Gangartuta daude

Poza ezkutatu ezinik dabiltza. Gogorra egin zaie lehen agintaldia, baina zeinen gustura orain. PPk bete zuen polizia gaiztoaren rola urratsik ez egiteko aitzakia izan zezan Espainiako gobernuak. Estatu-arazoen mutur biak neutralizatuta, krisia datorrenean --herritar xumeei erasaten dien benetako ekaitza-- oposizioaren izeberga bere kasa ari da urtzen.

Iparreko gerrari ere aspaldi hartu zioten neurria. Ardanzaren sasoiak aipatu zituen Patxi Lopezek. Iraganeko formulek gutxitan daukate arrakastarik ilusioa piztu gura denean, mitxelinei keinua egin arren. Kontua da ia inork ez dakarrela ideia berririk.

Ibarretxe ari da hitza betetzen, alderdiko traidoreen gainetik. Baina badaki «Euskadi ez da Espainiaren menpeko zati» dioenean ez dela egia. EAE Espainiaren menpe dago, eta bera Espainiako erkidego bateko presidente autonomikoa baino ez da. Asko gara, bere alde bozkatu gabe, Euskal Herriko lehendakari nahiko genukeenak. Eskoziak bezala argi eta garbi independentziaz bozkatzen duen herrialde bateko buru. Euskal Herria Espainiaren menpeko zati ez izatea benetan gura badu, laguntza handia izango du alderditik kanpoko milaka lagunen aldetik.

Osterantzean, badakite zer dagoen. Gozatu ederra PSOEk, beste guztien urduritasuna ikusita. Bai han, bai hemen. Mitxelindunei eta abenturazaleei eutsi guran, denak Sabin Etxetik ihesi. Lopezengana batzuk, etsipenaren abstentziora besteak. Disidentzia preso. Eta gerra, atentatu-gaitzespen-polemikatxo-atxiloketa-tortura-atentatu koordenadan, PSOEk inork baino hobeto dantzatzen duen erritmoan.

«Negoziatu? Ezta bertan errenditzea ere! Zer egingo genuke barbarorik gabe?»

GALik ere ez dute behar. Kontuak atera.

Moncloara (eta Martutenera)

Esaten zuten legez kanpo utziz gero Euskal Herria surtan lehertuko zela, eta hara, zer gertatu da? Ezer ez». Garrantzitsua da erabakiek zein protesta eragiten duten, baina kasu, horren ifrentzua ere bai baitago. ETAren azken hilketaren aurka protestatuz kalera irten diren apurretik antzeko zerbait ondorioztatuko dugu? Egur gehiago iragartzen duten topiko negatiboak bazter utzi behar dira. Batzuk eroso mugitzen diren tortura-atentatu-kondena espiralean murgildu gara bete-betean. Gidoi beltzaren hurrengo kapitulua argi dago: badakigu zer datorkion berdeen eskuetan jausten den hurrengo euskaldunari. Eta haren aurka egiten duten bakarrak, giltzapean.

Mezu positiboen artean, EAEko lehendakariaren planteamendua tatxarik gabea da itxuraz: ETArekin berba egindakoa, zelan ez egin herritarrek hautatuarekin? Baina argi erantzun diote: zuekin gauza batzuei buruz egiten dugu berba, eta besteekin beste batzuez.

Mundua berriz ere biolento-demokraten artean banatu gura dutenek Madrildik etxe bereko gela desberdinetan ikusten dituzte abertzaleak, izan biolento zein demokrata. Badakizue, arbolak eta intxaurrak, bost axola trikornioak omentzen badituzue. Onartzen dute EAJk eraiki, ETAk suntsitu leloaren gezurra: tamalez, armarik gabe gaur ez legoke ez estatuturik ez ezer. Espainiak noiz eta zer eman du musu-truk?

«Ibarretxeri emanez gero, ETArentzat ezer ez da geratzen». Hori bera dio lehendakariak, nolabait, «guri emanez gero, ETAk ez luke aitzakiarik». ETAk ere bat egingo lukeelakoan nago, bost axola nori onartu gutxieneko demokratikoa, onartzea da gakoa. Sinetsi gura dut Ibarretxe horren bila ari dela, baina borondatea baino gehiago beharko du Rubalcaba Martutenera joan dadin.

«Zenbat gehiago» da gidoian datorren galdera.

Galdu da livoniera

Baibak idatzi dit asteon. Bera izan zen Letoniak independentzia eskuratu eta gutxira pasaportean «livoniar» naziotasuna agertzea lortu zuen lehena. Ordutik beste berrehun lagunek daukate detaile hori pasaportean. Europa ekialdean oso ondo desberdintzen baitira estatuko herritar izatea eta bakoitzaren naziotasuna, izan zaitezke Letoniako herritar eta errusiar edo livoniar naziotasuna eduki. Madrilen gutxik ulertzen dutena ez da kontraesana, Espainiako herritar izatea baina beste naziotasun bat edukitzea.

Naziotasuna aitortu arren, banekien azkenetan zela livoniarren hizkuntza. Baibak ere berba batzuk baino ez dakizki. Bere ama zen livoniarren lurraldean geratzen zen azken hiztuna. Eta ezagutu gura nuen galdetu zidan duela urte eta erdi hara joan nintzenean. Kolka herrixkako kosta-lerro amaigabe hartan Valda Suvcane elkarrizketatzea lanbide eder honetako esperientziarik zirraragarrienetakoa izan zen. Berriz ikusi dut grabazioa egunotan. Agur egin digu euskaldunoi livonieraz, eta gerra aurreko livonieraren indarraz eta geroko gainbeheraz mintzatu da.

Baibak ama hil dela esan dit. Ama itzali zaio alabari. Europak beste hizkuntza bat galdu du, XXI. mendean desagertzen den lehena. Valdarekin livoniarren ondarea desagertu da Livod Randatik, Livoniarren Herritik.

«Ez da geratzen livoniera hiztunik Kolkan edo Livoniar Kostan. Gaixo dagoen gizon zahar bat dago Liepajan, agian hain ondo ez dakiten beste bi Ventspilsen eta kito. Rigan badira ikasi duten gutxi batzuk, jatorrizko hiztunik ez. Baina livoniera erabat hilda dago».

Erabileraren gezurra

Jaramonik ez, Katalunian bezala lau katu dira, eta geuk geurea», pentsatu nuen euskararen aurkako guraso taldea analfabetismoa bultzatzeko kanpainan hasi zenean. Tamalez, babes sozialik gabeko lobby-ak milaka euskaltzale isilen borondateak baino indar mediatiko handiagoa dauka. Eta tarteka euskararen aholkulari omen direnen bultzada paregabea jasotzen dute. Txantxetan ari zirela otu zitzaidan, nahiago hala balitz. Baina ez. Euskararen Aholku Batzorde ei diren Euskara 21 taldeko oinarrizko egitasmoan irakurtzen dugunez, hizkuntza eskubideak ez betetzea arazoa izan arren (bai, baina...), euskararen erabilera txikiak erakusten ei du orain arteko bidearen okerra. Ondorioa, betikoa, malgutasuna.

Diagnostikoan zehatz ibili arren (aspaldi ari gara egoeraren diagnostiko horrekin), Euskararen Aholku Batzordea errebisionista antieuskaldunen aldera lerratzen da errezeta ematerakoan. Ez dut sinesten batzorde horretan dauden guztiek testuarekin bat egiten dutenik, eta bai lehendik ere Euskal Herriko egunkari espainoletan antzekoak idatzi du(t)en(ar)en eskua dagoela atzean. Hara zenbait paragrafo esanguratsu:

«Erabilera da giltzarria, eta herritarrak dira, gara, protagonistak. Herritarron bizikidetza orekatua, aberatsa eta sendoa eraikitzea da edozein gizarte aurreratu eta demokratikoren helburu nagusia. Bizikidetza horretarako behar dugu euskara, eta bizikidetza horren protagonista bakarrak direnak dira euskarari ororen gainetik behar duen erabileraren hauspoari eragin diezaioketenak: herritarrak, hain zuzen ere. Horregatik da beharrezkoa euskararen aurrerakada euskal herritarren gogo, ahalmen, borondate eta aukeren ikuspegitik ere aztertzea».

Tranpaz jositako paragrafoa da. Administrazioak lan handia egin du, eta herritarrok ez gara neurrian ibili, antza denez. Euskara babestu dute, baina askorik erabiltzen ez denez, irakurketa bakarra dauka horrek: herritarrak motelago ibiltzeko ari dira eskatzen.

Euskararen erabilera baloratu daiteke Azpeitian edo Lekeition, biztanle gehienek biak dakizkiten eremuetan zein darabilten ikusteko. Ehuneko 10 edo 15ek baino ez dakitenean, ordea, horietako askok borondatetsu ikasita baina ama-hizkuntza duten gaztelera baino okerrago jakinik, harritzekoa ote erabilera ehuneko 1en bueltan ibiltzea?

«Ikasketak euskaraz egiten dituzten ikasleetariko askok ikasgelatik jolastokira pasatzen direnean, euskara osorik edo partez albora utzi eta gaztelaniaz egiten dute jolas. Duela 25 urte gutxi ziren, oso gutxi, ikasketak euskaraz egiten zituztenak; orduan, ordea, euskal hiztun izanik ikasketak gaztelaniaz egiten zituzten askok ikasgelatik jolastokira pasatzen zirenean gaztelania utzi eta euskaraz egiten zuten jolas».

Ondorioz, argi dago: berariaz dihardute euskararen aurka umeek erdaraz, euskarazko inposizioaren aurkako erreakzioa da. Ez ba. Erabileraren apala ez da porrotaren seinale, eskatzen duten elebiduntze progresibo horren errealitatea baino. Orain hiru hamarkada erdaldun izatera kondenaturik egongo zen belaunaldiaren zati bat euskararen jabe da gaur egun, guraso erdaldunek euskara hautatu dute seme-alabentzat. Errazkeriaz, erdaraz egiten dute askok, baiki. Hizkuntza komunikazioa izanik, errazenera jotzen dute askok, eta hori erdara dute. Baina belaunaldi baten familia erdaldunetatik seme-alaba euskaldunak irten dira, eskolarako bakarrik erabili arren. Erdaltzearen tendentziaren etena bera ere asko izan da. Ama-hizkuntza erdara duten euskaldun horiek hurrengo belaunaldiari zer transmitituko dioten da erronka. Eskolan bakarrik euskaldunduek, kalean errazkerian erdaraz dihardutenek, seme-alabei euskaraz egingo ote diete? Bi belaunalditan jauzi handia litzateke, gero. Kontua da erdaraz bizi diren horiek seme-alaben lehen urteetan euskaraz egitea gerta litekeela, baina guraso bien arteko hizkuntza gehienetan (lehen umearekin eta hasieran agian ez baina gero...) erdara izatea. Eta hala ez balitz, eta kontzientzia berreskuratuta etxean euskara hutsez ibilita ere, ez da aski etxeko eta eskolako hizkuntza bakarrik izatea. Herri txiki euskaldunetan, eskola eta etxea erdaraz zituzten etorkinen seme-alabak natural samar euskaldundu ziren, euskara hutsezko inguru sozial egokia izan zutelako. Gaur aurkakoa gertatzen da leku askotan. Egin kontu, esna ematen ditugun eguneko hamasei orduetatik hiru baino gehiago telebista ikusten ematen ditugu (% 20), eta hogeitaka kateetatik bakarra da euskaraz. Erdara etxe guztietan dago. Adibide bat baino ez da, gutxiago barik gehiago egin behar dela argi uzten duena.

Erabileraz arduratzea, orain oraingoz, luxua da Euskal Herriko eremu gehienetan. Areago, probokaziotzat hartu baina, zer ardura du euskara erabiltzen den? Euskalduntzea barik elebitasuna helburu delarik, behargin elebidun horien eskubide ere bada gura duten hizkuntzan aritzea. Gurago nuke, noski, euskaraz balebiltza, baina arazoaren zati txikia da erabilera. Bestea da okerrena: hemen euskaraz ez dakienak ez digu uzten euskaraz egiten. Benetako elebitasunean ez legoke arazorik bakoitzak gura duen horretan aritzeko, eta hori da legeak agintzen duena eremu publikoan. Erabileraz ez dio ezer, baina administrazioaren erabiltzaileoi -biztanle guztiei alegia-, mende laurden eta gero malguago jokatu behar dugula esatea aurpegian barre (edo okerrago, irain) egitea da. Egoista izango da, baina nik neurea ahalbidetzea gura dut. Utzidazue euskaraz bizitzen eta bost axola zu euskaraz, espainolez edo swahiliz zabiltzan. Kontua da euskaraz ez badakizu ez didazula niri uzten. Eta hori da oraindik gertatzen dena.

Orain artekoak malgutu behar ei dira. Inposizioak gura denaren aurkakoa ekar dezakeela diote. Horra gezur handia. Hizkuntzetan, inposizioak emaitzak eman ditu beti. Besterik da hori zilegi edo etikoa den. Garbiketa etnikoek horien egileek gura duten emaitzak dituzte, baina ez dira zilegi, bistan da. Hemen noizbait euskal herritartasuna onartuko balitz ere (citoyen(ne)/ciudano/a zentzuan) ez dirudi herritartasun hori lortzeko hizkuntza eskaria ezinbesteko egingo genukeenik, herrialde baltikoetan (eta Espainian, eta Australian, eta Frantzian eta...) egiten duten legez. Baina debekuek, betebeharrek eta zigorrek ondorioak dauzkate, zelan ez dute izango bada? Areago, zertarako arautu ezer, zertarako aitortu euskaldunoi hizkuntza-eskubideak, horiek ukatzea doan bada, araua bete zein ez berdin-berdin bada?

Euskal Herria jendea limurtze hutsez, euskara zeinen cool eta guai-a den esatearekin ez da euskaldunduko. Bide «gogorrak» 25 urtean edo «leunak» 75ean euskalduntzea ekarriko balu, onargarria litzateke bigarrena, trauma handirik ez sortzeko. Baina hizkuntza aldaketak nolabaiteko trauma eragin behar du ezinbestean, aspaldi abiarazitako prozesu historikoari buelta emateko, historikoki milaka euskaldunek jasan duten gutxiespen, bazterketa eta errepresioaren aldean oso txikia izango bada ere. Osterantzean, hil kanpaiak atzeratzea baino ez da. Eta hala balitz, arrazoi dute antieuskaldunek, dirutza ari gara alferrik xahutzen. Helburua euskara erabat normaltzea ez bada, bere txikian eslovenieraren, letonieraren edo malteraren pare egon dadin, ez du merezi ahaleginak.