Bi mende baino gehiagoko erresistentzia
Amerika Erdialdeko itsasertzera iritsi zireneko 210 urteurrena ari da ospatzen garifuna herria.
Mundu herririk bitxienetakoa da garifuna. Karibeko kostaldean bizi den etnia da, hizkuntzaz amerindiarrak dira eta zenbait zantzu indigena igarri arren batzuen azalean, Afrikako beltza da nagusi. Afrikarren eta Antilletako indigenen arteko nahasketatik sortu zen nazioa eta britainiarrek XVIII. mende amaieran Honduras aurreko uharte batera deportatu zituzten. Hala, egunotan gogoratzen dute 210. urteurrena.
Hondurasen ez eze, Guatemalan, Belizen eta Nikaraguan ere badaude garifunak, eta itsasertzeko herria izanik, AEBetan ere milaka garifuna daude, hasieran ontzietan behargin joandakoak, eta gerora lan bila zuzenean beste ertamerikar askoren gisan.
Gaur egungo garifuna kulturaren egoera ez da guztiz txarra, baina ezin esan etorkizuna bermatuta daukanik da: Belizen eta Hondurasen daude talde handienak, eta horietan daukate aitorpen handiena herri gisa, baina azaleko babesaren atzean hainbat borroka daude. Hala, gobernuok bultzatuta 2001ean orain arteko aitorpen garrantzitsuena lortu zuten: Unescok Mundu Ondare Ez Material izendatu zituen garifunen hizkuntza, dantza eta musika.
Dangriga izen garifuna da, Belizeko hegoaldeko herririk handienak azken hiru hamarkadetan izan duena hain zuzen ere, Stann Creek ingelesa aldatu zutenetik. Han dago Garifuna Museoa, eta hantxe zabalduko dute datorren ikasturtean herrialdeko lehen eskola garifuna. Augustine National Garifuna Council elkarteko lehendakari ohiak aitortzen du gauza asko lortu dituztela, baina horren ifrentzua ere badauka hizpide: "Belizek bere egin du garifuna kultura, gure ondarea Belize osoarena bihurtu du. Lehen kreoleek (afrikar esklaboen ondorengoek) ia ukatu eta baztertzen zuena sinbolo nazional gisa aurkezten dute nazioartean, garifuna askok bide garrantzitsua egin du Belizeko gizartean, badira ministroak, gobernu arduradunak eta abar, baina jende asko bizi da pobrezian oraindik, ekonomikoki ez da denengana iritsi hobekuntza, eta kulturalki arriskua erabatekoa da. Konturatuko zinen Dangrigako gazteek ia ez dutela garifunaz hitz egiten".
"Ama Estatu Batuetara joan zelarik, amamarekin utzi ninduen eta garifunaz hitz egiten genuen. Baina gero amama hil eta ama itzuli zenean kreoleraz hasi zen berbetan, eskolan ingelesez egiten dugu eta pena handia ematen dit garifuna ahazteak", dio garifuna museoan mutiko batek. Dangrigatik irten eta herri txikiagoetan bizi-bizirik dago hizkuntza, baina oraindik ere etxerako eta kalerako baino ez da, ezin inon idatzita ikusi. Eskolarik ere ez dago, ahozkoa da nagusiki, telebista eta irratietan erabili arren, eta punta bezalako musikaren oinarrian egonda ere. Aldaketak urte gutxian gertatu dira: duela hamar-hamabost urte asfaltorik eta sarri argindarrik gabeko herrixkak ziren, egun hobekuntza horiekin batera turismoa eta ingelesaren beharra indartsu sartu da.
Guatemalan Livingstone herrian bakarrik daude garifunak, baina magiaz beteriko herria da: hizkuntza barra-barra entzuten da eta elizen eta sekten indarrak ez du lortu oraindik garifunen sinesmen eta ohiturekin amaitzerik. Beste horrenbeste Nikaraguan, gainontzeko komunitateetatik bereizita dauden Pearl Lagooneko herrietan, Bluefieldsetik ez oso urrun. Hizkuntza ia galduta dago, baina Kensy Sambola ikerle gazteak gogoratu digunez "argi bereizten dugu gure burua auzo kreoleengandik (esklaboen ondorengo beltzak, Jamaikatik etorritakoak asko), euren hizkuntza hartu dugun arren". Karibeko herri gehienak ez bezala (miskitoak, kreoleak, eta beste herri txikiago batzuk), garifunak sandinistak izan ohi dira, iraultzarekin herri gisa aitorpen izan baitzuten. Egun, lortu dute eskolan garifuna hizkuntza irakastea eta berreskurapenerako lehen urratsak egitea.
Garifuna gehienak Hondurasen daude, eta han daukate indar handiena, baina baita zatiketa ere. Gobernutik eta Gobernuz Kanpoko Erakundeetatik diru asko jarri dute garifunen etorreraren 210. urteurrena ospatzeko, garifuna elkarteek berriz, dirutzaren atzean interes ezkutuak eta komunitateak itotzeko asmoa dagoela salatu dute.
Hondurasko Karibe ia osoan daude garifunak, Omoa (Guatemalatik hur) hasi eta Moskitiaraino, Roatan uharteko lehen bizilekua izan zen Punta Gordan barne. Azken horretan egin da egunotako ekitaldi garrantzitsuenetakoa, 1797ko apirilaren hamabiko lehorreratzea antzeztuz.
Herri borrokalari bezain alaia da garifuna. Telako badia ederraren mendebaldean dagoen Triunfo de la Cruz herri zoragarriraino asfaltatu gabeko bidea iristen da, laster kostako autobidea egiteko asmoa badago ere. "Costa Garifuna" izeneko egitasmoaren barnean aurreikusitako lanetako bat da, komunitate gehienek mesfidati ikusi arren: ondotxo dakite Yukatango Riviera Mayak zer daukan maiatik eta zer ekarri dion bertako biztanleriari. Panchy ostatua nazioarteko hotel handien beste muturrean dagoen etxola multzoa da: hondartzan bertan sei euroan eraiki ditu herriko familia batek hainbat herritarren laguntzaz. Panchyk berak bilobari Irati deitzen diola iruditu zaigu, eta ez gabiltza oker: Aurizberriko frontoiko tabernan egon da lau urtez lanean, eta alabari izena proposatu zion.
Herritarrek ez diote muzin egiten turismoari, sasoia hurbil dago eta goizero eurek garbitzen dute hondartza, baina eurek antolatuta eta euren onurarako den turismo mota gura dute, ez lurrak kendu eta hotel handien mesederako lan esku merkea eta folklore hutsa diren behargin bihurtu. Eta borroka gogorra izan da Tela inguruan, azken urteotan enpresario handien menpe diharduten paramilitarrek lau lagun hil dituzte, 2006an bertan azken biak. Errepresioaren beste aurpegi bat bizi izan zuen Alfredo Lopez Ofranehko (Hondurasko Beltzen Anaitasunerako Erakundea) kideak: zazpi urte eman zituen preso narkotrafiko salaketa faltsu baten ondorioz, eta Gorte Interamerikarrak Hondurasko estatua zigortu du kasu honengatik.
Lanpetuta dabilela-eta goizeko seiak eta erdietan jarri dugu hitzordua Triunfoko hondartzan. Irratia dute arma garrantzitsuenetakoa interes espekulatiboen aurrean, eta hainbat garaipen garrantzitsu lortu dituzte azkenaldian. Tela udalak inposatutako patronatua (kontzejuen antzeko udalen azpiko egiturak) onartu ez eta herritarrek hautatutako patronatuak lurrak atxikitzeko deia egin du, badiaren beste aldean iruzurrez saldutako lurrekin jazo zena ez errepikatzeko. Hotel handiek hartu dute lur hori, bost axola babestutako parke nazionaleko lurretan egotea. "Okerrena, ingurumena zaintzeko sortzeko elkarteak ere erosi dituztela, nola ulertu bestela horrelako triskantzetarako baimena ematea, eremu naturaletan hotelak eraikiz eta beti bertan ibili izan garen biztanleoi sarrera debekatuz?"
Lurren legea garaipen garrantzitsua izan zen, zenbait lekutan multinazionalek garifunen lurrez jabetzea lortu badute ere, ezkutuko maniobrei esker. Miami da Tela badiaren ekialdean ageri den azken herria. Etxe guztiak garai bateko material naturalez eginak dira, eta Karibe itsasoaren eta Micos aintziraren arteko lur-eremu estuan dago, baina datozen egunotan dira inguruan ehunka logelako hotela eraikitzen. Badiaren beste aldean ageri da Triunfo de la Cruz. Apal bezain harro, besoak zabal-zabalik hartzen ditu bertaratzen diren kanpotarrak, borondate onez joanez gero, turismoaren onurez jakitun, baina interes arrotzei eta euren paradisua arriskuan jartzen duen orori aurre egiteko prest.
Garifunen exodo ezezaguna
1797an Karibeko Roatan uhartera heldu ziren britainiar armadako ontziak. Bi mila gatibu beltz zekartzaten, aurreko urtean menperatutako etnia berezi batetik bizirik iraun zuten azken pertsonak. Laster Amerika Erdialdera pasa ziren gehienak, eta itsasertzean herrixkak sortu zituzten, Belizetik Nikaraguaraino. Milaka laguneko nazioa dira gaur egun, hirurehun milatik gora Amerika Erdialdean, eta AEBetan beste asko. Egunotan gogoratu dute garifunek exilio behartu hura.
Garifunen historia ez da ez 1797an ez Hondurasen hasten, ordea. Karibe itsasoaren beste aldean, Antilla Txikietan sortu zen herri berezi hori. Idatzitako agiririk ez badago ere, badirudi 1635 inguruan (XVII. mendeko beste data batzuk ere eman izan dira) esklabo-ontzi bat hondoratu egin zela, historia ofizialak naufragioa dakar, baina badira horren atzean afrikarren matxinada ezkutatzeko asmoa ikusi dutenak ere. Kontuak kontu, bertako biztanleek Yurumein eta kolonizatzaileek San Vizente deitu dioten uhartera iritsi ziren, eta han, hasierako borrokaldien ostean, Europan karibe izenez ezagutu diren indigenekin bat egin zuten. Euren buruei kalinagu edo kalipuna zeritzen, hortik garifuna (plurala garinagu) izena eta azken urteotan karibe hitza baztertu eta jatorrizko berbak hartzeko asmoa. Zer dela eta? Karibe hori kanibal sortzeko erabili baitzen, hartara zapalkuntzarako justifikazioa izan zedin.
Afrikarrek eta indigenek uharte hartan bat egin zuten, beraz, eta haraino iritsi ziren auzoko uharteetatik ihes egindako esklaboak ere. Batzuen eta besteen ohiturak nahasi ziren, Orinocoko kulturak eta sineskerak Afrika mendebaldekoekin batu ziren, hizkuntza amerindiarra hartu zuten afrikarrek euren ekarpena eginez, eta dantzak eta danborrak sartu zituzten, Antilletan bakarrik gerta daitekeen nahasketa bitxia sortuz. Hala, mende eta erdian tinko eutsi zieten frantses zein ingeles asmo kolonizatzaileei, eta potentzia horiek aitortu ere aitortu zieten uhartearen zati handi baten jabetza. XVIII. mendearen amaieran itun horiek betetzeko babes handiagoa ematen zieten frantsesen aldean lerratu eta ohi denez azkenean europarren arteko hitzarmenak ingelesei eman zien uhartea. Gerran Satuye (Chatuye ere idatzi da) buruzagi handia hil zuten, Duvalle anaiak mendian borrokan jarraitu bazuen ere, garaitu egin zituzten azkenean 1796ko ekainean. Ia bost mila garinagu hartu zituzten gatibu eta Balliceaux uharte idorrera eraman zituzten, britainiarrek ontzi nahiko ekarri eta Roataneraino deportatzeko. Azal argieneko garifunei utzi zieten Yurumein edo Saint Vincent uhartera itzultzen, eta euren ondorengoek han jarraitzen dute, hizkuntza galdu arren; azken hamar urteotan oso harreman estuak landu dituzte Saint Vincenteko eta garifunak dauden herrialdeetako gobernuek, Belizekoak batez ere. Lau mila gelditzen ziren bizirik 1797ko otsailean deportazioari ekin ziotenean, erdiak baino ez ziren iritsi Roatanera. Egun, hirurehun mila inguru dira. Mende bitan gehien hazi den nazioa izan da, zalantzarik gabe.
Roatango Punta Gordan utzi zituzten britainiarrek (gutxi batzuek han jarraitzen dute oraindik), baina kontinenteko agintea zeukaten espainiarrekin ituna egin ostean, maiatzerako Trujillon lehorreratu ziren garinaguak. Genozidioaren eta piraten erasoen ondorioz ia hutsik zegoen Hondurasko kostaldea; espainiarrek gustura hartu zituzten britainiarren aurka borrokarako prest zegoen herri hura. 1802rako espainiarren aurka ere matxinatu ziren, horratik, nazio borrokalariak ez dio alferrik eutsi gaur arte euren hizkuntza eta kulturari. Danborrak sinbolo berezia du garinaguen artean: esklabo izan diren afrikar gehienek galdu duten tresna da, musikarako ez eze hainbat errito eta borrokatarako erabiltzen baita.
Garinaguak itsasgizon iaioak izan dira mendetan (emakumea etxeko lanak eta nekazaritzaz arduratu izan da), baita XX.ean ere AEBetako ontziak Amerika Erdialdean agertu zirenean banana-negozioari ekiteko. Marinel joandako garifuna haiek zabaldu zuten atea, eta gaur ia ehun mila dira Ipar Amerikako garifuna komunitatea osatzen dutenak.
Reality showek ezkutatzen dutena
Espainiako Telecinco katea egunotan hasi da Supervivientes programa iragartzen. Herrialde horretan ospe apur bat duten lagunak diru truke joan izan dira lehenago ere munduko uharte batera, kameren aurrean biziraupen programa egiteko. Inork ez du azaldu ordea zer dioten uharteotako biztanleek. Hondurasko Karibeko parajerik ederrenetakoa dira Cayos Cochinos izeneko uhartetxoak. Gehienetan ez da inor bizi, baina badira arrantzale-herrixka garifunak. Ustez babesa ekarri behar zien parke nazionalaren aitorpenak kaltea eta galera baino ez die ekarri, horratik, eta telebista-programek estaturako dirua utzi arren, bertako biztanleentzako mehatxua eta debekua baino ez dakar. Hala gertatu zen iazko udazkenean lehenengoz telebista kate bat Cayos Cochinosera joan zenean: Italiako RAI izan zen, eta Parlamentuan Berdeen kexa ere izan zuen programak, garifunak armaz bota baitituzte betidanik arrantzan egon diren lekuetatik. Ez da horrelakoak gertatzen diren lehen aldia, horrelako programen atzetik dauden produktorek eta kateek ondo begiratzen baitute diruari baino erreparatuko ez dioten gobernuak dituzten herrialdeetan egotea uharte galduak, bertan egindako triskantzez galderarik egon ez dadin. Dominikar Errepublikan haitzuloetako landaredia suntsitu eta taino indigenen petroglifoak kaltetu zituzten, eta Cayos Cochinosen urpeko kable kutsagarriak erabili zituzten italiarrek, dortoken errunaldiaren sasoian gainera.
Cayos Cochinos AEBetako Smithsonian Institute-ak erosi zuen, eta 2001etik WWF elkarteak darama artxipelagoaren administrazioa. Garifunen arrantza eta urpekaritza tradizionala eragotzi eta kanpoko arrantza industriala bultzatu dutela salatzen du Ofraneh-k. Lilian Carol Rivasek salatzen duenez, “WWFk plan berria diseinatu du Cayos Cochinoserako, eskuzko arrantzaren zonaldeka bereiziz eta egoera horrek giza-eskubideen urraketa gehiago ekarri dituelakoan gaude. Badira aurrekariak, Indar Armatuetako kideek arrantzaleei eta urpekariei eraso diete eta inoiz ez dituzte ikertu (...), iaz komunitateak Cayo Chachauteren desmilitarizazioa eskatu zuen, eta presioaren eraginez, odol isurketa eragozteko Hondurasko estatuak 2006 osoan egon zen soldadu-destakamendua atera zuen handik.
Inkongruentzia handiena iazko irailean reality show baterako parte hartu zuen italiarren taldea izan zen. Erabateko esklusio eremua den Cayo Paloman egon ziren, ordura arte edonolako esku-hartzea ekidin den lekuan, dortokek errun dezaten santutegia baita. Reality show-a grabatu zen hiru asteak ziren hain zuzen ere errute aldian izan ziren, eta ondorio katastrofikoak izan zituen dortoken erreprodukzioan. Hamar urtez debekatu zaie garifunei leku horretan lur hartzea, uhartea babesteko neurriak argudiatuz”
Amerika Erdialdeko itsasertzera iritsi zireneko 210 urteurrena ari da ospatzen garifuna herria.
Mundu herririk bitxienetakoa da garifuna. Karibeko kostaldean bizi den etnia da, hizkuntzaz amerindiarrak dira eta zenbait zantzu indigena igarri arren batzuen azalean, Afrikako beltza da nagusi. Afrikarren eta Antilletako indigenen arteko nahasketatik sortu zen nazioa eta britainiarrek XVIII. mende amaieran Honduras aurreko uharte batera deportatu zituzten. Hala, egunotan gogoratzen dute 210. urteurrena.
Hondurasen ez eze, Guatemalan, Belizen eta Nikaraguan ere badaude garifunak, eta itsasertzeko herria izanik, AEBetan ere milaka garifuna daude, hasieran ontzietan behargin joandakoak, eta gerora lan bila zuzenean beste ertamerikar askoren gisan.
Gaur egungo garifuna kulturaren egoera ez da guztiz txarra, baina ezin esan etorkizuna bermatuta daukanik da: Belizen eta Hondurasen daude talde handienak, eta horietan daukate aitorpen handiena herri gisa, baina azaleko babesaren atzean hainbat borroka daude. Hala, gobernuok bultzatuta 2001ean orain arteko aitorpen garrantzitsuena lortu zuten: Unescok Mundu Ondare Ez Material izendatu zituen garifunen hizkuntza, dantza eta musika.
Dangriga izen garifuna da, Belizeko hegoaldeko herririk handienak azken hiru hamarkadetan izan duena hain zuzen ere, Stann Creek ingelesa aldatu zutenetik. Han dago Garifuna Museoa, eta hantxe zabalduko dute datorren ikasturtean herrialdeko lehen eskola garifuna. Augustine National Garifuna Council elkarteko lehendakari ohiak aitortzen du gauza asko lortu dituztela, baina horren ifrentzua ere badauka hizpide: "Belizek bere egin du garifuna kultura, gure ondarea Belize osoarena bihurtu du. Lehen kreoleek (afrikar esklaboen ondorengoek) ia ukatu eta baztertzen zuena sinbolo nazional gisa aurkezten dute nazioartean, garifuna askok bide garrantzitsua egin du Belizeko gizartean, badira ministroak, gobernu arduradunak eta abar, baina jende asko bizi da pobrezian oraindik, ekonomikoki ez da denengana iritsi hobekuntza, eta kulturalki arriskua erabatekoa da. Konturatuko zinen Dangrigako gazteek ia ez dutela garifunaz hitz egiten".
"Ama Estatu Batuetara joan zelarik, amamarekin utzi ninduen eta garifunaz hitz egiten genuen. Baina gero amama hil eta ama itzuli zenean kreoleraz hasi zen berbetan, eskolan ingelesez egiten dugu eta pena handia ematen dit garifuna ahazteak", dio garifuna museoan mutiko batek. Dangrigatik irten eta herri txikiagoetan bizi-bizirik dago hizkuntza, baina oraindik ere etxerako eta kalerako baino ez da, ezin inon idatzita ikusi. Eskolarik ere ez dago, ahozkoa da nagusiki, telebista eta irratietan erabili arren, eta punta bezalako musikaren oinarrian egonda ere. Aldaketak urte gutxian gertatu dira: duela hamar-hamabost urte asfaltorik eta sarri argindarrik gabeko herrixkak ziren, egun hobekuntza horiekin batera turismoa eta ingelesaren beharra indartsu sartu da.
Guatemalan Livingstone herrian bakarrik daude garifunak, baina magiaz beteriko herria da: hizkuntza barra-barra entzuten da eta elizen eta sekten indarrak ez du lortu oraindik garifunen sinesmen eta ohiturekin amaitzerik. Beste horrenbeste Nikaraguan, gainontzeko komunitateetatik bereizita dauden Pearl Lagooneko herrietan, Bluefieldsetik ez oso urrun. Hizkuntza ia galduta dago, baina Kensy Sambola ikerle gazteak gogoratu digunez "argi bereizten dugu gure burua auzo kreoleengandik (esklaboen ondorengo beltzak, Jamaikatik etorritakoak asko), euren hizkuntza hartu dugun arren". Karibeko herri gehienak ez bezala (miskitoak, kreoleak, eta beste herri txikiago batzuk), garifunak sandinistak izan ohi dira, iraultzarekin herri gisa aitorpen izan baitzuten. Egun, lortu dute eskolan garifuna hizkuntza irakastea eta berreskurapenerako lehen urratsak egitea.
Garifuna gehienak Hondurasen daude, eta han daukate indar handiena, baina baita zatiketa ere. Gobernutik eta Gobernuz Kanpoko Erakundeetatik diru asko jarri dute garifunen etorreraren 210. urteurrena ospatzeko, garifuna elkarteek berriz, dirutzaren atzean interes ezkutuak eta komunitateak itotzeko asmoa dagoela salatu dute.
Hondurasko Karibe ia osoan daude garifunak, Omoa (Guatemalatik hur) hasi eta Moskitiaraino, Roatan uharteko lehen bizilekua izan zen Punta Gordan barne. Azken horretan egin da egunotako ekitaldi garrantzitsuenetakoa, 1797ko apirilaren hamabiko lehorreratzea antzeztuz.
Herri borrokalari bezain alaia da garifuna. Telako badia ederraren mendebaldean dagoen Triunfo de la Cruz herri zoragarriraino asfaltatu gabeko bidea iristen da, laster kostako autobidea egiteko asmoa badago ere. "Costa Garifuna" izeneko egitasmoaren barnean aurreikusitako lanetako bat da, komunitate gehienek mesfidati ikusi arren: ondotxo dakite Yukatango Riviera Mayak zer daukan maiatik eta zer ekarri dion bertako biztanleriari. Panchy ostatua nazioarteko hotel handien beste muturrean dagoen etxola multzoa da: hondartzan bertan sei euroan eraiki ditu herriko familia batek hainbat herritarren laguntzaz. Panchyk berak bilobari Irati deitzen diola iruditu zaigu, eta ez gabiltza oker: Aurizberriko frontoiko tabernan egon da lau urtez lanean, eta alabari izena proposatu zion.
Herritarrek ez diote muzin egiten turismoari, sasoia hurbil dago eta goizero eurek garbitzen dute hondartza, baina eurek antolatuta eta euren onurarako den turismo mota gura dute, ez lurrak kendu eta hotel handien mesederako lan esku merkea eta folklore hutsa diren behargin bihurtu. Eta borroka gogorra izan da Tela inguruan, azken urteotan enpresario handien menpe diharduten paramilitarrek lau lagun hil dituzte, 2006an bertan azken biak. Errepresioaren beste aurpegi bat bizi izan zuen Alfredo Lopez Ofranehko (Hondurasko Beltzen Anaitasunerako Erakundea) kideak: zazpi urte eman zituen preso narkotrafiko salaketa faltsu baten ondorioz, eta Gorte Interamerikarrak Hondurasko estatua zigortu du kasu honengatik.
Lanpetuta dabilela-eta goizeko seiak eta erdietan jarri dugu hitzordua Triunfoko hondartzan. Irratia dute arma garrantzitsuenetakoa interes espekulatiboen aurrean, eta hainbat garaipen garrantzitsu lortu dituzte azkenaldian. Tela udalak inposatutako patronatua (kontzejuen antzeko udalen azpiko egiturak) onartu ez eta herritarrek hautatutako patronatuak lurrak atxikitzeko deia egin du, badiaren beste aldean iruzurrez saldutako lurrekin jazo zena ez errepikatzeko. Hotel handiek hartu dute lur hori, bost axola babestutako parke nazionaleko lurretan egotea. "Okerrena, ingurumena zaintzeko sortzeko elkarteak ere erosi dituztela, nola ulertu bestela horrelako triskantzetarako baimena ematea, eremu naturaletan hotelak eraikiz eta beti bertan ibili izan garen biztanleoi sarrera debekatuz?"
Lurren legea garaipen garrantzitsua izan zen, zenbait lekutan multinazionalek garifunen lurrez jabetzea lortu badute ere, ezkutuko maniobrei esker. Miami da Tela badiaren ekialdean ageri den azken herria. Etxe guztiak garai bateko material naturalez eginak dira, eta Karibe itsasoaren eta Micos aintziraren arteko lur-eremu estuan dago, baina datozen egunotan dira inguruan ehunka logelako hotela eraikitzen. Badiaren beste aldean ageri da Triunfo de la Cruz. Apal bezain harro, besoak zabal-zabalik hartzen ditu bertaratzen diren kanpotarrak, borondate onez joanez gero, turismoaren onurez jakitun, baina interes arrotzei eta euren paradisua arriskuan jartzen duen orori aurre egiteko prest.
Garifunen exodo ezezaguna
1797an Karibeko Roatan uhartera heldu ziren britainiar armadako ontziak. Bi mila gatibu beltz zekartzaten, aurreko urtean menperatutako etnia berezi batetik bizirik iraun zuten azken pertsonak. Laster Amerika Erdialdera pasa ziren gehienak, eta itsasertzean herrixkak sortu zituzten, Belizetik Nikaraguaraino. Milaka laguneko nazioa dira gaur egun, hirurehun milatik gora Amerika Erdialdean, eta AEBetan beste asko. Egunotan gogoratu dute garifunek exilio behartu hura.
Garifunen historia ez da ez 1797an ez Hondurasen hasten, ordea. Karibe itsasoaren beste aldean, Antilla Txikietan sortu zen herri berezi hori. Idatzitako agiririk ez badago ere, badirudi 1635 inguruan (XVII. mendeko beste data batzuk ere eman izan dira) esklabo-ontzi bat hondoratu egin zela, historia ofizialak naufragioa dakar, baina badira horren atzean afrikarren matxinada ezkutatzeko asmoa ikusi dutenak ere. Kontuak kontu, bertako biztanleek Yurumein eta kolonizatzaileek San Vizente deitu dioten uhartera iritsi ziren, eta han, hasierako borrokaldien ostean, Europan karibe izenez ezagutu diren indigenekin bat egin zuten. Euren buruei kalinagu edo kalipuna zeritzen, hortik garifuna (plurala garinagu) izena eta azken urteotan karibe hitza baztertu eta jatorrizko berbak hartzeko asmoa. Zer dela eta? Karibe hori kanibal sortzeko erabili baitzen, hartara zapalkuntzarako justifikazioa izan zedin.
Afrikarrek eta indigenek uharte hartan bat egin zuten, beraz, eta haraino iritsi ziren auzoko uharteetatik ihes egindako esklaboak ere. Batzuen eta besteen ohiturak nahasi ziren, Orinocoko kulturak eta sineskerak Afrika mendebaldekoekin batu ziren, hizkuntza amerindiarra hartu zuten afrikarrek euren ekarpena eginez, eta dantzak eta danborrak sartu zituzten, Antilletan bakarrik gerta daitekeen nahasketa bitxia sortuz. Hala, mende eta erdian tinko eutsi zieten frantses zein ingeles asmo kolonizatzaileei, eta potentzia horiek aitortu ere aitortu zieten uhartearen zati handi baten jabetza. XVIII. mendearen amaieran itun horiek betetzeko babes handiagoa ematen zieten frantsesen aldean lerratu eta ohi denez azkenean europarren arteko hitzarmenak ingelesei eman zien uhartea. Gerran Satuye (Chatuye ere idatzi da) buruzagi handia hil zuten, Duvalle anaiak mendian borrokan jarraitu bazuen ere, garaitu egin zituzten azkenean 1796ko ekainean. Ia bost mila garinagu hartu zituzten gatibu eta Balliceaux uharte idorrera eraman zituzten, britainiarrek ontzi nahiko ekarri eta Roataneraino deportatzeko. Azal argieneko garifunei utzi zieten Yurumein edo Saint Vincent uhartera itzultzen, eta euren ondorengoek han jarraitzen dute, hizkuntza galdu arren; azken hamar urteotan oso harreman estuak landu dituzte Saint Vincenteko eta garifunak dauden herrialdeetako gobernuek, Belizekoak batez ere. Lau mila gelditzen ziren bizirik 1797ko otsailean deportazioari ekin ziotenean, erdiak baino ez ziren iritsi Roatanera. Egun, hirurehun mila inguru dira. Mende bitan gehien hazi den nazioa izan da, zalantzarik gabe.
Roatango Punta Gordan utzi zituzten britainiarrek (gutxi batzuek han jarraitzen dute oraindik), baina kontinenteko agintea zeukaten espainiarrekin ituna egin ostean, maiatzerako Trujillon lehorreratu ziren garinaguak. Genozidioaren eta piraten erasoen ondorioz ia hutsik zegoen Hondurasko kostaldea; espainiarrek gustura hartu zituzten britainiarren aurka borrokarako prest zegoen herri hura. 1802rako espainiarren aurka ere matxinatu ziren, horratik, nazio borrokalariak ez dio alferrik eutsi gaur arte euren hizkuntza eta kulturari. Danborrak sinbolo berezia du garinaguen artean: esklabo izan diren afrikar gehienek galdu duten tresna da, musikarako ez eze hainbat errito eta borrokatarako erabiltzen baita.
Garinaguak itsasgizon iaioak izan dira mendetan (emakumea etxeko lanak eta nekazaritzaz arduratu izan da), baita XX.ean ere AEBetako ontziak Amerika Erdialdean agertu zirenean banana-negozioari ekiteko. Marinel joandako garifuna haiek zabaldu zuten atea, eta gaur ia ehun mila dira Ipar Amerikako garifuna komunitatea osatzen dutenak.
Reality showek ezkutatzen dutena
Espainiako Telecinco katea egunotan hasi da Supervivientes programa iragartzen. Herrialde horretan ospe apur bat duten lagunak diru truke joan izan dira lehenago ere munduko uharte batera, kameren aurrean biziraupen programa egiteko. Inork ez du azaldu ordea zer dioten uharteotako biztanleek. Hondurasko Karibeko parajerik ederrenetakoa dira Cayos Cochinos izeneko uhartetxoak. Gehienetan ez da inor bizi, baina badira arrantzale-herrixka garifunak. Ustez babesa ekarri behar zien parke nazionalaren aitorpenak kaltea eta galera baino ez die ekarri, horratik, eta telebista-programek estaturako dirua utzi arren, bertako biztanleentzako mehatxua eta debekua baino ez dakar. Hala gertatu zen iazko udazkenean lehenengoz telebista kate bat Cayos Cochinosera joan zenean: Italiako RAI izan zen, eta Parlamentuan Berdeen kexa ere izan zuen programak, garifunak armaz bota baitituzte betidanik arrantzan egon diren lekuetatik. Ez da horrelakoak gertatzen diren lehen aldia, horrelako programen atzetik dauden produktorek eta kateek ondo begiratzen baitute diruari baino erreparatuko ez dioten gobernuak dituzten herrialdeetan egotea uharte galduak, bertan egindako triskantzez galderarik egon ez dadin. Dominikar Errepublikan haitzuloetako landaredia suntsitu eta taino indigenen petroglifoak kaltetu zituzten, eta Cayos Cochinosen urpeko kable kutsagarriak erabili zituzten italiarrek, dortoken errunaldiaren sasoian gainera.
Cayos Cochinos AEBetako Smithsonian Institute-ak erosi zuen, eta 2001etik WWF elkarteak darama artxipelagoaren administrazioa. Garifunen arrantza eta urpekaritza tradizionala eragotzi eta kanpoko arrantza industriala bultzatu dutela salatzen du Ofraneh-k. Lilian Carol Rivasek salatzen duenez, “WWFk plan berria diseinatu du Cayos Cochinoserako, eskuzko arrantzaren zonaldeka bereiziz eta egoera horrek giza-eskubideen urraketa gehiago ekarri dituelakoan gaude. Badira aurrekariak, Indar Armatuetako kideek arrantzaleei eta urpekariei eraso diete eta inoiz ez dituzte ikertu (...), iaz komunitateak Cayo Chachauteren desmilitarizazioa eskatu zuen, eta presioaren eraginez, odol isurketa eragozteko Hondurasko estatuak 2006 osoan egon zen soldadu-destakamendua atera zuen handik.
Inkongruentzia handiena iazko irailean reality show baterako parte hartu zuen italiarren taldea izan zen. Erabateko esklusio eremua den Cayo Paloman egon ziren, ordura arte edonolako esku-hartzea ekidin den lekuan, dortokek errun dezaten santutegia baita. Reality show-a grabatu zen hiru asteak ziren hain zuzen ere errute aldian izan ziren, eta ondorio katastrofikoak izan zituen dortoken erreprodukzioan. Hamar urtez debekatu zaie garifunei leku horretan lur hartzea, uhartea babesteko neurriak argudiatuz”
