Eskoziaren ondoren, nor?

XXI. mendean hiru estatuk lortu dute aulkia Nazio Batuen Biltzar Orokorrean: Ekialdeko Timorrek (2002), Montenegrok (2006) eta Hego Sudanek (2011). Beste hiruzpalau herrialdek independentzia aldarrikatu dute, baina onarpen osorik ez, eta ez daukate ordezkaritzarik NBEn. Kosovo da ezagunena, estatu gehienen onarpena daukana, baina asko dira onartzen ez dutenak oraindik. Asteazkenean galdeketa antolatu dute lau serbiar udalerrik: «onartzen dituzu Kosovoko errepublika deiturikoaren erakundeak?». Denak dituzte aurka, albaniarrak ez ezik, baita Brusela eta Belgrado bera ere, Europako Batasunean sartzeko oztopo direlakoan. Europa Hegoekialdeko Egonkortasun Itunerako koordinatzaile ohi Erhard Busek izan da denek buruan dutena adierazi duen bakarra: partizioaz, estatuaren zatiketaz negoziatzen hasi beharko lukete Pristinak eta Belgradok. Kosovo iparra Serbiara itzuliko litzateke, eta Serbiaren menpe dagoen Presevo albaniar harana Kosovora. Akordioa lortuta, mundu osoko errezeloak jausiko lirateke, Kosovo NBEn sartuko litzateke eta Serbiak EBrako argi berdea jasoko luke. Are garrantzitsuago, bateko eta besteko herritarren borondatea beteko litzateke.

Baina horrek mugak aldatzea dakar, eta halako dardarizoa dute batzuek horrelakoa irudikatze hutsarekin. Mundu hispanikoak dauka nabarmenen muga zurrunen, eta aberriaren defentsa sutsuaren jarrera hiperbolikoena. Guatemalak ez zuen Belize britainiarra onartu, Venezuelak Guyanako lurraldearen erdia baino gehiago aldarrikatzen du, eta Malvinak edo Falkland uharteak berriz daude titularretan. Buenos Aires Londres baino hurbilago dute, baiki. Baina britainiarrak dira biztanle guztiak, Argentinarekin inongo loturarik gabe. Motibo gehiago leukake Espainiak Gibraltar aldarrikatzeko. Baina ez dira hamar urte horretaz galdetu zutela, eta Espainiari ezetz esan zion herritarren %98k. Argi esanda: Espainiak ez du kilometro bakar bat lortu bertakoen borondatez. Ingalaterraren inperio erraldoiaren ondorio dira kolonia zahar horiek, baina duela hiru mendeko gerra batek argudiatu ote dezake egungo biztanleen estatusa?

Pragmatismoz jokatu ohi du Londresek. Bermudak ez bereiztea ebatzi zuen 1995ean. Gibraltarrek antzeratsu 2002an. Malvinetako biztanleek nahi balute, berehala lirateke argentinar. Eta Eskoziaren ondoren Ipar Irlandak Hegoaldeko errepublikarekin batzeko txanda dela jakinarazi du Martin McGuinnessek. Ez dute espanturik egin unionistek ere, beldur handiagoa diote orain Eskoziaren independentziari. Eskoziar sustraiak dituzte, ez ingelesak, unionista askok. Eztabaida luze doa. Denek dute argi Westminsterren baino hobeto egiten dituztela gauzak etxean. Eta Eskozia gabe, Ingalaterrak bostehun diputatu izango ditu 550 aulkiko Parlamentuan. Zein leku luke Galesek horrelako Erresuma Batuan? Galesko abertzaletasuna hizkuntzan oinarritu da historikoki, Eskoziakoa ez bezala. Eta paradoxa horri aurre egin behar dio: galeserak independentzia behar du, baina galeseraren aldarrikapenak ez dakarkio botorik Hegoaldeko industrial eta ingeles-hiztunean. Man uhartea aspaldi da burujabea, eta «guk ere bai» esan berri dute independentistek. Kornuallesek ere Ingalaterrako konderri izateari utzi eta bereizitako herrialdea izatea eskatzen duten abertzaleek geroz eta babes handiagoa daukate (baita Plaid Cymruren sostengua ere).

Eskoziak ilusio handia piztu du Europako hainbat herritan. Eta Euskal Herrian? Jeltzale bat baino gehiago liluratu da, zer esan abertzale suharragoez. Eskozia eta Euskal Herria dira independentziaren aldeko faktore gehien dituztenak, Karlos III. Unibertsitatearen ikerketaren arabera. 2014 Eskozia bada, 2016 Euskal Herria? 2018? Paradoxikoa dirudi, baina Independentistak Sareko kide batetik iritsi da ur hotza, «Benetan uste dugu independentziaren atarira iritsi garela?» zioen duela astebete. Lurraldetasuna omen lehentasun, «subjektua osatu eta indartu behar dugu euskal herritarrok eta katalanek, beste urratsik eman aurretik». Katalanek jaramon gutxi egin diote, eta prest dute Biltzar Nazionala, martxoaren 10ean aurkezteko eta 2014ko independentzia prestatzeko. Ondo dakite, dena ala ezer ez galdetzean, ezer ez izaten dela ia beti. Eskoziako olatua har lezakete Irlandak, Faroe uharteek, Kataluniak zein Groenlandiak. Baina ez Euskal Herriak, independentistek eurek onartzen badute oraindik ez dela unea. 1991ko olatua joan zen, eta 2014koa ere lehorretik ikusiko ei dugu, ontzia noiz beteko zain, duela bost mendeko batailak gogoratzen.
BERRIAn argitaratua

Galdetu eta galdetu

Eskoziako independentismoak ez dauka Euskal Herrikoak baino babes handiagorik. Eskoziako autonomia ez da Euskal Autonomia Erkidegoak daukana baino handiagoa, eskumenei begira. Eskumen horien artean, ez daukate, ez Eskoziak ez Euskal Herriak, estatuko egitura juridikoa aldatzeko botererik. Ez Gernikako Estatutuan, hain gutxi Foru Hobekuntzan, baina ezta Eskoziako devolution-ean ere, Scotland Act-ak ez dakar erreferendum konturik, areago, Westminsterri dagozkio auzi konstituzionalak. Jon Fernandezen kronikan, halaxe gogorarazten zigun atzo Ruth Davidsonek, Eskoziako Santiago Cerverak, Edinburgoko Antonio Basagotik, baina ñabardurarekin: Eskoziak alde egin nahi badu, hark erabaki behar du hori. Horixe da kontua, erabakia eskoziarrek hartzea, ez auzitegiek.

Neronek orain egin bezala, askok alderatu dute/dugu Erresuma Batuko Alderdi Kontserbadorea eta Espainiako Alderdi Popularra. Bien nazionalismo britainiar/espainiarra zalantzan jarri barik, baten izaera demokratikoa askoz handiagoa dela dirudi. Eta hala da. Baina aldea ez dago Espainiaren eta Erresuma Batuaren aldean soil-soilik. Oso desberdina izan da Euskal Herriko eta Eskoziako independentisten jarrera ere. Urteetan autonomia erkidegoa kudeatu duten jeltzaleengan anbiguotasuna izan da nagusi, alderdia sortu zen unetik gailendu ziren bi arimen orekan. Ezker abertzaleak Eskoziatik oso desberdina izan den estrategia eraman izan du halaber, Ipar Irlandatik hurbilago historikoki.

Erresuma Batuaren izaera demokratikoaren eta Turkiako tabu militaristen erdibidean egon da Espainia. Baita Espainiaren lurraldeko nazionalismoak ere. Katalanek Erresuma Batuan zeudela pentsatu zuten, eta PPk lehendabizi eta gerora alderdi horrek hauspotutako Auzitegi Konstituzionalak gogorarazi zien nork agintzen zuen herritarren borondatearen gainetik (horixe da kontua, eskoziarrek erabakitzea, ez auzitegiek).

Konstituzioa, auzitegiak, Turkian armada eta Errepublika laikoa legez, edozeren gainetik daude. Harresi gaindiezinak dira. Quebeceko bigarren erreferendumaren ondoren argitzen joan da testuinguru demokratikoetan zelan gauzatu behar diren independentzia erreferendumak. Lehen neurria, subjektua argia izatea (Euskal Herrian, izen hori daukan erakunde autonomo bakarra EAE da orain bertan), eta subjektu horretako agintariak herritarren borondatea galdetzea. Areago, agintea hartzen duenak argi uztea, Eskozian legez, berari botoa ematen diona eskualde autonomo hori estatu bihurtzeko erreferendumerako bozkatzen ari dela. Ezker/eskuineko euskal abertzaleek antzeko zerbait diote teorian. Laster erakutsi behar dute benetan ari diren Edinburgora begira, ala Madrilen aitorpen eske jarraitzen duten.

Madrilen jarrerak asko dauka senar matxistarenetik: nitaz maiteminduta egotea nahiko nuke, baina horretan limurtu eta zeinen guapoa den adierazi ordez, etxea ez uzteko mehatxatzen du, eta bikoteari etxetik alde egiteko gogo handiagoa piztu. Baina euskal abertzaletasunak ere harremana apurtzeko beldur eternalean dagoen bikotea dirudi: ez bakarrik bizitzeko beldurrez, menpekotasun kolonialean diren beste herri batzuek izan dezaketen legez, baizik eta bikoteak dibortzio eskubidea onartuko dion uste zozoan. Harremanak haustea dramatikoa da ia beti. Drama ahalik eta laburrena izan dadila, horixe da kontua. Ez espero abandonatzen duzunak irribarre egitea, zure argudioa ulertzea; horrek zurekin jarraitu nahi du, eta hari baimena ematea eskatzea zakurkeria ere bada harentzat. Oso ondo, hautsi harremana, baina ez espero ni bat natorrela esatea ihardetsiko dizu. Ze bere esku uzten baduzu independentzia, edo zure independentziarako eskubidea onartzea, bada ezetz esango dizu. Bost axola bikoteak zer dioen, dibortziatu nahi duenak dibortziatu eta kito, badira urte batzuk argi utzi genuela ez zegoela horretarako motiborik argudiatu behar.

Juan Jose Ibarretxe lehendakariak izan zuen Eskoziarekin antzekotasunik zeukan asmorik. Alex Salmondek baino bide orri luzeagoa prestatu zuen, baina B planik ez, Madrilen ateak ixterako. Ezker abertzaleak ere dozenaka proposamen, txosten eta egitasmo landu ditu. Azkenaldian, bere bidea aldebakarretik egiten ei dabilen sasoian, agerikoa du begia Madrilen. Besteak beste, autodeterminazioa eskatzeko aldarrikapen nekagarrian. Eskoziak ez du ezer eskatu. Londresek ere ez dio ezer aitortu. Edinburgok egingo duena iragarri du, eta kito. Ez du eskatu Londresek autodeterminazioa aitortzerik. Ez dio aitortuko, bestalde. Espainiak Euskal Herriari inoiz aitortuko ez dion bezala. Estatuak ez du onartzen horrelakorik. Baina demokratikoa bada, negoziatu egingo du independentzia asmo hori nola gauzatu daitekeen, eta printzipio demokratiko hori gailenduko da.

BERRIAn argitaratua

Letonia-Nafarroa-Txillardegi

2001ean Adios herriko (orduan Adiotz deitu behar genion euskaraz, gerora gaztelerazkoaren parekoa erabiltzea onartu du Euskaltzaindiak) galdeketaren albistea egin nuen, Euskal Telebistako albistegietan. Uxue Barkos nuen editore, lanbide honetan konfiantza handienetakoa eman didan pertsona, beti zorrotz, beti euskaltzale.

Azken orduan agindu zidan Izarbeibarko udalerri haren berri ematea. Herria eremu ez-euskaldunetik mistoan sartzea bozkatu zutela uste dut (marka da interneten dena ei dagoen garaian duela hamar urteko albisterik ezin topatzea. Baina Egunkaria-ren absoluzio eta guzti, 1991-2003 arteko artxibo bikain hori desagertuta dago, liburutegi osoa erreta Iñigo Aranbarrik esan bezala). Kontua da, euskararen aldekoek irabazi egin zutela. Ez dakit zelan eman nuen albistea, baina gauza positibotzat hartu genuela bai. Biharamunean, Gara-k bestelako irakurketa egiten zuen: eskubideak ez dira bozkatzen. Hau da, gehiengoaren iritzia eremu ez-euskaldunean geratzea balitz ere, euskaldunek eskubideak izaten jarraituko lukete. Hau da, gehiengoak ez dauka gutxiengoari eskubideak ukatzerik.

Horixe ekarri dit gogora egunotan Letoniako kazetari adiskide batek esandakoak, eta Nafarroako Legebiltzarrean gertatu denak (eremu ez-euskalduna misto bihurtzeko proposamenari PSNk emandako ezetzak, PP eta UPNrekin batera). Txillardegi zenak aspaldi adierazi zuen herrialde baltikoetako bidea, independentzia lortu eta hizkuntza galdu zuen Irlandaren aurretik (hori Euskal Herriko paradoxa: euskarak estatua/independentzia behar du bizitzeko, baina independentziak erdaldunak —ere— beharko ditu, balizko galdeketan gehiengoa izateko). Estatu baltikoetako errealitatea, Letoniakoa batez ere, ondoen ezagutzen dutenetakoa da Asier Blas, eta ñabardura eta kritika ugari egin dizkio eredu horri. Aski interesgarria da Blasen blogean barneratzea, hizkuntza normalizatzeko ereduaren —eta balizko independentzia eta estatua eratzeari buruzko— porrotaren berri izateko. Datu soil bat: duela hogei urte independentzia lortu zuenean 2,6 milioi herritar zituen Letoniak, egun ez da bi milioira iristen. «Biztanleen % 25 baino gehiago galdu ditu, gerra gogor eta lazgarria sufritu duen herrialde baten datuak dira» argitu izan du Blasek.

Testuinguru hori ahaztu gabe, hizkuntzaren auzia berriz ere hizpide daukate Letonian. Eta errusiera ofizialtzea eskatzen duen erreferenduma egingo dute otsailaren 18an. Errusieraren aurkako neurriak gogortu ahala, eslaviar jatorriko herritarrak antolatu eta erreferendumaren aldeko 187 mila sinadura lortu zituzten. Letoniako zentsuaren %10ak (154 mila lagunek) erreferendum eskaera eginez gero, hala egin behar da. Ostiralean Auzitegi Gorenak galdeketa berretsi zuen, eta atzera bota eskuineko bi alderdiren eskaera, bertan behera gera zedin. Ez dago zalantza askorik emaitzari buruz: zentsuaren erdiaren botoak beharko lituzkete errusieraren aldekoek. Biztanleen ehuneko berrogei inguruk dute eslaviar jatorria, baina ehuneko hamabostek ez dauka herritartasunik (bote eskubiderik ere ez, beraz), besteak beste letonieraz ez dakitelako. Hala ere, letonieraz bikain dakiten milaka herritarren aurkako arrazakeriaren berri eman izan du Asier Blasek sarritan, eslaviar jatorria izan edo ezkerreko alderdietan (gehienetan bat datoz) aritzeagatik.

Bestelako politikak egon dira Lituanian, baita errusiar jatorriko biztanle asko dituen Estonian ere. Txillardegiren sokak merezi du jarraipenik, Baltikoko, Irlandako eta beste herrietako arrakasta eta porroten berri izateko. Baina hizkuntza-eskubideak eta herritarren borondatea ere aintzat hartu beharko lirateke. Duela 25 urte euskal eremuan sarturiko udalerri batzuetan zegoen euskaldun kopurutik gora daukate gaur eremu ez-euskalduneko zenbait udalerrik. Eta parlamentuek edo udalbatzek dena erabaki ordez, herritarrei hitza ematea ez da esperientzia txarra, norbere herria non kokatu erabakitzeko.

BERRIAn argitaratua

Eskoziako erreferenduma

Zer gertatu da duela hamabost urte autonomia txikienik gabeko, administratiboki lurralde ere ez zen Eskozia buruan jartzeko «independentziarako lasterketan»? Egin dezagun hurbilpen historikoa: 1979an atzera bota zuten autonomia proposamena; erreferendumean baietzak %51 lortu zuen, baina erroldako %32 baino ez zen, eta %40 behar zuen. Segidan, Margaret Thatcher lehen ministro bihurtuta, bertan behera geratu zen asmoa. Laboristak 1997an gobernura itzuli arte tiraderan gordeta egon zen egitasmoa. Baina Tony Blairrek hauteskundeak irabazi eta berehala egin zuten bigarren erreferenduma (bi galdera zeuden, Parlamentua sortzeari buruz, eta zerga-bilketaz). 1999an, Parlamentua eratuta, Westminsterrek botereak transferitu zizkion. Ordutik urratsez urrats baina etengabe egin du bidea: laboristei SNPko independentistek irabazi zieten lehen aldiz 2007an, eta gehiengo absolutuz iazko maiatzean. Ordurako independentisten ereduek hondoa jo zuten: Islandia eta Irlanda jarri izan zituzten adibide, baina horiek hondoratuta ere, Alex Salmonden alde egin zuten eskoziarrek.

Hizkuntza ez da berebiziko auzi izan eskoziar abertzaletasunean, Irlandan bertan baino nabarmen pisu txikiagoa dauka. Horretan alde dauka Eskoziak ez duela nazio elebakar ez «etnia bakarra» osatzen. Bi dira —gutxienez— Eskozia modernoko osagai etnikoak: Eskozia gaeliko zeltikoa da ipar eta mendebaldean (hori da historikoki abertzaleen eta memorian leku handiena daukana), hizkuntza azken 150 urteotan erabat murriztuta eta bizpahiru uhartetan soilik gorde duten arren. Eskozia hegoaldeak eta ekialdeak tradizio germanikoa dauka, anglosaxoia eta bikingoa, Ingalaterra iparrarekin bezainbat Feroe, Islandia eta Danimarkarekin harremanean. Eta abertzaletasunak asmatu du denak eskoziar sentiarazten, bata bestearen gainetik hautatzeak porrot nabarmena dakarkiola jakitun. Anglosaxoi zein zeltiko, eskandinaviar zein gaeliko, pakistandar zein nigeriar jatorriko, denak dira Eskoziako herritar. Nazionalismo zibikoa halabeharrez baliatu dute, etnikoaren aurretik. Lurraldeari begira, Eskoziak leku nabarmena dauka mapan, ez da eztabaidagai. Eta Holyroodeko Parlamentuari dagokion lurralde autonomo horrek bozkatuko du independentzia nahi duen. Nazionalismo zibikoak lurraldeko herritar guztiei zabaltzen die eskoziartasuna, baina lurraldea argi markatzen du halaber.

2014an Bannockburneko garaipenaren 700. urteurrenarekin bat eginda nahi dute abertzaleek erreferenduma. Unionistek, berriz, nazionalismo britainiarrak berehalakoan gora egitea espero dute, Londresko Olinpiar Jokoekin, eta olatu horrek behin-behinekoz uhin independentista ahultzea. Memoriak eta ospakizunak ere badute lekurik, ez dezagun ahatz, Mel Gibson maite gabe ere onartu behar da Braveheart-ek jarri zuela bere aletxoa.

Eskozia independente izango da, edo ez. Baina herritarrek hautatuko dute. Ez Londresek autodeterminazio eskubidea aitortu diolako, ez dago horren beharrik 2012ko herrialde demokratiko batean. Hau da, Londresek ez dauka ezer aitortu beharrik Eskozia independente izateko. Hauteskundeetan alderdi bakoitzak bere programa dauka, maiatzean irabazi zuenak independentziari buruzko erreferenduma agindu zuen. Orain bete behar du, eta ahalik eta bizkorren bete bezala diotso David Cameronek. Hori da dena. Herritarren hitza ez da bete beharrekoa. Baina legez lotzea baino garrantzitsuagoa da herritarren hitza betetzera behartuta sentitzea. Demokraziaren oinarria da elkarrekin edo bereizita bizi ahal izatea.

BERRIAn argitaratua

Galdetu eta galdetu

Iazko urtea independentzia erreferendum batekin hasi genuen. Handik urte erdira aldarrikatu zuen independentzia Hego Sudanek. Egunotan hilketen eta jazarpenen berri izan dugu. Nazio Batuen esku hartzea eskatu du Jubako gobernuak, eta hondamendi eremu izendatu du. Baina inori ez zaio burutik pasa lehengora itzultzea, Khartumek agintea hartzea. Droga gogorra da independentzia nonbait; inor gutxik nahi izaten du lehengoratu.

Aurten ere, estaturik gabeko bi lurraldek egindako erreferendum deialdien berri daukagu. Datorren hilerako antolatu dute Kosovo iparraldeko serbiarrek berena, Pristinako agintea —albaniarra; herrialdeko biztanleen %90 dira albaniarrak— onartzen duten jakiteko. «Kosovoko errepublikako erakundeak onartzen al dituzu Kosovo eta Metohijako iparraldean?», galdetuko dute. Eta ezetz esango dute, noski. Gauza da ba ote dagoen elkarrekin bizitzera behartzerik batera egon nahi ez duten bi herri. Eta Kosovoren adibideak badauka antzekotasunik Nafarroarekin.

Ekialdetik mendebaldera, Puerto Ricon ere estatusari buruzko galdeketa egingo dute azaroaren 6an, gobernadorea hautatzearekin batera —ordurako buruz jakingo dugu Mitt Romney eta beste hautagairen baten bizitza osoa, eta guztiz ahaztuta datozen asteetan orri ugari beteko dituzten Michelle Bachmann, Ron Paul, Rick Santorum eta beste hainbat. Artistak dira heroiak sortzen—. Auzia nahasiagoa da Ameriketan; egoera kolonialari dagokio. Bi galdera izango dituzte. Lehendabizikoa, estusa aldatu nahi duten ala ez. Aldaketa hautatuz gero, hiru aukera izango dituzte: estatu libre bihurtzea, erabateko independentzia edo AEBetako estatu bihurtzea —erabateko integrazioa—. Independentziak izan ohi du babes txikiena, eta integrazio osoak doi-doi ez du irabazi. Baina puertorricoarren erabakiak mugak ditu, Washingtongo Kongresuak eta presidenteak emaitza horiek nahieran erabil baititzakete. AEBek nekez onartuko dute herrialde behartsu eta latinoa bere barnean hartzea. Gerra Hotzaren logikan bazeukan funtziorik armada soldaduz hornitzeko, eta latinoamerikar gerrillen aurka. Egun, zama garestia zaio lau milioi lagun dituen uhartea. Paradoxikoki, independentista sutsuenek ere ez dute maite erreferenduma, auzi kolonialak deskolonizazio bidez konpondu behar direlakoan. Autodeterminazioan independentzia hautatzea zaila da metropoliarekiko menpekotasun handia dagoen kasuetan.

Independentzia auzia inon piztu bada, kurduen artean gertatu da. Pragmatismo politiketara modulatu izan dute azken bi hamarkadetan diskurtsoa alderdi kurduek. Bloke komunistaren erorketaren ondotik Ekialde Hurbileko mapak berriz marraztea ezinezko zela iritzita, egokitu zitzaien estatuek gutxieneko hizkuntza eta kultur eskubide batzuk onar zitzatela baino ez zuten aldarrikatzen. Iraken Anfal genozidioa sufritu ondoren lorturiko autonomian ere, berehala utzi zuten bazterrean independentzia, aliatu estatubatuarren lasaigarri.

Abenduaren 29ko Roboskiko sarraskiak —35 kontrabandista hilik— agerian utzi die kurduei ezinezko dela onartzen ez zaituenarekin bizitzea. Independentzia baztertu, autonomia baztertu, federalismoa baztertu, nortasuna aitortuta elkarrekin biziko diren errepublika eskatu eta errepresioa, atxiloketa eta sarraskiak baino ez dituzte hartu. Lehen, militarren gobernu kemalistak —Kemal Ataturken jarraitzaileak— zapaldu zituzten; orain, militar haiei aurre egin dieten islamistek. Ondorioa, antzekoa: heriotza eta ukazioa. Kurdistango bihotzean ere, nekazariei lurralde militarizatua ukatu ondoren ere, estraperloa beste bizibiderik utzi ez eta orduan estatubatuar hegazkinekin bonbardatzen dituzte. Lagun kurdu guztiek aitortu didate: «Ez genuen independentzia nahi, baina ezinezko da onartzen ez zaituenarekin bizitzea». Leyla Zanak —Sakharov sariaren irabazlea— «autonomia ez da aski» esan berri du. Irakek hondamendirantz hartu duen bideak ere kurduen independentzia grina hauspotzen du.

Esanguratsua Turkiako boterea daukan AKP alderdiko presidenteorde Huseyin Çeliken berbak: «BDP —alderdi kurdua— libre da Turkiaren zatiketaz edo sistema federalaz edo autonomiaz hitz egiteko. Parlamentuan demokratikoki egiten baduzu, armen itzalik gabe, askatasuna dago. Baina terroristak goresten badituzu, delitua egiten ari zara». Hurbilagoko kanta baten antza dauka, ezta? Antz handiegia, egia esan. Jose Luis Rodriguez Zapateroren zibilizazioen aliantzak fruitu gutxi eman ei du, baina kontrainsurgentzia taktika eta estrategia batzuk erraz pasa dira Madrildik Ankarara eta Euskal Herritik Kurdistanera.
BERRIAn argitaratua

'Ondo sorue mundu hau bixi gariena'

Erreferendum batekin hasi genuen urtea, erreferendumaren aldarria nagusitu urte erdian eta erreferendum deialdi batekin amaitu dugu. Bien bitartean, eskubide pertsonalak murriztutako erregimen autoritarioen aurkako euriak busti du 2011 osoa. Munduko herritarrek beren etorkizunaren jabe izan nahi dute. Eta aldarrikapen horretan pausua aldatuta harrapatu dute mendebaldea. Establishment-a lehendabizi, baina baita ustezko antinperialismoan ainguratuta herriez eta herritarrez ahaztu den ezkerra ere.

Mohamed Buaziziren martirioa geratuko da ziur aski Arabiar Iraultzaren pizgailu gisa. Ezin ahaztu Marokoren errepresioa, ordea, hilabete lehenago, Aaiun ondoko Gdeim Izik-en kanpatuta zeuden sahararren aurka. Abiapuntua bata zein beste izan, Tunisiako olatuak Ben Ali erauzi zuen urtarrilean. Artean arreta txikia izan zuen gure hedabideetan ia azkenera arte. Hego Sudanen erreferendumari garrantzitsuago generitzon, gatazka armatu larrienak ere bakebidez, erreferendumean eta estatu berriak sortzen konpon daitezkeela ikusteko. Khartumgo aginte arabiarraren urtetako zapalkuntzari aurre eginda, hegoalde beltzak bereiztearen alde egin zuen. Uztailean aldarrikatu zuten estatua, mugaldeko Abiei eskualdean gatazkak okerrera egin badu ere. Berriz ere, gerra eta gosea hizpide ekarri dugu eskualde hori, Afrikako Adarreko gosete berriz ahaztuan, Boli Kostako botere gatazkan —Frantziaren esku luzea ostera ere, Laurent Gbagbo Hagara bidaltzeko— eta Kongoko borrokaldietan. Pertsonak zakurrari haginka egitea zela albiste ikasi genuen, baina Angolak Portugali laguntza eman izana ez da albiste izan.

Eta aspaldikoa badirudi ere, agintean urtea betetzear da Dilma Rousseff, Lularen oroitzapena aspaldiko bihurtuz. Brasil Latinoamerikatik aterata Txina eta Indiaren ondora eroan du hilabete gutxian. Iparrean, Obamak legealdiko gola hilketa estrajudizial batekin lortu du. Bost axola Bin Laden desagertzeak ezer gutxi aldatu izana Afganistanen zein Pakistanen. Kanpoan bluff handi bihurtu da Obama. Etxean ezinezko zirudien bigarren agintaldia lor dezake, errepublikanoen zatiketaren laguntzarekin.

Hosni Mubarak otsailean erori zen, martxoan Fukushimak jo zuen hondoa eta zentral nuklearrak Japonian ere arriskutsuak direla ikasi genuen. Tunisiako krisiak zipriztinduta, Michelle Aliot Mariek dimisioa eman behar izan zuen, Ben Ali diktadorearen negozio ilunetan ibiltzeagatik. Bolbora piztuta, arabiar herrialdeetan zapalduta zeudenek protesta egin zuten: xiitek Bahrainen, kurduek Sirian (urtarrilean bertan, Daraa eta Homseko arabiar suniten protestak gero iritsi ziren), askatasun egarri, etorkizunik ikusten ez zuten gazteak gizartearen erdia baino gehiago ziren Jordanian, Libian, Marokon, Aljerian, Yemenen, Saudi Arabian. Hastapeneko zalantzak luze iraun dio mendebaldeari. Ezikusi egin zion Bahraingo inbasio eta zapalkuntzari. Saudi Arabia zuen hark buru, Irani hortzak erakutsi beharrean. Estatubatuarren Irakeko erretiradak morroi bikaina utzi dio Teherani Bagdaden, eta ez zegoen prest bigarrenik proxi xiita bat onartzeko. Hipokrisia eta joko bikoitzaren erakustaldi bikainena izan da. Baina itsuskeria bera —alderantzikatua— agertu du ezkerraren zati batek, Latinoamerikako antinperialismotik tiraka. AEBen lagunen aurka matxinatzea zilegi da, baina tiranoa AEBen etsai bada, akabo matxinatzeko eskubidea. Ezkerraren eztabaida Libiak markatu du, nabarmen.

Ez da korporatibismo soila, baina harro egoteko modukoa da gurea bezalako herri txikiak nola jaso duen Libiako gerra. Lau euskal kazetari ere egon dira herrialde horretan, nork bere iritzi eta keinuekin, baina denak zorrotz eta profesional. Gaddafiren tortura eta sarraskiak dokumentatzen, Sirte eta Bani Walideko triskantzak bertatik bertara jasotzen, amazighen borroken berri ematen. Ez da aski estimatu Karlos Zurutuzak BERRIA-n eta beste lankideek beste hedabide batzuetan egindako lana. Gurera etorri berri direnen artean, komunitate handienetakoa dira arriftarrak. Eta munduak «arabiar» deitu duen udaberrian euskaldunok jakin dugu, garia lastotik bereizita, zapalduetan zapalduen, bereber edo amazighen matxinadei erreparatzen, Atlas eta Arrifetik Libia eta Egiptoraino. Moroak behelainotik ere atera dira.

Mediterraneoaren beste aldera iritsi da oldarra, Espainiara lehendabizi eta AEBetaraino gero. Denborak erakutsiko du aparra noraino jaitsi den, baina arabiar erauntsiaren zaparrada soil dirudite egun begiratuta, Grezia, Italia eta Espainiako agintera nortzuk iritsi diren ikusita bereziki. Mediterraneoak baino interes handiagoa piztu beharko luke Euskal Herrian Eskoziako gobernu berriak. Alex Salmondek garaipen historikoa lortu zuen maiatzean. Eta erreferenduma egin beharra dauka, agindu duenez. Are gehiago, independentziaren aurkakoek egiten diote presio handiena ahalik eta bizkorren dei dezan galdeketa. Angela Merkelek David Cameron barik ibiltzea erabaki duenetik, ingelesen bakardadea are nabarmenagoa da. Eta iparrerantz jarraituta, Faroe uharteetaraino iritsiko ginateke. Han ere, metropoliak esan dio atea zabalik dagoela independente izan nahi dutenean. Udan jazo zen, Faroetako konstituzioak Danimarkakoa urratzen zuela eta. Atzera egin zuten faroetarrek, baina denbora kontua da estatu eskandinaviar berria noiz sortu.

Azken erreferenduma, asteon ezagutu dugu. Kosovoko serbiarrek deitu dute, Pristinako albaniarren agintea onartzen duten jakiteko. Onartzen ez dutela berresteko, alegia. Hegoaldean ohiko erreakzioa sortu du: ez dela legezkoa, mugak ezin direla aldatu eta abar. Demokraziarik gabeko lekuetan inoren etxea antolatzen ez uzteko betiko jokaera.

Jokaera bera Mediterraneo osoan, otomandar ukituarekin edo hori gabe. Turkia zuten ispilu matxino sunitek, Tunisiatik Siriara. Erabateko gehiengoz nagusitu zen berriz ere Recep Tayyip Erdogan ekainean, baina bizkarra eman zioten kurduek, eta inoizko ordezkaritza abertzale handiena bidali dute Ankarara, Parlamentura. Erantzuna asterik aste ikusi dugu, eta egunotan inoizko argien. Botere militarrari aurre egin nahi zioten demokrata islamistek tradizio militarista beldurgarriena abiarazi dute. Sarraskiak, atxiloketak, egunkari eta erakundeen itxierak, Wango lurrikarako biktimekiko ezaxola.

Urte hasiera beldurgarria izan zen ekialdeko kurduentzat ere. Irango teokraziak egunero urkatu zituen presoak, militante kurduak eta bestelako gatibu politikoak asko. Orduan inork gutxik egin zien jaramon. Euskal PEN Klubak ekarrita ezagutu genuen kurdu haien aldarrikapena udaberrian. Baina Siria sobera nahastu denean, Palestinak estatua aldarrikatu eta Unescon onartu dutenean, Israelek barne-arazoak kanpora begira konpontzea ebatzi duenean jarri diogu berriz arreta Irani. Eta gerra-danborrak etengabe Persiako Golkoan, erregimen basatian hiltzen direnekiko ezaxola. Hormuzko itsasartea ixteak petrolioari lekarzkiokeen arazoak eta energia nuklearra dira beldur bakarrak.

Ixen be ondo sorue da mundu au bixi gariena, zioen kiromantziak. Brasil, Txina, India hazi ahala, nor dela erakutsi gura izan du Vladimir Putinen Errusiak. Eta Moskuko hotzean dardara sortu da. Osetiar aliatuen Kaukasorik otzanenean piztu zen haserrea azaroan, Kremlinaren hautagaiari bizkar eman zion herriak. Martxoan hamabi urtez luzatu asmo duen aginte makila nahi du KGBko espioi zaharrak. Gaur ez dauka itzal egingo dion hautagai indartsurik. Baina martxoan iristen da udaberria.

BERRIAn argitaratua

Bildu bandera

San Juango hiri zaharreko sarreran ari ginen bazkaltzen; analista politikoak puertorricarren obsesioa berretsi zidan, egunen batean estatubatuarrek bandera jaistea eta Puerto Rico independente bihurtzea, halabeharrez. «Gerta liteke, inperio handiek ez dute arazorik izaten ordura arte oso garrantzitsutzat jo dituzten lurraldeak uzteko. Britainiarrek egun batean marra bat egin lurrean eta hara, hau Pakistan da, hau India».

Ez berdin, baina antzeratsu, egoki iritzi diotenean, Bagdaden eraitsi dute barra eta izarren bandera. Bildu dute oihala, urteotan 4.500 soldaduren gorpuak legez, denak etxerako. Bertan gorpu direnak, batzuek ehun mila diote, 150 besteek, gerraren aurreko bahimenduak hildako milaka umeak zerrendatik kanpo daude. Saddam Hussein ere hil zuten, bere sarraskietan txikienetakoagatik zigortuta. Anfal kanpainako 180.000 hilek, Halabjako bonbardaketa kimikoak, ez dute epaiketarik arean izan. Horiek denak atzean utzita bildu dute estatubatuarrek oihala, etxean «bagoaz» dirudien doinuan, eta Irakeko gobernuari «ez zaudete bakarrik» itxura eman nahi dion ekitaldi txikian.

Inbasioaren aurka zegoen Barack Obama, baina orduan ez zen presidente. Eta etxeko zikinak etxean garbitu behar direnez, munduari begira «Saddamekin baino hobeto» dagoela gaurko Irak, eta segi aurrera. Argudio erraza baino arriskutsua da, edozer justifikatzeko baliatu baitaiteke.

Eta badago aztertzea egungo Iraki buruz, beharrezko da ziur aski mundu musulmaneko azterketaren baitan kokatzea. Kurduen rola, gehiengo xiitak Iranekin duen harremana, Siria arazoen eragina... horiek guztiak aintzat hartu behar dira. Baina horrek ez du gutxitzen gezurrean oinarritutako legez kanpoko gerrari ekin ziotela George W. Bushek eta bere aliatuek.

Arabiar mundua astindu duen testuinguruak ekarriko du hamarkada berriko Irak ere. Irakik egotekotan, noski. (Hego) Kurdistanek urteak daramatza bere bidea egiten, mendebaldearen aliatu fina izan daitekeela agerian uzten. Eraso sektarioen biktimen babesgune ere bihurtu da, kristau asiriarrentzat esaterako. Baina hara non Abdelkarim al-Luyabi petrolio ministroak berba tabua aipatu berri duen egunotan: «Kurdistanek hautatu beharko du Iraken geratu nahi duen ala estatu independentea eratu».

Orain arte bigarren mailako konpainiekin egin izan dituzte kurduek akordioak petrolioa ustiatzeko. Baina Exxon boteretsuarekin izenpetu dute azkena. Eta Bagdad amorrarazi du erabakiak. Lortu dutenari eusteko unea dute kurduek, haizea alde dabilelakoan, baina Ekialde Hurbilean laster aldatzen dela jakitun.
BERRIAn argitaratua

Errusiako beroa

Duela hogei urte eraitsi zuten igitai eta mailudun bandera Moskun, eta Errusiako urdin-gorri-zuria jaso. Amaiera zirudiena abiapuntua ere bazen: gutxi batzuentzat ia legerik gabeko urte libre eta zoroen hastapena zen, herri askok aspaldi ezagutu gabeko askatasunari heldu zioten. Bestelako irudi orokorra geratu da, horratik: presidente mozkor bat, planifikatutako ekonomia batetik ahal dena egin eta gabezia handiko urteetara, hotza eta pobrezia, eta nazionalismo sutuek piztutako gerrak.

Hamarkada joan, eta mende berriak presidente berria, gerra berriak eta harrokeriaz betetako politika berria ekarri zituen. Bere horretan zirauten ustelkeriak eta polizien gehiegikeriek, Txetxenia genozidio bidez baketu zen, eta alderdi bakarreko erregimenera bideratu zen Errusia. Baina salaketak NATOzaleen propaganda zirela esan eta Errusiako herriaren ideia berezi bat hedatu zen, hau da, segurtasuna ematen zien buruzagi indartsu haren magalean harro bizi zen herri otzanarena, eslaviar/esklabo berbaren erroak gogora ekarrita bidenabar. Funtsean, Mendebalde harroan sarri dagoen pentsamoldea barneratu genuen: demokrazian eta askatasunean luzaro bizi izan ez denak ez daukala hura erabiltzeko heldutasunik, Errusiarekiko gure ezin ulertua azaltzeko era. Funtsean, halaber, beste modu batera sinplifikatu ohi dut: nazionalismo guztiek izan dezakete alderdi arriskutsua, baina inperio izan direnen harrokeria nazionala inperialismo zapaltzaile bihurtzen da, oso erraz itsutzen eta limurtzen dira herritarrak egitasmo handi horretako kide izateko, eta inperialismoak izan dezake ezkerreko mozorroa, are antikolonialista ere. Inperioa ez da ingelesez soilik mintzo, eta Londres eta New Yorketik zuzentzen. Ryszard Kapuscinkik Moskun kokatu zuen inperioa, eta berdin mintza litzateke espainolez, frantsesez, txineraz zein arabieraz. Georgia eta Hego Osetiako 2008ko gerran, Txetxeniako memoria galduta, Putinekin itsutu zen inperio bakarra ikusten duen sasiezkerra. Kaukason beti elkarrekin bizitako bi herri borrokan ari zirela eta, okerrena gertatu, zubi guztiak lehertu eta inperioek parte hartu. Eta badakizue afrikar atsotitza: bi elefantek borroka egiten dutenean, belarrak sufritzen du.

Hilabete eta erdi doi-doi da errusiera ofizial izateari baietz esan ziotela hegoaldeko osetiarrek erreferendumean. Eta handik aste gutxira, inoizko manifestazio handiena Tskhinvali hiriburuko kaleetan. Egin kontu hiru urte baino ez direla joan gerra izan zenetik, baina ez dute Errusiarekiko morrontza itsua onartu osetiarrek: Moskuk inposatutako hautagaiari bizkarra eman eta berenari, Alla Dzhioevari bozkatu diote. Eduard Kokoiti presidentea —Putinen Tskhinvaliko txakur otzana, BERRIAN pare bat aldiz argitaratu ditugu berari egindako elkarrizketak— dimisioa ematera behartu dute azken orduotan.

Mundua Caracas-New York parametroan soilik ulertzen duenak ez dakit zelan azalduko dituen kontu horiek. Vladimir Putinen aldekoek bizkor leporatu diote Hillary Clintoni protesten atzean egotea. Arabiar udaberria Moskuko neguan piztuko ote da, bada? Errazago jarriko dugu: Siriari emandako babesa ordainarazi nahi dio Mendebalde maltzurrak. Baina, hara non, Alderdi Komunista izan den Putinez gogaituta zeuden herritarretako askok egindako hautua.

Heldu den martxoko bozetan erraz nagusitzeko asmoa zuten Vladimir Putinek eta haren morroi Dmitri Medvedevek. Hamabi urteko agintearen perspektiba astunegia zaie errusiarrei ere, horratik. Eta petrolioaren berorik gabe oso gogorrak dira Errusiako neguak. Hamarkada berria oso interesgarri dator. Kaukason argi izpia piztu da, Moskuraino hedatu, eta oraindik ez da lehertu. Txetxeniako datu ofizialek diote % 99k bozkatu dutela Putinen alde. Gezurra da, noski, baina datu hori saltzen duenak jabetu beharko luke zer-nolako terrorez legokeen horrela bozkatzen duen herri batek. 2014ko Neguko Olinpiar Jokoak Kaukasora ekarri zituen KGBko espioi ohiak, Sotxira. Ekologistek, zirkasiar abertzaleek —1864ko konkista eta Sotxiko bertako biztanleen genozidioa salatzen— eta ia beste inork ez zion aurre egin. Baina geroz eta gehiagok diote ez dela Putinik izango Sotxiko irekieran. Eta, deskuiduan, ezta martxoko hauteskundeetan ere.
BERRIAn argitaratua

Kosovo eta Serbia elkar lotuta

Espainia zaleek sarri egiten duten mehatxuetarik ohikoenetakoa da, balizko Euskal Herri independentea Europako Batasunetik kanpo egongo litzatekeela. Eskozian sakonago aztertu dute gaia: independente bihurtuta, EBtik kanpo ote legoke automatikoki? Horrelakorik ez da inoiz gertatu, ezin erantzun zehatzik eman beraz. Orain arteko kasuek diotenez, Alemaniako Errepublika Demokratikoa desagertu eta mendebaldekoak irentsi zuelarik, berehala EBko kide bihurtu ziren hango lurraldeak eta herritarrak. Aurkakoa ere badugu: Danimarka EBn sartzean, kanpoan geratzea hautatu zuten Feroe uharteek; Groenlandia sartu egin zen orduan, eta gero irten. Ziprek, paradoxa dauka: 27 estatuek aitortzen dute estatua uharte osoan hedatzen dela, nahiz eta praktikan greziarrak bizi diren hegoaldean baino ez dagoen Zipreko errepublika. Iparraldeko estatu turkiarra inork ez du onartzen, baina egon badago; ondorioz, Europako Batasuneko lur eremu bat, kanpoko herrialde batek —kide izateko hautagai batek— okupatzen du. Asko dira horrelako paradoxak eta kontraesanak, eta bidea ibili ahala urratu izan da. Egungo datuekin, ezin zehatz esan Eskozia independentea EBn egongo dela, ezta egongo ez dela ere. Adituen artean ere ez datoz bat. Eta hirugarren lerro bat ere badago: Eskoziak Erresuma Batua uzteak ez lukeela estatu berri bat soilik sortuko, bi baizik, ordura arteko Erresuma Batua ere ez bailitzateke lehengo estatu bera izango. Hau da, agian biak gera litezke EBtik kanpo. Espainiaren kasuan are nabarmenagoa da: asteon langabeziaren datuak jakin ditugu, Espainia hegoaldeko zortzi erkidego dira Europan langabezia handiena daukatenak; Euskal Herriko datu orokorrak, handia izanda ere, apaldu egiten du Espainiakoa. Euskal Herria EBtik kanpo geratuko dela diotenei erraz erantzun dakieke Espainia bera gera litekeela kanpoan. Hiru Trukuk kantatzen zuen: «Amak umea agindu arren, aitak egin lei emon ez; biak kontentu izanez gero, bitartekorik behar ez».

Heldu den ostiralean, hilaren 9an, ospakizun handia nahi zuten Serbian. Europako Batasunak kide izateko argi berdea emateko eguna izango zela uste zuten. Aurkakoa ere, aski posible zen. Azken batean, sarri gertatzen da, aurrekoekin egindako akatsak ez errepikatzeagatik, hurrengoei kalte egitea. Egun handira itxaron baino lehen hoztu die gogoa Europako nagusiak. Angela Merkelek ostiralean ez zuen zalantzarako tarterik utzi: «hautagai estatusa lortzeko baldintzarik ez dute betetzen oraindik». Eta ez betetzea nondik zetorren ere ez zuen ezkutatu: Serbiaren EBrako bidea Kosovorekiko harremanak normaltzetik soilik joango da (bihartik aurrera ikusiko dugu bide horren amaieran EBrik edo eurorik bizi ote den oraindik). Azken orduan mugari buruzko akordioa egin dute Pristinak eta Belgradok, ostiralera bidean Frau Merkelen ukoa gainditzeko balioko duelakoan.

Udatik nabarmen gaiztotu da egoera serbiarrak nagusi diren Kosovo iparraldean. Ez dute onartu nahi «berezko» Serbiara joateko mugak ezartzerik. Marka da mugarik gabeko Europa eraikitzen ari ei den honetan, Serbiari ezetz esatea, zergatik eta, muga berri bat nahi ez duelako. Kosovoren zatiketa ere tabua dute estatu independenteko agintariek. Kosovoko % 92 izanik albaniarrek bereizteko eskubidea bazuten, zergatik ukatu hori bera iparreko eremu txikia osatzen duten hiru udalerrietan, erabateko gehiengo izanik serbiarrak, eta Pristinako agintea onartzen ez dutela. Horrek eskualdeko lurrikara ekar lezake, baiki: Presevo harana Serbian dago, baina Kosovorekin bat egin nahi duten albaniarrak ditu biztanle. Baina herritarren borondatea hain argi dagoenean, zergatik behartu beste estatu bateko zati izatera?
BERRIAn argitaratua

Dersim-Gernika

Ipek eta Suna Euskal Herrian ibili izan diren gazte kurduak dira. Haiei esker argitaratu genuen iaz BERRIA-n ume espetxeratuei buruzko erreportajea. Batman hiriko hainbat familia bisitatu genituen. Kurdistango lekurik latzenetakoa da Batman, Diyarbakir errebeldetik ordubetera egon arren: petrolioaren inguruan duela mende erdi eraikitako hiria, 1990eko hamarkadan sarraski izugarriak egin zituzten Estatuak hauspotutako paramilitar islamistek. Alkate abertzalea izanda ere (bi urte daramatza preso), hiriak giro kontserbadore itogarria dauka.

Hiriko beroa utzita, Dersimgo mendi aldean eman genuen asteburua. Biztanle gutxien dituen Turkiako probintzia da, eta hala ere, Batmanen izaera atzerakoiaren, are Ekialde Hurbil osoaren ifrentzua: amuarraina botila pattarrarekin afaltzea terraza publikoan, Munzur ibaiaren ertzean soilik gerta liteke Istanbuldik kanpo. Buru zapi alerik ez kaleetan, eta Erdoganen gobernuak eraikitako meskita hutsik. Airean bi helikoptero uneoro, hori bai. BDP alderdi kurduko zinegotzi batek etxera gonbidatu gintuen. Gosaritan azken hogei urteotako errepresioa aipatu zigun, eta urtegiek mehatxatutako Munzur haranera eraman gintuen. Inguruko haitzuloak adierazi zizkigun, «itxita daude leizeak oraindik, militarrek debekatzen dute sartzea». 1937 eta 1938ko sarraskietan familia osoak bizirik sartu zituzten haitzulootan, beste milaka amilduta hil zituzten. Ordurako Dersim izena aldatu eta egungo Tunceli ofiziala jarri zioten.

Genozidioa izan zela aldarrikatu dute kurduek. Egun 75.000 lagun ditu Dersimek, eta hildakoen datu apalenak 10.000 aipatzen ditu (beste ikerle batzuek 40.000tik gorako kopuruak darabiltzate). Kanporatze masiboen ondorioz, Istanbulgo auzune pobretuetan dersimdar asko bizi dira. Gazte gutxik daki zazakiera, bertako kurduen hizkuntza. Kurdu izatea aski delitu ez balitz legez, aleviak dira, gehiengo musulman suniaren aurrean islam ezkertiar eta antidogmatikoaren jarraitzaileak. Askok islama dela ere ukatzen dute, eta ez dira gutxi bere buruari «alevi ateo» deritzenak.

Beso zabalik hartu gintuzten iaz Dersimen, berezko abegikortasunez. Jakin mina zeukaten Euskal Herriarekin, bulegoan Picassoren Guernica. Eta euskal udalen batekin harremanak estutzeko gogoa, «baina herri borrokalariren batekin, e», nabarmendu ziguten konplizitatez. Askotan dagoen konplizitatea da, eta euskal autonomiarekiko inbidia puntua. Ez zuten sinesten Espainia demokratikoak Gernikagatik barkamenik ez eskatu izana. Eta hara non eskatu duen, Recep Tayyip Erdogan lehen ministroak estatuaren izenean, Dersimgo sarraskiagatik. Mezu labur bezain historikoa izan da joan den asteazkenekoa. Ondo gogoratu dio CHP alderdi errepublikar laikoak, Kemal Ataturken ondarea urratzea leporatzean. Ataturkek sortu zuen CHP —eta Turkiako errepublika—, eta hura zen agintean sarraskien garaian. Paradoxikoki, Kemal Kõlõçdaroglu alderdiko burua dersimdarra da, eta ostiralean kontraerasoari ekin zion: «barkamenean gelditu ordez, (Erdoganek), ireki ditzala artxiboak eta itzuli lurrak deportatu zituztenei».

Marka da Dersimgatik barkamena eskatu duenak antzeko mehatxu beldurgarria egin izana: PKKrekin amaitzeko «Sri Lankako bidea» iradoki zuen Cemil Cicek parlamentuko presidenteak, Tamil Tigreen gerrillaren aitzakian egindako sarraskia gogoan. Ekaineko bozak irabazi zituenetik, aurpegi ilunena agertu du Turkia demokratizatu behar zuen Erdoganek: Siriako joko bikoitza (oposizio islamista bultzatu Bashar Al Assaden aurka, baina Turkiara desertatu zuen Hussain teniente kurdua Al Assadi entregatu), Dersim aipatu baina Armeniako genozidioaz berbarik ez, eta aspaldiko oldarraldi handiena kurduen aurka. Mila atxilotu baino gehiago izan dira ekainetik: kazetari eta intelektualak orain hamar egun, abokatuak asteon. Libiakoa errepikatu ezinik, Turkia ezinbesteko piezatzat dauka NATOk Siriako erregimena botatzeko. Eta giza eskubideetan beste aldera begiratzea izan ohi da horretarako prezioa. Baina kurduek ustekabe bat baino gehiago dute oraindik prest.

BERRIAn argitaratua

Siriako oposizioa(k)

Siria azken edo azken-aurreko kapituluan sartzen ari ote da? Badira seinale bat baino gehiago hori adierazten. Oposizioak onartu du, zati batek gutxienez, armak hartu dituela, eta orain arteko eraso bortitzenaren berri eman dute egunotan. Ezin egiaztatu bertsiorik, horratik. Libiako auziko konplexutasunek zenbait kontraesan agerian utzi zituzten, Siriak, berriz, horiek denak bideraktzen ditu. Badu petroliorik —Kurdistanen nagusiki—, baina behingoan, inork gutxik dauka urre beltza hizpide. Herrialdearen garrantzia geoestrategia, ideologia, munduko gatazka garrantzitsuenen bihotzean egotea... Ekialde Hurbileko mapan gurutzea irudikatuko bagenu, Hego-Ipar —Arabiako Penintsulatik Itsaso Beltzera— mendebaldearen aliatu diren herrialde sunitak topatuko genituzke, eta ekialdetik mendebaldera, Irandik Mediterraneora, xiismo antimendebaldarra. Artean, elkarren etsai diren bi teokrazia (Iran eta Saudi Arabia), NATOko kide bat, NATOk erauzitako erregimen sunita baten ondoren nagusitutako erregimen xiita —Irak—, hamarkada luzetan bere buruari eusten aski lan izan duen monarkia —Jordania—, eta horiek guztiek bat egiten duten Libano. Eta denen erdian, Siria (eta Kurdistan).

Gaur oposizioaren babesleku nagusi den Turkiak —Libanon ere badaude Siriako Armada Librearekin bat egin duten oposiziokideak—, ez du beti jarrera bera izan. Protesta hasi eta zenbait astez isilik egon ondoren joan da lerratzen manifestariekin. Hamarkada batean Ankararen politika berriaren —«zero arazo auzoekin»— adibide garbiena zenari bizkarra eman lehendabizi, eta orain aurrez aurre jarri zaio. Mendebaldeko herrialdeen erasoa baztertuta, Turkiak dirudi, inork egitekotan, balizko erasotzaile bakar. Hala eskatu dio oposizioaren zati batek, Istanbulen urrian sortutako Siriako Batzorde Nazionaletik zehazki. Ez dirudi berehalakoan Turkiako armadak urrats hori egingo duenik. Siriako Armada Librea babestea «errazagoa» da. Daniel Iriarte espainiar kazetariak egunotan Libanoko mugan desertoreekin bildutako testigantzek, hiru lerro irudikatzen dituzte kaleetan errepresioan; horren arabera, atzeko militarrek aurrealdeko soldaduak hilko lituzkete aginduak bete ezean. Eta irandar frankotiratzaileak, denaren begirale. Bada dena gezurra dela dioenik; horretan laguntzen du Bashar al Assaden itxitasunak. Baina sarraskien egiazkotasunerako argudio garrantzitsu bera ere horixe da, eta ez dira gutxi horren testimonioak, egiaztatzeko modu zehatzik egon ez arren.

3.500 hilketaren ondoren, gatazka fase berri batera sartu dela. Gerra zibilaren fasea izan litekeela ohartarazi dute bai Errusiak bai AEBek ere. Itxuraz oposizio armatua eta kanpoko erasoaren aldeko Siriako Batzorde Nazionala indartu dira, edo horiei eman die ahotsa Mendebaldeak eta Arabiar Ligak (Anaia Musulmanak daude Batzordean, besteak beste). Marka da horrenbeste erregimen ustel dituen erakundeak inor kanporatzea giza eskubideak hausteagatik. Baina orain arteko urratsik mingarrienetakoa ere bazaio Al Assadi, zeinen bakarrik gelditzen ari den erakusten du.

Etxeko lanak etxean egitea aldarrikatzen duen eta kanpoko esku hartzearen aurkako den Koordinazio Nazionaleko Batzordea —oposizio ezkertiarragoa— ahulago ageri da. Arraultzak bota zizkieten berriki Kairon «traidore» deituta. Batzorde horretan daude, besteak beste, PKKren aldeko Siriako kurduak. Argi utzi dute ez dutela Turkiaren inbasiorik onartuko. Alderdi kurdu txikiagokoetako kideak Istanbulen sortutako batzordean daude, eurak gabe aldaketa demokratikorik posible ez dela jakitun. Eta alderdietatik kanpo milaka gazte kurdu ari dira manifestatzen. «Kurduek baldintzatuko dute Siriako iraultzaren arrakasta», idatzi du asteon Henry Jackson Society think tank eskuindarreko Michael Weiss adituak. Bateko eta besteko, Siriako kurdu guztiak Batzorde Kurdu Nazionalean biltzea lortu zuten urrian. Datozen egunetan berriz bilduko dira Irakeko Kurdistanen. Fitxak mugitzeko unea da.

BERRIAn argitaratua

Europa hegoadeko penintsulak

Egunotan ez dut atzerriko albisteak nahi beste jarraitzerik izan. Aski, lan kanpotik etorri direnei gurea erakusten. Turkiako albiste kate garrantzitsuenetakoak ibili dira gurean, begirada, nahi gabe ere, Kurdistanera zihoakiela. Txundituta ikastolekin. Munduko kazetarien agendan uste eta nahi genukeena baino leku txikiagoa izan ohi du euskal auziak. Baina foku handiak Iranen edo Palestinan dauden gisan, badago Espainiako inongo gobernuk nahi ez duen foku txikiago baina Madrilentzat aski deserosoa ere. Iberiar Penintsulako estatu handiena hauteskunde kanpainan sartu da; eskuinaren gorakada eta herrialdearen krisiarekin batera, Katalunia eta Euskal Herriko abertzaleak dira munduko hedabideen hizpide nagusi. Arazo nazional edo etnikoak dituzten estatuetan (Balkanetako guztiak), beti du interesa Euskal Herriak. Turkian tabua eta delitua da separatismoa; bai alderdi bai gerrilla kurduak sarri nabarmentzen dute ez dutela Turkia hautsi nahi, harritu ditu independentismoaren indarrak. Horren sinple azaltzen den hori, herritarrek erabaki dezatela, ez da beti erraza. PKK-k ere adierazi berri du armak utziko lituzkeela Turkiak «Espainiak bezala jokatu, eta autonomia emango balu». Gosez hiltzear denak ogia amets, baina ez dakite askorik Gregorio Peces Barba Espainiako Konstituzioaren aitaren adierazpenez, 1640ko katalanen eta portugesen matxinada zela eta («hobe litzateke katalanekin gelditu beharrean Portugalez jabetu bagina», «historian sarri bonbardatu behar izan dugu Bartzelona, uste dut orain konponduko dela Bartzelona bonbardatzeko beharrik gabe»). Katalanak ere prest daude, ziur aski, trukerako, ez hainbeste portugesak. Baina gera daitezela espainiarrak Madril eta penintsula erdialdearen jabe, itsasora irteteko Afrikara begira.

Europa hegoaldeko penintsulek kontinentetik kanpo egotearen sentipen hedatua daukate. Mendebaldean bere borondatez isolatu dira espainiarrak, errealitateari begiak ixteko jarrera itsuan; ekialdekoek, Balkanek, otomanoen nagusitasun asiarra izan dute XIX. eta are XX. mendera arte. Europaren alde sakrifikaturiko martirien sentipena aski hedatua da serbiarren zein greziarren artean. Filosofiaren edo demokraziaren sortzaileetatik baino, hurbilago daude gaurko greziarrak mendeetako tradizio otomandarretik. Eta gutxik aipatu badu ere, Turkia dauka Atenasek ia helduleku bakar, Europako Batasunak kale eginez gero.

Izan du onurarik euroak (zergatik ez du inork aipatzen txanpon bera daukagula euskaldun guztiok historian lehenengoz?). Baina ezin horregatik Alemaniaren protektoratu bihurtu. Greziarrek II. Mundu Gerrako gobernadore naziekin konparatu dute, etxeko lanak ebaluatuko dizkieten ikuskatzaileen onarpena. Giorgios Papandreuk herritarren babesa behar duela plazaratze hutsak Europa astindu du. Eta aukera paregabea zuen Merkozy bikoteak galdera bakarrean bi auziak sartzeko: agerikoa da inposizioari ezetz diotsela greziarrek, noski, baina herritarren gehienak euroan jarraitzearen aldeko dira halaber. Gai biak lotzeko aukera zuten: «Onartzen duzu Greziak euroan jarraitzeko ezarritako erreskate baldintzak?». Ezetz esanda ere, nahikoa nabarmentzen ez den Islandiako adibidea dauka ekonomiaren burujabe den herrialdeak. Mexikok ere egin zuen duela hamabost urte, pesoa behar bezala baliatuta. Aski dramatikoa hastapenean, bai, gizarte osoaren pobretze orokor eta guzti, baina hutsetik askatasunez abiatzeko aukera halaber.

BERRIAn argitaratua

Matxinadak eta galderak

Joan den astean —eta aurrekoan eta...-— milaka eta milaka lagun irten ziren Bilboko kaleetan. Unai Iturriagak idatzi du Autonomia kaleko asfalto higatuaz. Bildu legezkoa zela aldarrikatu zuten gau magiko hartan ere, inozoegia da pentsatzea Bilboko jendetzaren oihartzuna Madrilgo auzitegietako bunkerretara iritsi zela. Katalanek beren buruari emandako estatutua aldatzeak milioi bat lagun irtenarazi zituenean ere, Madrilek itsu eta gor jarraitu zuen.

Eskarmentu horrek eragozten dit beharbada iraultza zibikoetan asko sinestea. Gaur kutsu erromantikoz oroitzen dira duela hogei urteko protestak Ekialdeko Alemanian, Errumanian, Baltikoko herrietan; eta gerora Ukrainan, Serbian. Ezkerraren zati handi batek, berriz, Washingtonen —edo Parisen edo Berlinen, kasu batzuetan— konplot gisa ikusten du. Eta, ondorioz, gaitzesgarri dira protestok, ez dute benetan iraultzaile etiketa merezi. Arraultza ala oiloa, zer da lehenengo? CIAk iraultza muntatu eta herritarrek konpartsa egin ala herritarrak matxinatu eta Mendebaldea aprobetxatu ura bere errotara ekartzeko? Areago, batak zein besteak —eta gauzak gutxitan dira zuri eta beltz—baliogabetzen ote dute herritar soilen egiazko protesta?

Aipaturiko iraultza bakoitzarekiko badago ehunka daturekin frogaturiko konspirazio-teoria bat, dena Mendebaldeko bulego batean prestatu zela agerian uzteko. Eta esan dut neuri ere aski nekeza zaidala sinesten manifestariek erauzitako tiranoen irudi erromantikoa. Manifestazioengatik balitz, aspaldi konpondu genituen Euskal Herriko arazoak. Zalantzarik ez, badira azpiko urak ageriko irudien behetik. Eta une batean, tiranoak alde egiten du, itxuraz, manifestarien oldarraren ondorioz. Ez da askorik usnatu behar nazioarteko presioa, armadaren bultzada edo traizioa edo alde-aldatzea eta antzekoak ikusteko.

Zer eztabaida izan ote zituzten Anaia Musulmanek, Egiptoko armadak, Washingtonek eta Israelek Mubarak erortzen utzi baino lehen pasa ziren asteetan? Erasotzaileek amorru soilez hil dute Gaddafi ala Berlusconik/Sarkozyk gogorarazi diete hilotz batek sekretu guztiak gordetzen dituela? Biztanleria zibila babesteko birrindu ote ditugu —gure zergetatik erositako bonba eta hegazkinekin— Surt eta Bani Ualid? NATOren arrakasta izan da? Libiako erregaiak lortzeko? Arma-biltegiak hustu eta armagintza negozioak bultzatzeko? Baina Frantzia ez al zegoen prest uztailean Gaddafi onartzeko, kanpaina ez atzera ez aurrera zegoela ikusita?

Tunisiar gazte twitter zaleek iruzur egin ote digute, gazte moderno gisa agertu eta gure putakumea (Michele-Alliot-Marierena bereziki) kanporatzeko eta gero bizarra hazten utzi eta islamismoaren alde bozkatu? Libiako demokratek esan ote zioten Sarkozyri xaria izango zutela lege-iturri? Karlos Zurutuzak erreportajeetan erakutsi dizkigun matxino berbereak NATOko agenteak ote? Eskola eta kazeta amazigak, hizkuntzaren aurkako Gaddafiren errepresioa gezurretakoak ote?

Garai nahasiotan, pribilegioa da distantzia pixka batekin behatzea. Tunisiatik Siriara, Yemendik Bahreinera matxinatu diren gazteek, 2009an Iranen altxatu zirenak legez, kokoteraino daude itxaropenik ematen ez dieten tiranoez. Bizardun xiita antiinperialista edo sasi-sozialistak batzuk, inperioaren adiskide eta kolaboratzaile fin besteak, Saudi Arabiaren pantaila hurrengoak. Mendebaldeak luzaro jakin du matxino zintzo eta terrorista ankerren artean bereizten, lotsa izpirik gabe. Ustezko ezkerraren zati batek, tamalez, antzera ukatzen ditu bere buruzagien sarraskiak.

Ezer ez egitea ere zerbait egitea da (Srebrenica, Ruanda). Iranen edo Siriaren krimenak «barne-arazoak» direla esatean, Damaskorekiko kritika txikienik egin gabe, Irango gazte sozialista batek esan zidan mezua iristen zaie: nahiago genuke Suitzak edo Norvegiak askatzea, baina Israel edo AEB izan behar badira, bada, horiek libra gaitzatela apaiz hiltzaile hauetatik.

BERRIAn argitaratua

Auzi konplikatuak

Euskal Herriko historia hurbileko gertakari garrantzitsuenetako bi arabiar herrietako antzeko albisteen itzalean geratu dira: Barajasko bonba lehertu baino 3-4 ordu lehenago Saddam Hussein urkatu zuten; egunotan, are berri garrantzitsuagoaren oihartzuna Muammar Gaddafiren hilketak estali du. Libiaren ondoren, Siriara begira jarri dira, atzera ere, Gaddafiren ondoren, Al Assaden txanda dela diote manifestariek. Baina gauzak konplikatuak dira: Nazio Batuetan mendebaldeak izandako porrotak, Txinari eta Errusiari esker, Damaskoko erregimena hauspotu du. Manifestazio jendetsuak deitu ditu Al Assadek hiriburuan eta Alepon, eta argi geratu da lehendakariak atzean dituela gutxiengoak —kurduak salbu—: hainbat sinesmen kristau, druzoak eta, zelan ez, Assadtarrak kide izanik Sirian botere handiena duten alauitak; denak ere, protestan ari diren gehiengo sunitaren beldur. 1982ko sarraskiaren ondoren —20.000 islamista hil zituzten Hama hirian—, erraz uler daiteke erregimena botatzeko suniten ahalegina. Baina Siriaz ari gara, munduko eskualde konplikatueneko estatu konplikatuenetakoaz.

Alauismoa xiismoaren adarretako bat da. Ez da kasualitatea arabiar herrietan porrot egin duen matxinada bakarra, mendebaldean oihartzun txikiena izan duena, Bahraingo gehiengo xiitaren aurkako zapalkuntza odoltsua izatea, Saudi Arabiaren laguntzarekin. Gauza bat da matxinadak zinez herritarrenak izatea Tunisian, Egipton, Yemenen, Libian, Bahrainen edo Sirian, eta beste bat Washingtonek —eta Riadek— aukera txikiena ematea Iran indartzeko eskualdeko joko-mahaian.

Benetan indartu den herrialdeak ere, Turkiak, aspaldiko eraso gogorrena jasan du; ostegunean PKK-ko gerrillak 24 soldadu hil zituen gutxienez —ehun, gerrillaren arabera—. Ankarak izan du arrakastarik islamismo moderatu eta demokratikoaren eredu izaten, baita otomanismo berria lantzen ere. Auzoekin arazorik ez leloa gezurra izan da hasieratik —hara Zipre, hara Armenia— baina hilabeteotan Siriako manifestariei emandako babesak Iran ere amorrarazi du. Hezbolarekin daukan zilbor-hestea arriskuan ikusi du. Baina etxean ere badauka aski arazo Teheranek. Zigor ekonomikoek ahulduta, Turkia du ia helduleku bakar. Turkia laikoa galbide eta salbazio.

Orain, aurkitu dute zerk batzen dituen: kurduen errepresioak. Jose Maria Aznarrek Euskal Herrian egindakoaren antzera, Recep Tayyip Erdogan Turkiako lehen ministroak ere, aurreko agintaldian, egin zuen ahaleginik auzia bideratzeko. Ekaineko bozak erabateko gehiengoz irabazita, baina, gerraren alde jo du. Eta PKK-k indartsu dagoela erakutsi, Çukurca eta Yuksekovako erasoetan. Irakeko mugaz gaindi Hego Kurdistani eraso dio Turkiak, Barack Obamak abenduan badoazela esateaz bat. Uda osoan mehatxu kriminalak izan dira turkiar hedabideetan, «hara zeinen ongi konpondu zuten tamilen auzia Sri Lankan» izan da kuttunetakoa. Berriz ere gerra hotsak. 20 milioi kurdu —Turkiako herena edo laurdena, bertsioen arabera— anikilatzea ezinezko dela jakinda ere, beti da errazagoa propaganda nazionalista, arazoa konpontzen saiatu eta botoak galtzea baino. Hor bai, bat egin dute Iranek eta Turkiak.

Otomanoekin amaitzeko, Europako azken eremuari begiratu bizkorra: Balkanetako sua berotzen ari da. Bulgarian gaur bozak, erromanien —ijitoen— aurkako xenofobia nagusi dela. Kosovon, mundua alderantziz: gobernua ari zaio esaten gutxiengo serbiarrari «Estatuko mugak zatiezinak» direla. Europatik ere gogoratu dute zatiketa —Kosovo iparraldeak Serbiarekin bat egitea— ez dutela aintzat hartzen. Baina aipatze hutsak mahai gainera dakar auzia. Mazedoniako lehendakariak dio Kosovo zatitzeak eskualdea desegonkortuko lukeela, bere herrian hiru biztanletik bat albaniarra baita. Eta Bosniak urtebete darama gobernurik gabe, 1995ean Daytongo laborategian jaiotako estatuak kale egin duela bistaratuz. Arreta gehiago jarri beharko genioke euskaldunok eskualdeari, gure auzi politikorako galderak etengabe sortzen baitira. Sarri odolezko erantzuna daukate, baina konponbide irudimentsuak horrelako egoera konplikatuetan aurkitu behar dira.
BERRIAn argitaratua

Kurduak Siriako protestean

Ezaguna da esaera zaharra, azken hamarkadetako berrikuntzarekin: «Kurduok ez daukagu lagunik, mendiak (eta kalaxnikova) baino ez». Sirian, ordea, muino gutxi batzuk baino ez dituzte kurduek, edonolako gerrilla borroka eragozten. Barne zatiketa handia izan dute, eta kontraesan historikoa: Siriako Arabiar Errrepublika Sozialistak harrera ona egin zion PKKri sorreran; palestinarren gerrillekin batera entrenatu ziren Libanoko Bekaa haranean. XX. mendeko logikan, Gerra Hotzaren eta ezker/eskuin aliantzen sasoian, bete-betean txertatzen zen. 1998an Hafez Al Assadek atzera egin zuen, ordea, Turkiaren gerra mehatxua benetakoa zela ikusita. Abdulla Ocalan kanporatu eta turkiarrek Kenyan atxilotu artekoa ezaguna da (Israelen laguntzaz, gaur propaganda antikurduak Israelen lagun izatea leporatu arren kurduei). Ankararen aliatu estu bihurtu da Damasko XXI. mendean. Duela hiru urte elkarrekin eman zituzten oporrak Erdogan eta Assad familiek. Turkia, Europaren kalabazez aspertuta, Ekialde Hurbileko islamismo demokratikoaren eredu bihurtu da, militar laikoei boterea murriztu ahala. Bidenabar, Iran eta Siriarekin batera, gogor ekin diete kurduei. Siriako milaka kurduk ez zuten inolako agiririk, bertakoak ez zirela argudiatuta. «Arabiar askok uste dute gu ez garela Siriakoak, Turkiatik etorritako kanpotarrak baizik», esan zidan iaz Alepoko ikasle batek. 2004an 30 kurdu hil zituzten futbol zelai baten ondorengo istiluetan: Deir el Zor hiriko jarraitzaile arabiarrek Saddam Husseinen izena aldarrikatu eta kurduek Irakeko autonomia eskaerak oihukatu zituzten Kamishlin. Poliziak 36 kurdu hil eta milaka atxilotu zituen. Ordutik, Muhabarat polizia sekretu beldurgarriak estu hartu ditu kurduak.

Arabiar udaberrian, joan den astera arte, protesta txikia egin dute kurduek, horrelako herri borrokalariaren aldetik espero dena kontuan izanda. Baina Dara hirian piztutako manifestazioak, Hama eta Himsekin batera, Deir el Zor hirian izan du oihartzun handiena; hiriotako arabiar sunitak izan dira herengun 3.000ra iritsi zen kopuruan biktima gehienak. Siriako kurdu askorekin egin dut berba asteotan. «Beti gara gu jipoituenak, eta orain ere zain egon dira noiz matxinatuko. Baina gu izan ginen lehenak 2004an, eta inork ez zuen ezer esan orduko sarraskietan. Oraingoz, itxarotea erabaki dugu, ze altxatzen garenean behin betiko izango da», esan zidan berriki Rizo Seckin Kamisloko kazetariak. Manifestazioak egon dira Siriaren menpeko Kurdistanen, baita talde armaturen baten agerpena ere, «herritarrak sarraskitik babesteko» asmoz, Interneten adierazi dutenez. Hala ere, alderdi nagusiek ez dute aparteko deialdirik egin joan den astean Mishaal Tamo buruzagia hil zuten arte. «Aski da siriar soldadu bat hiltzea armada gure herriak txikitzera etor dadin», zioen asteon ezkerreko alderdi bateko buruzagiak. Bashar al Assaden estrategia ere izan da, makila eta azenarioa erabiltzea oposizioak bat egin ez dezan. Protesten hasieran batez ere: alderdi kurduei biltzeko deialdia egin zien, eta hamarkadako politika arrazista bertan behera utzita, naziotasuna aitortu zien atzerritartzat ageri ziren 220.000 kurduri. 80.000 daude orain paperik gabe.

Siriako oposizioarekiko errezelo handia daukate kurduek: Turkiaren babes handiak preziorik baldin badauka, kurduekikoa izango da, Iraken daukaten autonomia aski eta gehiegi dela iritzita. Istanbulen eta Antalyan egindako bileretatik alde egin dute alderdi kurduek, besteak beste arabiar oposizioak ez duelako onartu Siriako Arabiar Errepublika izena aldatu eta Siriako Errepublika deitzea. Ohi bezala, ezker zein eskuin, islamista zein laiko, turkiar zein arabiar, bat datoz kurduak baztertzerakoan. «Baina Assad erortzen bada, ez izan zalantzarik geure autonomiari helduko diogula», diost idazle batek. Ez dute erraz izango, lehendakaria erorita ere. Turkiak botatzen badu, batez ere.
BERRIAn argitaratua

Betoak

Joan den astean Grozniko harakinaz mintzatu ginen, eta asteon dantzan ikusi dugu. 35 urte bete dituela eta, Ramzan Kadirov Txetxeniako ugazabak jai izugarria antolatu du. Dirua nondik datorren galdetutakoan, «ez dakit, Alagandik», erantzun du Kadirovek. Milaka herritarren tortura, jazarpen, bortxaketa eta desagerpenen mozkinekin Hollywoodeko izarrak etorri zaizkio happy birthday esatera. Shakirak, berriz, kalabazak. Anna Politkovskaiaren hilketaren bosgarren urteurrenean, haren hiltzailea —urrundik behinik behin zilegi bekigu ahotsa altxatzera— fanfarroi dabil, horrelako ekitaldi handiren batean aitaren bidea jarraitzea, goiz ala berandu, litekeena dela sumatu ezinik.

Baina Errusiara, berriz ere nor dela sinetsi nahi izan du, benetan baden Txinaren aldamenean beto eskubidea erabilita. Badator inoiz joan ez zen Putin, Jeltsin mozkorraren urte liberalak, demokrazia pobreziarekin loturiko aroa, gainditu eta berriz estatu indartsua eta errespetatua daukalakoan. Uste faltsu hori indartzeko, eta mendebaldeari belarrondokoa emateko biktima Siriako herria izan da. Bidenabar, mendebalde horrek berak hausnartu beharko du Libiako prezioa. Benetako arriskuan sumatzen zen jendea babesteko ebazpena nahieran perbertitu dute, Surteko bonbardaketak azken adibide. Eta ondorioa, ez dute Surteko zibilek soilik jasaten. Bashar al Assaden krimenak babesteko baliatu dute Errusiak eta Txinak; otsailean Libiarekiko abstentzioaz damu, betoa jarri diote Siriari zigorrak ezartzea ere bazter uzten zuen Europako ebazpen urardotuari.

Ia hiru mila siriar hil dituen erregimenaren aurrean, barne arazoetan ez sartzeko politika babestu dute. Estatu Batuetako inperialismoarekiko errezeloa aitzakia bihurtzen dute norbere inperialismoaren alde egiteko, bai Moskuk, bai Pekinek, Latinoamerikako konpartsarekin (Hugo Chavezentzat NATO eta euskaldun torturatuak dira munduko gaizkile bakarrak. Putinek Txetxeniari edo Georgiari erasotzea, Ahmadinejadek kurduak eta komunistak urkatzea eta Bashar Al Assaden sarraskiak bost axola Caracasko jauntxoari).

Siria ez da Libia, argi dago. Afrikako estatuaren garrantzia estrategikoa oso urrun dago Damaskotik. Iranen babesa dauka Al Assadek (eta irandar frankotiratzaileak, Giza Eskubideetako elkarteek salatu dutenez), eta azpimarratzekoa da Israelen isiltasuna. Egiptoren ondoren badu isilik egoteko motiborik. Ez zukeen askorik pentsatuko Tel Aviven assadtarren dinastiaren miran egongo zirenik. Baina oposizioak irabaztekotan, laster izango dute faltan egungo erregimenarekin daukaten gerra hotza.

Munduko gatazka gehienekin lotura daukan eskualdearen bihotz-bihotzean, xake mahai osoa astinduko lukeen pieza da Siria, siriarren kaltera. Baina Turkia nazkatu da, eta horrek marka dezake benetan aldea. Errusiak jarraituko du Al Assadi armak saltzen, baina zigorrak —petrolioaren gainekoak bereziki— gogor ari dira jotzen Siria. Alauiten diktadurak kristau burgesia eta klase ertainen babesa dauka, protestan ari den gehiengo sunitaren beldur. Baina Egiptoko Anaia Musulmanen antzera, horixe Turkiari falta zaion pieza, amets neo-otomandarra gauzatzeko, ustezko islamismo demokratikoaren eredua Siriatik Tunisiaraino esportatzeko bidenabar.
BERRIAn argitaratua

Grozniko harakina 'reloaded'

Kazetariaren tresnarik garrantzitsuenetakoa agenda da. Urtetan bildutako telefono zenbaki, bisita txartel eta helbide elektronikoak urrea dira. Eta lantzean-lantzean harremanetan jarraitzen dugu askorekin, gaur egun inoiz baino errazago. Horregatik, urteotan egin ditudan lanetan finenetako batek era berezian tristatzen nau. Duela bi urte Ipar Kaukason egindako erreportajeak inoizko konplikatuenetakoak izan ziren. Eta tamalez, ez dut itzultzerik izan, eta kontakturik gehienak ere galtzen ari naiz, hain da handia askoren izua.

Kazetaria nintzela baina ez nengoela lanean, etorkizunean itzultzeko kontaktuak egiten baizik, esan nien hotelean atxilotu eta FSBko —KGB zena— bulegora eraman nindutenean. Eta absurdoa eta gezurra elkarren gainean egin genuen galdeketa. «Beraz, ez duzu ezer grabatu, ez eta inolako elkarrizketarik egin ere». Nik, ezetz, erantzun egokia hori zelakoan. Eta galderarekiko harridura ezkutatzen bidenabar, arratsalde osoa emana bainuen kontrol postuak grabatzen eta poliziei elkarrizketak egiten, Inguxetiako Gobernuak jarritako polizia batek lagunduta. Handik astebetera Txetxenian espainieraz zekien agentea neukan zain kontrol postu batean. Azkenean, hoteleko erregistroko akats batengatik zigortu ninduten. Winston Churchillek esan zuen: Errusia igarkizun bat da, misteriotan bilduta enigma baten barruan.

Baina absurdoaren eta burokraziaren egoera kafkatarren ondorioak larriak dira. Lagundu ninduen itzultzailea hilabetez bahitu eta torturatu zuten; ebakuntza behar izan zuen, libre geratzean. Groznin lantoki izan nuen Memorialgo bulegoa hilabetera itxi zuten, Natalia Estemirova hil eta gero. Eta jarioak ez dauka etenik. Zortzi lagun hil dituzte asteon Dagestanen. Etzi zazpi urte beteko dira Aminat Beksultanovak Timur semea azkenez ikusi zuela Txetxenian. Polizia batek berarekin joateko agindu zionetik ez da agertu Timur. Amak denetik egin eta jasan du —lanetik bota zuten, Estrasburgok kasua aintzat hartzean—; asteon jakin du Errusia 63.000 euro ordaintzera zigortu duela Giza Eskubideen Europako Auzitegiak. Eta zenbat Aminat Txetxenia osoan.

Anna Politkovskaiaren hilketak bost urte beteko ditu datorren astean, inpunitate osoan. Irainaren azken urratsa Vladimir Putin etorbidea da, Grozni berri eta dotoreko kale nagusia. Izuz, saminez eta eskizofrenian bizi dira herritarrak, baina distira nagusi hirian. Eta badator berriz inoiz joan ez zena. Ieltsinen Errusia hordi, txiro eta, tarteka, libre-antzekoa hartu eta hartz beldurgarri eta errespetatua iratzartzea lortu duena. Ezin ahaztu 1999ko Moskuko leherketek ireki ziotela bidea KGB agente ohi ezezagunari tsar berri bihurtzeko. Nork du gogoan aitzakia hark —poliziak harrapatu zituzten lehergailuekin— abiarazi zuela Txetxeniako azken gerra? Bitxia, bidenabar, inperialismo bat sutsuki salatzen dutenek zeinen gustura egiten dioten Karibeko konpartsa inperialismorik beldurgarri eta ankerrenetakoari.

Gidoiak argi zekarren Dmitri Medvedevek aulkia berotu eta gero Putin itzuliko zela. Konstituzioa aldatuta eta sei urteko bi agintaldi egitekotan, gainera. Baina bazegoen itxaropen txikiren bat, txotxongiloak botereari gustu hartu, eta umiliazioaz nekatuko ote zen. Bada, ez. Petrolioaren eta gasaren prezioek behera egin arte, zail dirudite aldaketek. Oposizio komunistak zein liberalak nahiko lan izango dute Duman eserlekurik lortzen datorren urtean. Baina ez da ahaztu behar Errusiako bizi-itxaropena Afrikako herrialde askoren atzetik kokatu dela, jaiotza tasak beherantz jarraitzen duela, alkoholismoa arazo larri dutela, eta horrek guztiak errusiar etniakoei eragin diela. Musulmanak geroz eta gehiago dira, bai Kaukasokoak, bai tartariar eta beste herri turkiarretakoak. «Errusiar baten gainean hatz egin eta tartariarra aurkituko duzu», dio esaera zaharrak. Demokraziarekiko esperientzia tristearen ondoren, buruzagi indartsuak aurrera aterako dituela sinetsi behar dute errusiarrek. Sinestea besterik ez baitzaie geratzen.
BERRIAn argitaratuta

194

Duela urte pare bat, Israelgo hauteskundeetatik bi egunera, Bilin herrira iritsi ginen hiru euskal kazetari. Heltzeaz bat ongi etorria egin eta tea eman, eta herriko familia bateko etxaldean harresiaren triskantzen berri eman ziguten. Azkenean norbaitek galdetu zuen: «Netanyahu eta Avigdor Liebermann-en balizko koalizioaren beldur zarete?». Bi egun ziren hauteskundeak egin zituztela, eta, Tzipi Livniren Kadimak irabazi arren, Likuden eta Yisrail Beiteinuren esku zegoen gobernua osatzea. «Harresia Israelek eraiki du, olibondoak Israelek txikitu dizkigu, Israelek egiten du okupazioa eta Israelek hiltzen gaitu. Zer axola digu atzerritarren hauteskundeetan nork erasoko digun hautatzea?». Kadimako gobernuak egin berri zuen Gazako sarraskia hiru aste lehenago. Tea amaituta, otoitzera joan ziren; eta ostiraleko errituala itzuli: manifestazioa hasi eta gas poteak herritik kanpoko olibondoetan zeuden ibilgailu militarretatik.

Itxaropen gutxi zegoen han, borrokatzea besterik gelditzen ez zaionaren ekina baino ez. Itxaropen uneak ziren, hala ere, Netanyahuk gauzak zailduko zituela jakin arren. Handik lau hilera iritsi zen Barack Obamaren Kairoko hitzaldi historikoa, behingoz Israel bakarrik edo, gutxienez, benetako presiopean zegoela pentsatu zuen batek baino gehiagok.

Ez zitzaion askorik eskatzen, bestalde. Sionista gehienek inoiz eskatutakoa baino askoz gehiago zeukaten. 1947an britainiarren mendeko Palestinaren ehuneko 56 eman zitzaien juduei estatua eraiki zezan; orduan zeukanaren erdia aldarrikatzen du PANek, ehuneko 22 eta Jerusalem ekialdea. Olibondo-hostoa behin eta berriz utzi du erortzen Tel Avivek, ordea. Trikimailuak beti iraungo zuen itxaropena ote? Nabarmenegia zen. Hamar hileko eten eta guzti, Zisjordaniako kolonizazioa etengabea izan da, eta ez du balio koloniak eta haiek babesten dituzten armada aipatzea; kolonoak eta armada, biak eta bat dira.

Azkenean hara non, Arafaten itzal ere ez zen Mahmud Abbas, Israelek nahieran zerabilen ustezko txotxongiloa, Mubarak erorita bereak eginda ei zeukanak, arabiar udaberria udagoieneraino ekarri eta pare-parean astindu duen mahaia. Alferrik bilatuko dute palestinar buruzagi otzanagorik, baina estatua behar zuela esan zioten, eta baietz estatua behar duela ihardetsi du, munduko 120 herrialderen baino gehiagoren babesarekin. Jokaldi ona eginez, bidenabar. Bi estatu aurrez aurre, nazioarteak onartutako mugak, eta bata bestea okupatzen.

Herenegun New Yorken, Abbasen ondotik, Benjamin Netanyahu etorri zen, belatza bakezale. Ezin ukatu hizlari ona dela. Eta etxeko edo auzoko egoera gaiztotu bazaio, alderantzizkoa Estatu Batuetan. Netanyahurena bezain ona edo are hobea da Barack Obamaren jarioa, baina errealitateak zipriztindu eta mela-mela utzi du. Agintea berritu nahi duen presidenteak badaki New Yorkeko lobby-a behar duela. Hortxe Bibi Netanyahuren azken karta. Berriz ere denbora irabazteko estrategia, berean jarraitzeko eta Etxe Zuria Tel Aviv bezain biluzik gera ez dadin arabiar herrialdeen aurrean, betoa ematera behartuta.

Bilingo manifestazioaren biharamunean Mazedoniara eta handik Kosovora joan ginen. Independentzia aldarrikapenaren urteurrena zuten, eta Panama hura aitortzen zion 54. estatua zen. Geroztik 85era igo da zerrenda. Palestina 126ren babesarekin dator munduaren aurrera, 194. aulkia hartzera.

BERRIAn argitaratuta

Kosovo

Munduan bizitako egun seinalatuetatik, gutxi dira Kosovoko independentzia bezain bereziak. 2008ko otsailaren 17a, arrastiko hirurak, Pristina jai erraldoia da. Burrundadaren erdian, bi gizon oroitzen ditut, elkarri besarkatuta negarrez, parlamentuak independentzia aldarrikatu berritan. Bizitza osoan zapaltzaile izan zuten serbiar boteretik guztiz libre ziren.

2006an montenegrotarrek doi-doi independentzia erreferenduma irabazi zutenean idatzi nuen benetako erronka Kosovo zela, han legea herritarren borondatearen aurrean ageri baitzen: Kosovoarren %90ek bultzatzen zuten independentzia, baina Jugoslaviako errepubliketako bat izan ez, eta ez zegoen Kosovoko estatua sortzeko legezko heldulekurik. Joan Puigcercos katalanak berretsi du egunotan (Nazioarteko Gorteak) «NBEko epai organo nagusiak aitortu du demokrazia lurralde batasunaren printzipioaren gainetik dagoela». Espainiak Serbiaren alde aurkeztutako argudio guztiak atzera bota ditu bidenabar.

Duela hamar urte, albaniarrek ezin abegikorrago hartu zituzten lagun batzuk espainiar pasaportea zeukatelako. Javier Solana NATOko burua zen horrek Serbia bonbardatu eta albaniarren garbiketa etnikoa eragotzi zuenean. Iaz itzuli nintzelarik, Espainiako banderak zerabiltzaten manifestari serbiarrek. Serbiar enklabe bateko eski estazio batean, «ez dut espainiarrekin berbarik egiten», gaztigatu zidan gazte batek. «Euskalduna naiz», zuzendu nuen aurkezpena, eskiatzailea albaniarra zela ohartuta. «A, orduan bai, badakizu Espainiak zuen erruz ez digula independentzia aitortzen, ezta?», bota zidan irribarretsu.

Turkiak asmatu zuen kurduei ukatzen diena albaniarrei aitortzen, auzia ez da gehiago eztabaidagai. Espainia bere matazan korapilatu da urteotan. Bagenekien gatazka politiko desberdinak zirela, baina Espainiaren beldurrak berdindu ditu. Eta Nazioarteko Gortea argia da: «Ez dago independentzia debekatzen duen nazioarteko legerik». Armadaren mehatxua daukaten konstituzio nazionalak baino ez daude.

Uztailaren 18koak

Uztailaren 18a astebete aurreratu eta «garaipen banderak» itzuli ziren. Kuadrila bat auzoko tabernan ui eta ai-ka, bolandera batzuk partida amaitu osteko minutuan. Handik laster, erabateko bakea. Espainol asko dago, baina Bilbo ez da espainola.

Uztailak 18 dituenean duela hamabi urte egunkari bat itxi zigutela oroitzen gara. Ez da protesta ozenik egon, ez da nazioarteko begiralerik joan Madrilera, Kubako presoak hartzen dituen gisan gatibu dituen Egin-eko bederatzi kazetari eta langileak behingoan aska ditzan. Teresa Todak, Jabier Salutregik eta euskal prentsa independentea ahalbidetu zuten beste zazpi lagunek Espainiako ziegetan jarraitzen dute. Espetxera bidean nahi dituzte Udalbiltzako hautetsiak ere. Zuberoa laguntzea ez da haizu.

Espainia gorria futbolera desaktibatu dute. Espainia hautsia dute betitik buruhauste handiena, 1898ko traumatik altxatu ezinik, beren mapa noiz aldatuko beldurrez. Konkistaren mapa da, eta ondo dakite gaur astebete Bilboko Moiua plazan ospakizunetan zebiltzanek: Deia-k erakutsi digu PPko buruzagi mordoa Agirre lehendakaria inguratzen bandera horigorriarekin, abertzaleekiko irain merkean.

Uztailaren 18koak dira. Joan den astean Iñigo Urkullurekin bildu ziren berberak dira Agirreri espainola jarri diotenak, katalanei Espainiako mugak gogorarazi dizkietenak. Oposizioarekin legez, bere ezintasun eta gezurretan harrapatutako Zapaterorekin ere negoziatzeko prest jeltzaleak. Jaurlaritza kendu dioten alderdi biekin. Garesti daude Madrilgo sei boto jeltzaleak. Etziko bozketan PSOEri selekzioak, naziotasunaren aitorpena eta beste zenbait gauza eskatuz hasi du enkantea. Beldurra ematen du, onartuko ez dituzten hainbat eskarirekin batera Trebiñu eta Villaverde, gure mapako zuloak, tartekatu dituztelako. Horiek lortze hutsak merezi lezake Zapaterori agonia urtebete luzatzea. Baina aldundiei eustearekin aski dutela diote zenbait mihik. Ikasiko ahal zuten zerbait iazko hauteskundeetatik.

Kolono beldurtuak

Polita behar du gaur espainola izateak. Edo holandarra. Ahaztu langabezia, eta egun batez gozatu zure herria ordezkatzen duen futbol taldearekin. «Inoiz ez nuen pentsatuko hori-gorria aurpegian margotuta ibiliko nintzenik» aitortu zidan bere burua ezkertiartzat daukan madrildar lagunak. Ondo zegoela esan nion, baina galdetzen hasita, ez ote zeukaten beren taldea bultzatzea monarkia frankistaren koloreak hartu barik, faxismoak fusilatutako errepublikarren banderarekin.

Espainiar hedabideak barregarri geratu dira Plaza Eliptikoko dozenaka espainiazaleak erakutsita. Askoz handiagoa baita Espainiako taldearen aldeko sentimendua. Zenbat abertzale dabilen aztoratuta, semea -alabak gutxixeago- zaletuta dabilela eta. Etxean kamiseta gorria eskatu duen mukizurik ere ba ei dabil bazterrotan.

Hortxe dago Espainiaren gola. Frankismoa urrun ikusten duen belaunaldi gazteari hori-gorria gauza normalizatua dela sinetsarazten saiatu da, kutsu faxista edo antieuskaldunik gabea, eta izan du arrakasta pixka bat. Futbola norbaiten alde egoteko da. Egon liteke aurka, baina nekez gozatzen da futbolaz horrela. Ez da beti erraza azaltzen kamiseta horrek beste batzuk ukatzen dituela, estatu horrek gure udal ordezkariak eta euskal nazioko zutabe sendoenetakoa, Udalbiltza, auzipetuko dituela datorren astean. Bandera horrek ukazioa, tortura eta hilketa adierazi du beti Euskal Herrian, baina zelan azal hori talde ilusioak kutsatutako eskolan.

Espainia banderaz eta ilusioz beteta dago, eta normala da. Gure auzo batzuen oihuak jasan beharko ditut Espainiak golik eginez gero, badakigu milaka espainol daudela hemen ere. Eta are gehiago direla diote, baina beldur ei dira adierazteko. Kolonoaren prezioa beti da indigenekiko beldurrez eta mesfidati egotea. Beren etxean nahi dutena ospa dezatela, geurean egingo genukeen legez gure talderik bagenu. Baina ukatzen diguten artean, piperpoto hori probokazioa izango da gurean. Eta oso jarrera sanoa ukatzen zaituenari hortzak erakustea.

'Eppur si muove'

«Country?», esan izan didate irribarre konplizearekin, Basque Country-koa naizela esan izan dudanean. Aspalditik dakigu hitzen eremu semantikoak ez duela zertan aldameneko hizkuntzaren berbera izan. País Vasco/Basque Country/Pays Basque, Euskal Herria adierazteko hainbat era dira. Baina País/Pays-ek, ez dauka ezkutuko esangurarik. Herrialde independentea izan daiteke, baina baita nazio baten barneko eskualde xumea ere, bereizgarri etnikorik gabe. Ingelesez, «Basque Region» esan izan ohi dute hedabideek, erkidego autonomoaren izen ofiziala, unionistek ere badarabiltena, Basque Country izanagatik.

Aurkako kasua daukagu nazio hitzean. Ipar Irlandan tiroka zebiltzan eta eskoziarrek parlamenturik ere ez zuten garaiko turismo liburuxka ofizial bat begiratu dut egunotan. Natural-natural aipatzen du Britainia Handia lau naziok osatzen dutela. País Vasco berba neutroa den Espainian, berriz, sei epaile nahiko dira nazio bakarra dagoela ezartzeko. Baina katalan eta euskal herritar gehienak euskal eta katalan nazioetako kide sentitzen dira. Hori ukatzen duenak erridikulua egiten du lehendabizi. Hurrena, beldur izugarria adierazten du, eta atzetik, beldur horri aurre egiteko erridikulua ez eze terrorea ezartzeko borondatea. Nazio izateak erabakitzeko eskubidea baitakar, egungo mugak aldatuta ere. Indarrez eraiki dute inperioa, 1713an, 1839an, 1937-1939an, 1978 eta 1981ean. Esan zuen Kissingerrek Txileri buruz: «Ez dut uste egonean egon behar dugunik ikusten nola herri bat komunista bihurtzen den herritarren axolagabekeriagatik». Komunistaren lekuan «independente» irakurri, eta hara espainiar mentalitatea. Konstituzioaren mugak ezin argiago geratu dira, inork zalantzarik baleuka ere. Euskal erregioak, erkidego autonomoak, badauka lekua Espainiako demokrazian. Euskal nazioak ez, eta, beraz, nazio horretako kideok ere ez.

Alderdikeriak utzita, independentistak kalean behar du uztailaren 10ean, Bartzelonan zein Donostian.

Zapiak eta abar

Iparrean hasi eta hegoan jarraitu, Europa zeharkatzen ari den olatu xenofoboa Euskal Herri osoan jazarri zaie emakume musulmanei. Bitxia da eskoletatik gurutzerik kendu gura ez dutenek, abortatzeko eskubidea ukatzen dutenek, zeinen sutsuki defendatzen duten zapiak emakumea zapaltzen duela.

Hala ere, zuzen dabil eskuinak darabilen argumentu xenofobo horietako bat: mendetan, azken hamarkadetan batez ere, hainbat eskubide lortu ditugu mendebaldean. Konkista sozial horiek, giza eskubideetan eta, batez ere, emakumeek horren prezio altuan eskuratutako esparruak, ez dira negoziagarri kultur askotarikotasunaren izenean.

Kasu, beraz, ezkerretik datorren jatortasunarekin. Sexismoa ez da herri musulmanetan soilik gertatzen, ados. Baina norbanako eskubideetan izandako konkistak mendebaldera mugatu dira orain artean. Kontua ez da ereduak beste kulturetara esportatzea (ikusi dugu «demokrazia esportatzeak» zein ondorio izan dituen). Baina bitxia da indibidualismoa bultzatzen duen gizarte-eredu honetan zelan dabiltzan jantz daitekeena debekatzen.

Eskuinak hipokrisiaz dihardu, bai. Xenofobia arriskutsua dago atzean, bai. Zapia edo gurutzea eramatea eskubideak dira, noski. Eta mezetara joatea. Fededuna jende zintzoa da askotan, edozein erlijiotan. Baina oro har ezkerrak eliza eta erlijioaren erakundeak gauza ustel gisa hartu izan ditu, gainditu beharreko zerbait bezala. Kultura musulmaneko nire lagunek ez daroate zapirik, luzaz borrokatu dira islamak eta tradizioak inposatutako arauen kontra. Kasu, beraz, etxeko xenofoboei aurka egiteko asmoz kultura musulmaneko feminista ausartei bizkarra eman eta apaizei onartuko ez geniekeena imam-ei ametitzen. Bost axola Biblia edo Korana dagoen atzetik, ezkerrak ez du onartu behar kontrol soziala bultzatu eta emakume libreak zapaldu nahi duen erakunderik, izan meskitetatik zein elizetatik.

Susmoa baitaukat islamistek eta ultrakatolikoek elkar elikatzen dutela bien intereserako den erlijio gatazka.

Abiapuntua

Batzokitik datoz batzuk, besteen jatorria ezkerrerago dago, frankismoaren aurka iraultza sozialista amestu eta haren alde borrokatu direnen artean. Euskal Herria ataka historikoan dagoela ulertu eta erantzukizunezko urratsa egingo dute gaur Euskaldunan. Ez dira berehalakoan erauziko elkarren aurka egin eta esandakoak, mesfidantzak bere lekua izango du, baina hitzez denok esan izan duguna, denak batzea zaila zela baina batu ezean independentziarik ezin zela lortu, behingoan gauzatzear dago.

NaBaik ez zituen emaitza txarrak izan 2007an, ezker abertzalea legez kanpo eta Katalunia eta Galiziako ispiluei begira aldaketaren leloa hauspotuta. Eskarmentua ere halakoxea izan zen: Nafarroa Espainiako egitura ez apurtzea ahalbidetzen duen pieza ukigaitza da. Independentziaren aurrean Espainiak daukan dike garrantzitsuena. Espainiaren menpeko euskal lurraldeek bat egiten ez duten artean, Madrilek badaki euskaldunek ez dutela independentzia aldarrikatuko. Eta badaki, halaber, dike hori erori eta euskal lurraldeak baturik egotean zinez larritu beharko duela.

Lehen eskarmentua duela hiru urteko negoziazioetan heldu zen. 2009ko Europako hauteskundeetan, baldintzarik aldrebesenetan leihatu zen ezker abertzalea gailendu zitzaion Nafarroako alternatiba behar zuen koalizioari. Badakit kalkulagailua arriskutsua dela politikan, zure boto-emaileek gehi nireek ez dutela zertan bion batura izan. Gehiago izan litezke, baina baita gutxiago ere.

Argi dago 2007ko NaBaik, ikurrinik gabeko abertzaletasun urardotuak, izan lezakeela erakarpenik PSNren traizioa sentitzen duen sektore aurrerakoian. Baina iaz gailendu zitzaion ezkertiar eta abertzale mordo horrekin lehiatu beharra ere badakar. Ezker abertzalearekin batera joateak bertigoa ematen diete urtetan sektore hori kriminalizatzen ibili diren guztiei, baina horrela daude gauzak. Ez luke zertan hala izan, baina hala da. Euskara gorroto duen eskuin muturra edo Euskal Herriko batasuna, horiexek hautuak. Euskalduna da abiapuntua.

Afrikara

Mundua Afrikara begira zegoela eta, gu ere hegoaldera so jarri ginen. Ez genuen dantza koloretsurik ez futbolari milioidunik ikusi. Uharte txiki bat baino ez, Ameriketara esklabo bidaltzeko bahitu eta zoriz erdibidean geratu ziren kreolera hiztunak, eta zuri burusoil bat haiekin futbolean, igandean goizean goiz, urteetan oporrik gabe egindako lanean tartea uzten dion une bakarrean. Josu Martinezek gogorarazi zigun gizona nola aldatu zen egun batetik bestera, gaztetxoen aurrean isil eta uzkur zegoena zelan harrapatu zuen Zuberoatik Kristiane izeneko energia zurrunbiloa aireportura iritsi bezain laster.

Belaunaldi gazteenei biktima errugabeen eta biktimatzaile ankerren gezurrak kontatu nahi dizkiete eskoletan. Guk gezurrik gabeko istorioak nahi ditugu, bere gordinean, mitorik gabe. Halaxe irakurri genuen Alfonso Etxegarairen Regresar a Sara-n (Sarara itzuli). Euskal iheslariak eta GAL oso urrun dituzten belaunaldi berriak datoz. Ekuador, torturak, berriz desagertzea eta Sao Tome. Eta joan doaz urteak. Domintxaineko sagarrondoak zainduz pasako dugu denbora. Alfonso nor den galdetu genion Kristianeri; «gudari bat da» laburbildu zigun azalpena. Gero zalantza, euskaldunak beti daukan beldurrezko zalantza.

Sao Tomen maite duenarekin delarik Kristiane, herria ments, herrian delarik, maitea ments. Eta joan doaz urteak. Lehengo astean ezagutu nuen Kristiane, Hamaika Telebistako harreran. Gero berriz bildu ginen Larrabetzuko tabernetan. Baiona izan zen herenegun, Ainhize eta Bilbo dira hurrenak. Josu Martinez eta lagunei inbidia sanoa diedala esango nuke, baina miresmen handia eta bekaizkeria ezin ukatua aitortu behar ditut, lehenago besteok egiten asmatu ez dugun lana egiteagatik Alfonso Etxegarai euskal deportatuaren eta Kristiane Etxaluzen istorioa filmatzean. Josu, Txaber, Hibai, IPESekook, eskerrik asko. Kristianeri, plazer bat ezagutzea. Eta besarkada beroa Alfonsori. Bilboko metroaren azken geltokia da Plentzia.

Zer datorren

«Orain bai» diote erredakzioetan, lehen ere «orain bai» askotan pentsa izan dutela jakitun, «orain benetan ote?» irteten zaiela ohartuta. Espainiako gobernutik hurbilen dagoen prentsak hala zekarren ostiralean, orain arteko tarterik zabalena ematen bide politikoen alde ezker abertzalea egiten ari den ahaleginari. Lehen ere, azken asteotan, erreparatu genizkion independentismoarekiko «deus ez» Espainiaren politikari lehen ñabardurak. Ezin asmatu, ordea, independentismoaren erronka benetakoa dela ikusita hasi den espainiar ontzia jiratzen, edo gainontzeko gaietako hanka-sartze eta porrot izugarriek azken aukera gisa jarri duten euskal auzia konpontzea. Urtetako gerra deien ostean bakeak hauteskunderik irabazarazten ez badu ere, hori edo Espainiak Munduko Txapelketa irabaztea geratzen zaizkio Zapaterori.

Egunotan Belfasteko komunitate bietako pertsonak ibili dira Bilbo inguruan, preso ohi errepublikanoak eta talde loialisten inguruan ibilitako jendea tartean. Ez zuten askorik ibili behar hemengo sinpatiak non dauden jakiteko, baina taldeak jakin du iraganeko gorrotoetatik elkarrekiko begirunea eta are laguntasuna lantzen. Batzuei gogorra eta gehiegizkoa ere egin zaie lagun giro hori ikustea loialista eta errepublikanoen artean. Gatazka simulakroa izan dela pentsa liteke tarteka elkarren etsai izandakoen artean hain giro jatorra ikusita. Nork bere bisita izan du gustukoago, batzuek berehalako hurbiltasuna sentitu dute euskal preso ohiekin izandako solasaldia, eta loialistentzat aurkakoa izan da. Baina zerbaitek harritu baditu, Alderdi Sozialistarekin izandako topaketa: beren ideiak defendatu ez eze, gatazkaren erabateko ukazioa, bestearekiko gutxiespen eta ezaxola, inongo konponketarik nahi ez duen jarrera da.

Eta horrek meritu handiagoa ematen dio gatazka konpondu gura duen aldeari. Baina aintzat hartu beharko du gauzak bere horretan uzten ezin gusturago dagoen estatua daukala aurrean.

Estatu sakona

Zapateroren hil kanpaiak hasi dira jotzen Espainia aldean. Pentsatu gura dut euskal prozesu berriaren zutabeak jarri dituztenek aintzat hartuko zutela Espainian Alderdi Popularra agintean egongo dela ziur aski berandu baino goizago. Raxoik inoiz ez du gaur bezain erraz irabaziko hain meritu gutxirekin.

Ez du zertan kalterako izan. Estatua beti kontrolatu duenak gobernua ere kontrolatzea ekarriko du. Zer axola dio katalanari Zapatero egotea agintean, lehendabizi hitza jan eta gero erreferendumean onartutakoa estatuak atzera botatzen badu? Euskal Herrian azken prozesuan ikusi genuen: Zapaterok auzia konpontzeko benetako borondatea zuela emanda ere -eta asko ematea da-, estatuak aski izan zuen epaile bakar bat aktibatzea euskal ordezkariak espetxeratzen hasteko. Kolpismo light-a da.

Turkian estatu sakona deitzen diote. Militar kolpistak, armadari eta estatu laikoari lotutako burgesia kemalista eta bestelako indar ilunak izan dira estatu kolpeen, milaka kurdu eta ez-kurduren exekuzioen eta bestelako triskantzen erantzule. Estatu egiturak irautearen erantzule dira. Espainiak, armadaburua estatuburu izanda ere, lortu du bere herritar gehienei sinetsaraztea mendebaldeko demokrazia homologatu batean bizi direla. Baina estatu sakonak zain luzeak ditu oraindik, gobernua abenturaren batera ausartuz gero.

Estatu sakonaren ordezkari den PP, edo behinola hari aurka egin eta gerora haren mugak onartuta bizi izan den PSOE, horiek Espainiako gobernu aukerak. 1978an sortutako egitura kolokan dago, horratik; urduri dago estatu sakona. Zer egin katalanek eta euskaldunek demokratikoki estatu horretatik bereiztea erabakitzen dutenean? Krisiak nabarmen indartu ditu independentismoak. Estatu sakonaren mugak amiltzen ari dira. Espainia edo demokrazia erabaki beharko dute laster. Bada garaia estatu sakon horri probokatzeko, benetako aurpegia erakuts dezan. Aurpegi beldurgarria izan arren.

Erdara atzera

Katalanak aurrera egiteko, gaztelania atzerarazi behar da». Albert Pla i Nualart Avui-ko edizio buruari irakurri berri diogu ARGIAn, beste perla honekin batera: «Biolentzia politikotik baino ezin daitezke defendatu hizkuntzak». Badakit zeinen gogaituta dauden katalan asko beraiek hizkuntza normalizatuta daukatela entzuteaz, zergatik eta, Europako beste edozein hizkuntza gutxitu baino tinkoago dihardutelako. Eta, hala ere, gaztelaniaren presiopean, eta sarri normalizatuta dagoen ustean, atzerantz zenbait esparrutan, hirietako erabileran eta abar. Ustezko baldintza ezin hobeetan ere, elebitasunak handienaren alde egiten du, azken batean.

Eta ondorioa argia da, Pla i Nualarten arabera: «Ofizialki elebakarrak izatea (...) nik ez diot hori egin behar denik, nik esaten dut hori egin behar dela katalana salbatu nahi bada. Ezin dena da jendea engainatu». Onartzen du gatazka dakarrela horrek, baina argi dauka hori ezean katalanarenak egin duela: «Ez litzateke mundua akabatuko. Baina gezurrik ez, mesedez. Ezin gara elkarri xaboi ematen ibili, ze ondo gauden».

Zure hizkuntza nagusitzeak zure hizkuntza garatzen uzten ez dizunaren kontura behar du. Hizkuntzak galtzen dira hiztunek hura ordezkatzen dutelako. Horretarako aldarrikatzen du elebakartasuna katalanak, baina gero ezin bat etorri: Estatu propioarena utopiko samarra baita. Estatu propioa ofizialtasun elebakarra bezain utopikoa da, baina hura da ezinbestekoa hizkuntza normalduko bada. Estatua ez da aski, baina estaturik gabe, jai.

Bestelako ikuspegia dugu sarri Euskal Herrian. Ezker abertzaleak berak ere, Euskal Herriko hirugarren hizkuntza ikastearen garrantzia nabarmendu ei du berriki: nazio gisa indartzeko, euskararen oinarrizko lekuaz gain, hegoaldean frantsesa eta iparrean espainola ere ikasi beharra. Eta ni ezezkoan; euskaraz ezin badut, Baionako erdaldunarekin ingelesez egin nahi dudala. Are Bilbokoarekin ere.

Iran eta euskaldunak

Iragan igandean, Irango erregimenak beren herriaren askapena nahi zuten lau abertzale kurdu exekutatu zituen Teherango espetxean. Farzad Kamangarren kasua nazkagarria da, horrelakoetan alderaketarik egiterik badago. Herri txiki bateko irakasle eta sindikalista zen, eta inork gutxik uste zuen urkatuko zutenik, Iranek gutxitan exekutatzen baititu nazioarteko kanpaina handien protagonista direnak. Badauka, bestela ere, non hautatu zigortutakoen zerrenda amaigabean. Baina exekutatu egin zuten. Sirin Elem Huli pertsierarik ez zekien emakumea zen, eta hala ere torturapean sinarazitako aitorpena baliatu zuten urkatzeko.

Mendebaldeko hedabideetan oihartzun apala izan du, tamalez, Iranen egitasmo nuklarrekin alderatuta adibidez. Baina Ekialde Hurbilean, eta Kurdistanen bereziki, jendeak negar eta garrasi egin du. Kurdistan autonomoan egin dute protesta, Ipar Kurdistanen haserretu dira, eta Iranen, urkamendiaren mehatxuak kurduei, emakumeei, homosexualei, laikoei, oposizioko edonori erasaten dion erregimen basati horren herrialdean, manifestazioak eta greba orokorra egin dituzte.

Europan ere protestak izan dira Londresen, Norvegian, Suedian, Italian; Parisen enbaxadako atariari eraso diote. Eta zain egon naiz Euskal Herrian ahotsa nork altxatuko, imajinatzen zer egingo luketen Kolonbiak lau nekazari exekutatuko balitu, Israelek Tel Aviveko espetxean lau palestinar urkatuko balitu. Are gehiago, Iranen ordez Turkia izan balitz hiltzailea, izango zuen protestaren bat edo beste. Baina, noski, zelan altxa ahotsik Venezuelaren lagunari, Hezbollaren eta Hamasen aita pontekoari, Estatu Batuen etsaiari? Gringoen arerio bada, gure lagun, noski, zertan galdu hausnarketa sakonagoetan.

A ze nazka. Eta gero kexatuko dira bizardun hiltzaileengandik libratzeko laguntza Israeli eta Washingtoni eskatzen diotelako.

Elur makina

Iaz, aspaldiko partez Kurdistanera itzulita, euforia unean zeuden: milioi bat lagun Newrozeko ospakizunetan. Ezin indartsuago ageri ziren, oztopo eta debekuei jaramonik egin gabe, Europari izaera demokratikoa erakutsi nahi zion Estatuari kontraesanak agerrarazi nahian. Etxean, berriz, hodei ilunak. Independentismoa ahul sumatu eta mendebaldeko ehun mila abertzale kanporatu ostean, Espainiak Jaurlaritzako konkistari ekin zion. Francoren 25 bake urteen zinismo berarekin, joan den urtearen normaltasuna saldu digute. Egin dituzten balentriak goratu beharrean, espainiarrak agintean egonda gauzak berdin daudela sinestarazteko ahalegin patetikoa da. Konkista eta umiliazio asmoak baino ez dituzte ikusten milaka lagunek normaltasun horretan.

Urtebetera, itzuli naiz Kurdistanera. Soldadu gehiago ikusten dira errepideetan, egunero daude borrokaldiak gerrillaren eta armadaren artean, dozenaka hildako azken asteotan. Gutxi iraun du itxaropen demokratikoaren udaberriak. Inoiz utzi ez dituzten mendietan jarri dute esperantza kurduek, berriz jabetu dira geratzen zaien bide bakarra dela. Ez da erraza azaltzea gurean gauzak desberdinak direla; erasoak eraso, matxinada armatua independentismoari berari kaltegarri eta oldar konkistatzaileari aitzakia bihurtu zaizkio. Aldiz, sasiezker jakobinoaren eta nazionalismo baztertzaile espainolaren batasunak bidea erakutsi digu. Autonomismoaren arriskuak agerian utzi dituzte, eta independentzia amestu baina haren beldur zenari argi geratu zaio ez dela ametsa, beharra da kolono antieuskaldunek den-dena berenganatu baino lehen.

Ezker abertzalearen prozesuari Elur makina deitu dio Espainiako gobernuaren asmoak argitaratzen dituen egunkariak. Labur esanda, armarik gabeko testuingurura «astiro baina jende guztia bilduz» iristea ei da. Nik bestela ere ikusten dut: independentziara bidea libre eta garbi uzten ari da elur makina.

Kanpoko ereduak

Armeniar genozidioaren urteurreneko ekitaldiak aprobetxatuta, Kaukaso aldean eman ditugu egun batzuk. Izoztutako gatazka deiturikoetan bakarra falta nuen bisitatzeko, eta Armenia eta Azerbaijanen arteko Nagorno Karabakh-en ibili naiz beste zenbait kazetarirekin. Sobietar Batasuneko gerra latzenetakoa sufritu zuen eskualdeak, eta hamabost urtez gerrarik gabe baina bakea erdietsi ezinik dihardute, alde bietan milaka iheslari dituztela etxera itzuli ezinik.

Azerbaijango hiriburuan jaio eta hazitako armeniarrekin bildu gara. «Armeniar ginela ia ohartu gabe hazi ginen, errusieraz bizi izan ginen, eta egun batetik bestera alde egin behar izan genuen etxetik». Baku kosmopolitaren ordez Nagorno Karabakh menditsu eta hotza dute gaur bizileku, seme-alabek gurasoek baino hobeto dakite armenieraz, eta errusierak atzera egin du eskualdean. Inork aitortzen ez dien eta egiaz ia inork nahi ez duen estatu independentean bizi dira. 1988an eskualdea Armeniako errepublikako zati izatea eskatu zuten, betiere Sobietar Batasunaren baitan, aldaketa administratibo erraza izango zelakoan. Gutunetatik manifestazioetara, azerbaijandarren aurkako protestak, lehen sarraskiak, Sobietar Batasuna erortzea eta gerra betea, azkenik. Hura irabazi, auzoa etsai bihurtu, kanporatu, eta independentziak nahi zuenetik gutxi ekarri die: Armeniarekin bat egin ordez, estatua aldarrikatu behar izan dute, osterantzean Azerbaijanek Armeniari bere lurraldea okupatzea leporatuko lioke eta.

«Nazionalismoek hauxe dakarte» ondorioztatu du espainiar kazetariak. «Herritarrek hitz egiteko aukera dutenean, askatasunaren alde egin ohi dute. Herritarren erabakia ukatzeak dakar hau, Karabakhen zein Txetxenian» gaztigatu diot. «Espainiak ez ote lituzke tankeak bidaliko?». Harrituta begiratu dit, Espainian horrelakoak pentsaezinak balira legez. Baina gogorarazi diot, gogorarazi diodanez, Egunkaria-ren itxieratik zazpi urtera haserretzeak ez duela balio.