugao, Arrigorriaga eta Basauri erdaldunduak ditugu. Immigrazio handi batek irentsitako oso herri txikiak eta urrearen pare zaindu beharreko euskaldunen oasiak. Bada sasoia horiek bildu eta museorako gordetze hutsaz ez konformatzeko, ez dugu Gaeltachtik gura. Beste herrialde batzuetan haur-eskoletan dabiltza herriko zaharrenak hizkera eta oroitzapenak transmititzen, hemen zer egin ere ez dakigu atso-agureekin.

Horren ordez urbanizazio berriak prestatzen dituzte Uribe eskualdean, 200-300 laguneko auzo eta herrixkak txaletez betetzeko. Bilbon denak sartu ez eta inguruko haranetan Beverly Hillstxoen bila.

Hizkuntza-politikak Kultura Sailean jarraitzen du hemen, baina euskara ere bada ingurumen-inpaktuko azterketetan agertu beharreko aldagaia.

Tukan birusa

Berrian 2006-XII-3an argitaratua
Mende laurdena eta ez du bete hasierako asmoa. Euskal prentsan desagertzeko asmoz sortutako aldizkari bakarrak lanean jarraitzen du. Adinean aurrera, atzean utzi ditu diru faltan itoak, diruz sobera puztuta lehertuak eta osasuntsu antzean ibilita itxiarazitako egunkariak.
Euskarak funtzionario izateko puntuak ematen dituela jakin baino askoz lehenago kutsatu ziren milaka euskaltzale tukanaren birusaz. Hogeita bost urteotako ale guztiak miatzeko zoria izan dut asteotan, hasierako hanka sartzeek, lotsagabekeriak, bat-batekotasunak profesionaltasunari eta dotoreziari egin diete leku. Bai, bai, zeinen zoriontsu ginen eta gura duzuena, baina nostalgia erreakzionarioa da. Mende laurden eta zenbat gorabehera, tirabirak, etxetik hasi eta Gasteizen barna Madrilera doazen ilunetara. Dena ere ez dugu ahaztuko.
Ahaztura omen dakar, izan ere, beste birusak. Ahaztura hamarkadatan herri hau euskalduntzen jarraitu duten ekimenekiko. Ahaztura ideia ona beti bezain suster bako egin duten kanpainaren arduradunekiko, ahaztura egin behar eta egin ez dutenarekiko, lan-deialdietan hasi eta eguneroko eskubide-urratzeetan segi. Horretarako dira kanpaina edulkoratuak, kontzientziazioaren aitzakian (hemen etorkin berriak salbu inor gutxi dago kontzientziatzeko, norberearekiko ondo kontziente bizi da), negar ez egiteko ospatzekoa ei den egunean. Ahaztu dute horretarako tukanak aspaldi jarri zizkiola irria eta umorea egoera negargarriari. Birusa gura duenak zabalik ditu AEK-ko ateak, eta Karrantzan hitzordua martxoan.
Zorionak, Aizu!. Eta animo, beste apur batean beharko zaitugu eta.

Ruper Ordorika: Disko hau ospakizun bat da

Garako 7K gehigarrirako egindako elkarrizketa

Azken urteak Mugalaris taldearekin eman ostean, urrian eman zituen Ruper Ordorikak azken kontzertuak eta egitasmo berriak ditu datozen hileetarako. Akustikoaren bidetik egingo ditu oñatiarrak azken diskoaren aurkezpen-emanaldiak, Jon Pirisen kontrabaxuak lagunduta. Joseba Sarrionandiak idatzi eta berak ahotsa eta musika jarritako lan aberatsarekin datorkigu eta.

Disko berria besapean, ospakizun gisa ulertzen du Ruper Ordorikak azken lana. Lagun zaharrekin topo –eta topa– egitea da nolabait, beti hortxe egon den asmo edo ametsa betearaztea. Sarrionandiak osatutako kartografia intimoa da Memoriaren Mapan, eta gauza jakina da horrelako berba jario zehatz eta bikainak neurriko musikaria behar duela. Zer hobeto ore horren okina adiskide izatea baino. Halaxe dator hamaika pistadun diskoa, hamaikaren zentzu zabalean, inoiz baino biluziago, beti bezain jori eta aberats.

Hasi eta buka ibili da Ruper Ordorika lanaren gainean, berak grabatu eta ohiko dituen euskal eta amerikar lagunen azken gindarekin. Durangotik Antilletara, Latin Amerikara eta Asia Erdialderaino garamatzate Ruperrek kantatutako Sarrionaindiaren berbek. Eta berriz entzun gura dugu, biluzian zer hartu asko dagoela jakitun, liburuxkari adi egonda ere, letra bakoitzaren jatorria dakarren istoriotxoa eta guzti, patxadaz hausnartzeko lana baita.

Galtzetan gordetzeko koblak, Martin Larralde, Alberto Caeiroren bisita... ez da gaur goizekoa Ruper Ordorikaren abildadea Sarrionandiaren berbak musikatzeko orduan. Oraingoan diskoko kanta guztien letrak izenpetzen ditu iurretarrak, hasi 1914an Guram Sulakauri georgiarrari egozten dioten Lera zakurren balada kantatik eta hamaikagarrena osatzen duen Izen zaharrak indartsuraino, Michel Durruty baigorriarrari luman jarria berau. “Lurrak eta hezurrak/ zer geratuko da/ leku izenak” diosku, “gero eta gutxiago gara/ ginenak/ gero eta urrutiago/ ginena”. Bien artean bederatzi kanta, tartean “Ibaizabal” eta nostalgiako Durango berezia, “Hondartza galduan” hirugarren pistako naufragoa, “Hiriak” singlea, “Goizalbada” Zangozatik ei dakarkigun egunsentiari buruzko balada edo “Ez da itzuliko”: Ni ez naiz itzuliko/ Nora itzuliko naiz ba?/ Non hemen bertan baino hobeto/ leku kanpo, zahartzeko/ bakarrik/ inoren agurrik gabe.

Urrian eman zenituen Bilboko Kafe Antzokian Mugalarisekin azken kontzertuak. Nola joan ziren?

Kontzertuak oso ondo, uste dut zintak ere oso ondo daudela, teknikariek esan didatenez. z ditut entzun oraindik baina badut esperantza horrekin ere zerbait egiteko aurrerago. Baneukan aurreikusia disko honen ondoren ez nintzela ibiliko taldearekin, azken sei urteetan elkarrekin ibili gara, nahiz diskoetan eta Hiru Trukun ez. Baina tartean-tartean beti elkarrekin egon gara, kanta asko oso barneratuta geneuzkan. Eta halako batez oso argi ikusi nuen behar nuela hau egitea.

Nik inpresioa daukat gustura sumatzen zaitudala formatu txikian.

Bietara. Taldearekin batez ere azken urteetan izugarri laketzen naiz, baina bada beste harreman bat, beste eszenatoki bat, beste sonoritate bat, eta beno, asko ibiltzen gara eta beti nahi diozu jarraitzaileei beste zerbait eskaini, hariari tiraka. Niretzako badu zailtasun berezi bat ere.

Disko biluzi samarra da, denak Joseba Sarrionandiaren hitzekin. Zein izan da prozesua?

Bakar-bakarrik grabatu nuen dena. Halako batez oso garbi ikusi nuen, nahi nituzkeela horrelako tinbre batzuk, kolore batzuk, eta Ameriketara joan nintzen. Hemen ere Xaby Peryk parte hartu du bi kantatan, baita Jon Pirisek ere, azkenaldian nirekin ibili da zenbait saiotan kontrabaxuan. Beste denak hango lagunak dira, denak musikari handiak, eta di-da egin nuen, halako katarsi moduko zerbait. Nahastu ere bai New Yorken egin nuen, aurretik baneukalako oso garbi soinu bat buruan.

Hasiera-hasieratik kantatu izan ditut Sarriren letrak, lagun zaharrak gara. Niretzako, etengabe esango dut, egia delako, disko hau bada ospakizun bat. Ospatzen dut nire zaletasuna, nire gertutasuna, edo beste modu batera esanda, Sarrionandiaren berbetak nigan lortzen duen oihartzuna, uste dut disko hau horren ondoren datorren zeozer dela. 80etako garai haietan hasi nintzen jada bere testuekin, nik esango nuke 81erako kantatzen nituela, Galtzetan gordetzeko koblak eta Alberto Caeiroren bisita eta horrelakoak. Iturri ezberdinak etorri dira erreka batera disko honetan.

Baina kasu honetan berak argitaratu gabeko poemak dira, urtetan eraikitako harremanaren ondorio?

Niretako ez dira poema kantatuak, kantuak dira, eta horren gainean aspaldi izandako elkarrizketen ondorioz dator baita ere. Poema kantatuak, Sarriren kasuan, ugari dira, kantari askok egin dituzte, nik ere bai, batzuk aski ezagunak, Martin Larralde-eta. “Galtzetan gordetzeko koblak” ez, horretarako idatzitako bertso moduko zerbait izan zen. Eta kasu honetan ez dago horrelakorik, denak moldatu ditut neure modura.

Izan du berak entzuteko paradarik?

Ez, dagoenetan ez.

“Hondartza galduak” kantan dio: Ez naiz itzuliko, nora itzuliko naiz ba?, sarritan ageri den deserrotuaren figura da. Nola dago bera?

Ez dakit. Uste dut bere liburuen izenburuak ikustea aski dela, gai hauek normaltzat hartzeko bere eginkizunean, Ni ez naiz hemengoa, Ez gara gure baitakoak, Han izanik hona naiz. Baina horiek dira nire belaunaldiaren parte baten ahotsa, uste dut disko hau mintzo dela egiazki nire belaunaldiko batzuen ahotik.

Kantautore hitza aipatu izan dizute. Ez dakit kutsu latinoarekin baino anglosaxoniarrarekin, formatu txikiarekin, countryarekin-eta gehiago identifikatzen zaren.

Kantautore berba bat baino ez da. Bere garaian oso konnotazio negatiboak izan zituen, jendea aspertu egin baitzen horrelako kantariekin, mezuarekin engaiatuak eta abar. Gaur egun kantautore, hitz zatarra baina aski deskriptiboa da espainolez, esateko bere kantuak egin eta kantatzen duela. Maiz deitzen zaio sekula kanta bat idatzi ez duenari, eta orduan aski hutsala den berba da. Ingelesez ez dago horretarako hitzik, singer song writer erabiltzen da, kantari eta kantagilea. Beti esaten dut nik jakin nuela kantautorea nintzela lehendabizikoz Madrilen jo nuenean, behin ere ez nuen horrelakorik pentsatu. Nire lagun gehienek jotzen zuten rock taldeetan, eta horrelako giroan bizi nituen gauzak. Estilistikoki zaila da batzuetan gauzak sailkatzea, baina ez daukat eragozpenik.

Mugarri batzuk izan dituzu zure ibilbidean, Londres, New York, Hiru Trukuren esperientzia... Joseba Tapiak oraintsu aipatu zuen beretzat ere garrantzia izan zuela zuek eta ahalik eta biluzien jotzeko molde hori ezagutzea

Niretzat gauzatze bat izan zen, Hiru Truku horretarako egin zen. Kantu zaharrak nik modu baten ulertzen nituen, ez bitan edo hirutan, eta behar zen formazio bat eta ez gehiago ez gutxiago hori egiteko. Hortik abiatu ginen. Esan nahi dudana da nik pertsonalki horraino iristeko asko deliberatu behar izan nuela, eta garbi neukan nora joango nintzen joatekotan. Gero talentu handiko bi musikarirekin elkartu nintzen eta hortik atera zen. Niretzat Hiru Truku da Hiru Trukuk kantatzen zituen kantuak eta moldeak, horiek eskatzen zutena.

Batetik bigarrena eta hirugarrena ekarri zituen, bada zerbaiten seinale.

Kantu molde hori, baladak-eta, hor zeuden, askotan hizkuntzagatik jasoak eta ez musika aldetik, eta halako bide bihurrietatik nigana iritsi ziren batzuk aspaldiko denboretan. Nire zaletasun handia da kantu zaharra, Euskal Herrikoa eta mundukoa, eta horren ondorioz etorri zen. Beste diziplina bat izan da, kantatzeko beste modu bat.

Baina ekarri dio Ruper Ordorikari bakarkako lanerako ikasgairik?

Horrek beti dakar. Baina ni bakarrik hasi nintzen. Lehendabiziko grabazioa bakar-bakarrik egin nuen Donibane-Lohizunen, nahiz ez ditudan zintak tamalez, Jean Phocasek grabatu zidan 78 edo 79an, soldadu nintzela.

Orain, Memoriaren Mapak-en, oso kartografia zabal baten datoz hitzak. Kantu zaharrak izan gabe badaukate han-hemenka jasotakoaren itxura, aurkezpenari dagokionez.

Azkenengo diskoetan egin izan ditut taldearekin estudioan kantuak. Erakusten nizkien hona etortzen zirenean eta orduan grabatzen genituen. Eta halako batean pentsatu nuen egin nezakeela alderantziz, neuk atondu eta itxi kantua. Saiatzen naiz ahalik eta malgutasun handiena edukitzen, musikariekin harreman hori probesteko, kantuak itxi barik, egiten ditut egiturak, harmoniak, letrak ere bai, eta gero grabatzeko tenorean erakutsi egiten diet kantua. Hortxe saiatzen naiz euren input-a ahalik eta handiena izan dadin. Kasu honetan pentsatu nuen alderantziz egin nezakeela, horretarako behar da, sukaldari batek esango lukeen moduan, genero ona. Nik oso garbi ikusi nuen proiektua, sonoritate bat dator, badakit jendeari hori ez zaiola gehiegi ardura eta ez du zertan gainera, baina metodoa izugarri inportantea edozein prozedura tekniko behar den eginkizunetan. Eta metodoa guztiz ezberdina izan da azken diskoen aldean, niretzat ez izan lan erraza alde horretatik. Antzinako moduan grabatzea ez da erraza.

Baina esan duzunez, behin sartutakoan bulkada modukoa izan zen.

New Yorkera joan nintzenerako bai, baina hemengo lana ez. Ordurako Azkaraten dena neukan grabatuta.

Lera-zakurren kantarekin abiatzen da diskoa, galdera asko dauzkan kanta da, bai zuk kantetan, bai Sarrionandiak bai zuk ohi dituzuen galdera asko daude, gero “Ibaizabal”, Durangori buruz, Hiriak singlea, goranzko bide moduko bat darama, geroz eta jantziago doaz kantak bere biluzian, eta amaiera oso biluzia eta era berean indartsua da.

Horrelako disko batean, hain gertu eta gauzak mahai gainean daudenean ez da hain nabarmena gauzak nola sailkatu.

Zalantzak izan dituzu ?

Bai, beti izan ditut. Ez zaitut gustatzen nik egitea horrelakorik. Eta bai, batzuetan ni bakar-bakarrik nago eta beste zenbaitzuetan badaude horrelako ukitu batzuk. Nik argazkia ikusten dut eta hala da, uste dut badagoela osotasun bat, badagoela hari bat hor nonbaiten, eta niretzat esperientzia bat izan da horrela egitea, eta asko ikasi dut.

Hari horrekin, kanta bakoitzak bere ñabardura du, “Ez da itzuliko”n perkusioa adibidez.

Bai, tinbrikoki oso ezberdina da, oso anitza da.

Eta azken kantan ahotsa bera.

Baina denetan dago ahotsa oso presente. Nik uste dut hau dela egin dudan luzeena, gertuena, ahalik eta tresneria gutxien nigandik eta entzulearen artean, alde horretan oso garbia da.

Lurrak eta hezurrak-ek badauka Ameriketako indiarren ikuspegi hori, hainbeste errepiderekin hemen ahaztuxe daukaguna. "Gero eta gutxiago gara ginenak”… belaunaldiaren kontua dator.

Iruditzen zait aski kanta dramatikotzat har daitekeela, baina badu lehen aipatu duzun oihartzun hori beste kulturetan, desagertutako kulturetan entzun ohi diren kantu molde horiek. Bada gai zentrala euskaldun askorentzat.

Atzera begiratzen duzu? Badira urte batzuk, disko asko, “bagaituk nor” pentsatzeko moduan

Bai, hori ere egoten da, edozeinek ikusten du hori bere eginkizunean eta nik ere bai. Baina gauza bitxia da, nik sentitzen dut oraindik gauza asko ditudala ikasteko. Esaterako Hiru Truku osatzeko ideiatik gero hiru disko horietara dagoen tartea, zenbat kontzertu dagoen. Horrek guztiak babestu egiten zaitu, ibilbide batek, gehitxoago bizi izan dugu eta horrek asko balio du. Ni beti ari naiz pentsatzen hurrengo gauzekin, disko bat ni bezalako musikarientzat da zuzenean aritzeko aitzakia da askotan, beste molde batean. Nik beti gogoetan dihardut, nola egin zuzenekoak-eta.

Baina aspaldion asko zabiltza.

Asko ibili gara, bai, orain dela urtebete arte Hiru Trukurekin ibili ginen negu batez jo eta su, eta gero taldearekin etengabe, beste zenbaitzuetan kontzertu akustikoak egin ditut kontrabaxuarekin, eta abenduan hastekoa naiz horrekin, bakarrik tarte batean.

Beraz, hasierako urteetan egondako beste zalantzak uxatuta daude? Oso zentratuta zabiltza, bai kontzertuetan bai sormenean.

Bai, nire zalantzak uneotan beste batzuk dira, ez dira sasoi errazak musikarientzat, eta ni ez nago lehengo sasoi horretan.

Jon Pirisekin ibiliko zara aurrerantzean kontrabaxuarekin. Zer izango da?

Disko honen ardatzean, abenduaren erdialdean hasiko gara lurralde guztietan, aretoak gehiago zainduta. Aurkezpenak izango dira, eta bistan da, beste kantu batzuk ere bai. Egin izan ditudan emanaldietan oso gustura aritu naiz, sentitzen dut polita izango dela.

Badakizu gaztetxo publikoarena baino kultu kantaria zarena. Entzule leiala daukazu, asko jarraitzen dizuna.

Bai, jakitun naiz. Halaxe da, askotan entzungo zenidan, ez dut inoiz faltan izan, nahiz kopuruak aldatzen diren. Beharrezkoa da, denok behar dugu jende hori, eta nik gogoan edukitzen dut gauzak egiteko orduan. Kostatu zait hori ere ikastea, batzutan jakintzat ematen duzu edo iruditzen zaizu ez dela elegantea horrelako pentsakizunetan ibiltzea. Beste sasoi batekoak gara, behar duzu denbora bat konturatzeko lehendabizikoz entzuten dizunak beti gauza berria entzungo duela, baina betidanik zure gauzekin laketu denak behar du zerbait berezia. Niri ondo etortzen zait horrelako gauzetan pentsatzea noizean behin.

Ez dakit horrek baduen eraginik sortzerakoan.

Nik uste dut nekez egingo duzula aurrera zeure gauza egin gabe. Egin dezakezu merkatu bat dagoen mundu batean, talentu handiz diseinatu ditzakezu proiektuak, baina gure arloan balio duen bakarra norberaren gauzak dira. Gero, bide askoren konfluentziarekin, suerte apur batekin, besterik ez baituzu alde, ez dago babes lekurik, norberak ganbaran gauzak gordez gero, eta zentzuekin jokatuz gero artistikoki, denborarekin baduzu abagunea hori gauza dadin.

Elkarrekin dakarzu lan hau, aurrekoak Metaken eskutik etorri ziren.

Libertate handia izan dut lana egiteko. Ez naiz horretaz mintzatu lagunekin eta, aski traumatikoa izan da berriz hartzea bidea. Gertatu zenean ez nintzen hainbeste jabetu, zeren eta bagenuen bide asko egina, hainbat etxetan diskoa, Madrilen-eta, banituen beste lauzpabost Metaken. Eta bai, harreman pertsonalak aldatu behar dira, baina hemen askatasun handia izan dut.

Hitzetara itzulita, zer gaineratu? Gelditu dira kanpoan batzuk?

Landutakorik ez. Bai zirriborro batzuk, beti bezala, baina iruditu zitzaidan hor zegoela behar nuena.

Izenburuan bertan doa kartografia, atlas itxura dauka diskoa.

Galdera izango litzateke ote den atlas geografikoa ala nonbait barreneko geografiaren batena. Nik behintzat esango nuke norabide horretatik ezarri niola Memoriaren mapan, nahiz Hondartza Galduan kantan agertzen den zerbait den. Esaten dute gizakiaren lehen borroka hori dela, non dagoen, lekuaz jabetzea, umearen ingurune hori, eta gutariko askorentzako horrela da bizi guztian. Bai formalki, bai ideologikoki, bai fisikoki.

Non gauden etengabe galdetu beharra, beti euskaldun agertu beharra.

Aspaldiko ideia da, Liliput. Bada Sarrionandiaren atal bat gutxi aipatzen duguna, bere umorea eta maitasunaren eta sexuaren inguruko testuak. Lehengoan bere hiru libururen berrargitalpenean egon nintzen, eta Bernardo Atxagak esaten zuen hori. Disko honetan ere badago bere parte hori. Sarriren konpromiso handiena niretzat bere berbeta da, badu zehaztasun oso berezi bat hizkuntza erabiltzean betitik. Eta hori kanturako oso baliagarria da, ez dakit hor ote den hainbeste jendek erabiltzearen arrazoia, baina litekeena da, badirudi zenbait testu ikusi egiten dituzula entzutearekin batera, eta niretzat hori dohain handia da. Hori guztia nire harreman pertsonalaz aparte.

Aipatu duzu Galtzetan gordetzeko koblak, koplak direla eta beraz kanturako sortuak, egituraz eta.

Baina oso egitura berezia, Etxepareren neurri zaharra.

Kasu honetan ere badago behin edo behin kopla antzeko egitura, baina ia beti egitura librea dauka. Hori kanturako zailtasuna ala askatasuna da?

Nik uste dut gure eztabaiden artean beti dagoela hori presente, errimarena eta. Errima lotsa ematen dien errekurtsoa da oraindik gure belaunaldiko idazleei, baina kantuan errima badabil. Badaude gauza oso libreak eta beste batzuk beste era batera eginak. Niretzat estilistikoki oso kantu ezberdinak dira euren artean. Badira poema izateko sortuak, baina nik nire alorrera ekarriak, badira kantu izateko sortuak, eta ezertako sortuak ez direnak ere bai.

Kantak beste hedapen bat erdiesteko bide direla esan izan dute poeta batzuek.

Ez, nik ez dut inongo asmorik, bera aski adierazkorra da bere idatzien bidez. Berak badu abantaila bat, ez da jabetzen bere alde mitikoaz, ez dauka inongo eraginik bere eginkizunean eta hori ere ezagun da. Nolabait ere idazle-gorputz txiki horretako tirabirek eta tokia hartzeko borrokek ez dute ukitzen, horrek asko balio du eta ezagun da bere obran.

Sarrionandiaren hitzekin orain, bestelakoan zer irakurri ohi du Ruper Ordorika?

Denetik irakurtzen dut, ez ardatz bati jarraiki, ez bada disko bat daukadanean esku artean, orduan irakurtzen ditut zenbait gauza. Eta horiek, ez besterik. Momentu honetan nire irudipena da euskaraz irakurtzen dudan gauza gehienetan badagoela uniformizazio handiagoa, hizkuntza bat, badago estandarizazio bat, mendetan euskaldunek jarraitu dutena beharbada, baina ondorio ez hain positiboak ere baditu. Badago halako berdintasun bat, hizkera aldetik eta abar. Eta bestetik iruditzen zait fikzioan ez ote den falta bizipenik, eskertuko nuke eskarmentu handiagoko lekutik mintzatzea idazleak, askotan erretorikarako joera handia dagoela iruditzen zait. Eta ikusten dudanean idazle batek edaten duela beste iturri batzuetatik laketzen naiz. Badu loturarik hizkuntzarekin berarekin, aitortu behar dut. Baina oro har orain daukadan sentsazioa hori da, ugaltzen ari da erdiko maila, musikan bezalatsu, asko igo da, baina gutxiagotan entzuten dira ahots ezberdinak. Horrek badu alde positiboa: lortzen ari gara estandarra.

Eta musikan?

Esango nuke ez gabiltzala aparte, badago horrelakorik. Baina oinarrizko maila asko igo da urte hauetan, izugarri.

Ia hogeita hamar urte lanean eta Pott-eko lagunen soka luzea da.

Horrela etorri da gauza, ez zait iruditzen inoren ahalegina denik, afinitate selektiboak edo kointzidentzia. Aipatzen ditugu izen horiek baina jende asko dago lagun dudana, eta lehen nola entzuleagatik galdetzen zenidan, iruditzen zait oinarrizkoa dela. Beharrezkoa den heinean ezin da sortu berez, norberak bilatu behar du nahi izanez gero eta behartu ere bai, hor badago, nahiz ez ikusi aspaldi... horregatik esan dizut ospakizunarena. Oso urrutikoak izan arren, disko honek ospatzen du bere berbak eta nigan lortzen duen oihartzuna. Kantuaren gauza galduak kantatu nuen azken diskoak, eta hor ere oso gauza zehatzak esaten ditu jendeari eta gure sasoiari buruz. Niretzako disko hau pausu bat da horretan.

Oraintsu Emine Sevgi idazleak ziostan Istanbulera zihoanean bere garaikideak jende gaztearen aurpegietan bilatzen zituela, duela berrogei urte alde egin arren. Horrelako zerbait pasa dakioke kanpoan dagoenari?

Iruditzen zait toki horren bila denok gabiltzala. Erbestetik mintzo denak ere, beharbada bere berbak mintzatu zaizkigu zehazki, guk entzun nahi ditugun gauzak ulertuko ditugu, zergatik? Beharbada barrenean badaukagulako guk ere erbeste hori, bestelako bihotz bat, ez direlako betetzen ametsak, ez direlako maitasunak osatzen, badirelako gai batzuk oinarrian daudenak. Idazle handiak egiten ditu gai horiek ukitu, eta nonahikoa den arren, gure hizkuntzan mintzo bada, eta mintzo bada edertasunez eta jakituriaz, mintzo da zuk nahi zenukeen bezala. Horrelako zerbait dago, ez dut esaten belaunaldi zentzu horretan. Baina badago ospakizun bat, Etxeparek esaten zuen bezala, benedika fortuna, hala enkontru hona! Halako batean elkartu eta hona etorri gara.